Streszczenie: W artykule przedstawiono problematykę zrównoważonego
roz-woju i na tym tle omówiono założenia rozroz-woju lokalnego, określając jego czynni-ki. Następnie przedstawiono problematykę ochrony środowiska w systemie zarządzania rozwojem gminy. Scharakteryzowano sprzężenia w systemie – go-spodarka – społeczeństwo – środowisko w gminie. Przedstawiono znaczenie czyn-nika ekologicznego w rozwoju lokalnym.
Wprowadzenie
Nowym wyzwaniem rozwoju globalnego staje się współcześnie trwały i zrówno-ważony rozwój. Jego istota polega na równorzędnym traktowaniu trzech sfer: gospodarczej, społecznej i ekologicznej. Postrzega się go jako określony system, który wymaga harmonijnego zintegrowania i funkcjonowania wszystkich trzech sfer, gdyż wyeliminowanie jednej z nich uniemożliwia funkcjonowanie dwu po-zostałych. Zrównoważony rozwój zakłada konieczność sprzężenia ze sobą działań zmierzających do osiągnięcia równowagi pomiędzy realizacją celów gospodar-czych i społecznych, zachowania dziedzictwa kulturowego i rozwoju przestrzen-nego danej jednostki terytorialnej (gminy). Dodatkową cechą zrównoważoprzestrzen-nego rozwoju jest jego długookresowy charakter, umożliwiający osiągnięcie korzyści rozwojowych dzisiejszych pokoleń bez uszczerbku dla przyszłych generacji i ich potencjału rozwojowego.
Należy podkreślić skomplikowany i wielowymiarowy charakter rozwoju lo-kalnego oraz związaną z tym konieczność zaangażowania przedstawicieli
róż-nych środowisk w planowanie i realizowanie zamierzeń rozwojowych. W realiza-cję rozwoju gminy muszą być zaangażowane wszystkie podmioty, a więc władze samorządowe gminy, lokalni przedsiębiorcy, mieszkańcy ze swoimi organizacja-mi, inwestorzy lokujący swój kapitał na terenie gminy i inni. Natomiast szcze-gólna rola w procesie planowania, realizacji i wdrażania przedsięwzięć rozwojo-wych przypada władzom samorządowym gminy.
Rozwój lokalny i czynniki rozwoju
Pojęcie rozwoju lokalnego jest wieloznaczne, a jego treść określa wiele czynników, w tym potrzeby praktyki społeczno-gospodarczej. Najbardziej ogólnie rozumia-ny rozwój lokalrozumia-ny jest procesem wszelkich zmian zachodzących w gminie (powie-cie). Literatura naukowa podkreśla, że „rozwój lokalny pojmuje się jako zespół działań na rzecz mobilizacji wszystkich aktorów (podmiotów życia społeczności lokalnych) wokół uzgodnionych zbiorów projektów: gospodarczych, społecznych, kulturalnych i środowiskowych wynikających ze wspólnie deklarowanej wizji przyszłości danej jednostki lokalnej”1.
W. Kosiedowski podkreśla, że rozwój jednostki terytorialnej jest pewną wypad-kową, swoistą sumą różnych aspektów zachodzących zmian, a „[...] wszystkie one są wzajemnie powiązane, bądź na zasadzie substytucji, bądź komplementarności, a w niektórych przypadkach mogą też wzajemnie się wykluczać, bądź zajmować wobec siebie pozycję neutralną (ostatni przypadek zachodzi najrzadziej)”2.
Przedsiębiorczość i konkurencyjność są kluczowymi determinantami rozwoju regionalnego i lokalnego. A. Klasik pisze, że „[...] jeśli przedsiębiorczość regionu uznana została za warunek konieczny rozwoju regionalnego, to konkurencyjność regionu staje się warunkiem wystarczającym. Przedsiębiorczość i konkurencyj-ność regionu trzeba traktować integralnie jako współdeterminanty rozwoju re-gionalnego, z podkreśleniem, że to konkurencyjność regionu umożliwia jego wej-ście na wej-ścieżkę trwałego rozwoju”3.
Przedsiębiorczość jest elementem specyficznych zasobów terytorium lokalnego (regionalnego), wyróżniających je z otoczenia. Unikalność ta, a w gruncie rze-czy atrakcyjność miejsca, uwarunkowana jest zarówno natężeniem występo-wania zjawiska, jak i zakresem, częstotliwością, trwałością i formą zależności 1 J. Biniecki, B. Szczupak, Strategia rozwoju lokalnego, [w:] Zarządzanie strategiczne rozwojem lokalnym
i regionalnym, red. A. Klasik, F. Kuźnik, AE w Katowicach, Katowice 2001, s. 61.
2 W. Kosiedowski, Samorząd terytorialny w procesie rozwoju regionalnego i lokalnego, Dom Organizatora, Toruń 2005, s. 21.
3 A. Klasik, Przedsiębiorczość i konkurencyjność a rozwój regionalny – wprowadzenie, [w:] Przedsiębiorczość
między przedsiębiorczymi podmiotami. Owa przedsiębiorczość z punktu wi-dzenia przewagi konkurencyjnej regionu upodmiotowiona jest przez tworzenie się środowiska przedsiębiorczości4. Budowa środowiska przedsiębiorczości opie-ra się na istnieniu partnerstwa pomiędzy trzema podstawowymi grupami akto-rów: sektorem prywatnym, sektorem publicznym i sektorem społecznym. B. Szczupak i M. Czornik wskazują na następujące procesy tworzenia środowi-ska przedsiębiorczości:
1. Doskonalenie kształcenia, edukacji i uczenia się. 2. Kształtowanie partnerstwa sektorów.
3. Kształtowanie więzi i sieci współpracy partnerów.
4. Tworzenie pakietu usług wspierających powstawanie nowych firm. 5. Rozwijanie potencjału wzrostu firm istniejących5.
Środowisko przedsiębiorcze działa według własnej logiki, której podstaw na-leży szukać we współdziałaniu różnych aktorów biorących udział w rozwoju lo-kalnym bądź regionalnym. Partnerstwo tych uczestników, oparte na wzajem-nych powiązaniach oraz systemie rozwijających się w czasie stabilwzajem-nych relacji, pozwala im lepiej zwaloryzować zasoby, którymi dysponują. Relacje między part-nerami oraz współdziałanie przyczyniają się do generowania specjalnych efektów zewnętrznych.
W literaturze naukowej przyjęto, że w analizie związku między konkurencyj-nością a rozwojem lokalnym bardziej płodne wydaje się posłużenie koncepcją konkurencyjności regionu wywodzącą się z idei atrakcyjności, chociaż koncepcja przewagi konkurencyjnej jest często wykorzystywana w odniesieniu do regio-nów6. Konkurencyjność regionu jako jego atrakcyjność można określić poprzez kombinację atutów wyróżniających dany region, co ma duże znaczenie dla przed-siębiorstw i gospodarstw domowych, stojących przed decyzją osiedlenia się, jego odwiedzenia lub prowadzenia na jego obszarze transakcji biznesowych. To przed-siębiorstwa krajowe i międzynarodowe dokonują oceny atrakcyjności regionu. A. Klasik pisze, że „[...] ocena ta jest w różnym stopniu pozytywna lub negatyw-na ze względu negatyw-na dokonywany przez wymienione podmioty wybór regionu negatyw-na podstawie własnych kryteriów obejmujących:
– kluczowe czynniki sukcesu w biznesie, w tym te z nich, które są związane z lokalnym i regionalnym potencjałem endogenicznym i środowiskiem przed-siębiorczości,
4 A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, UŁ, Łódź 2005, s. 139–155.
5 B. Szczupak, M. Czornik, Środowisko przedsiębiorczości a konkurencyjność miasta, [w:] Konkurencyjność
miast i regionów a przedsiębiorczość i przemiany strukturalne, red. A. Klasik, AE w Katowicach,
Katowice 2001, s. 133.
– korzyści egzystencjalne i emocjonalne, standard życia i tożsamość kulturowa łączona z małą ojczyzną”7.
Fundamentalną sprawą dla kreowania rozwoju lokalnego jest rozpoznanie mechanizmów i czynników rozwoju oraz barier, które ten rozwój utrudniają. O kierunkach i tempie rozwoju układu lokalnego decyduje wiele czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Czynniki zewnętrzne można określić jako uwa-runkowania globalne i regionalne rozwoju lokalnego, tj. wynikające z polityki społeczno-gospodarczej państwa, otoczenia regionalnego i globalnego jednostki terytorialnej. Wewnętrzne znajdują się w samym układzie lokalnym, ale nie nale-ży ich analizować jako w pełni autonomicznych. Zbyt duże są tu zależności i sprzężenia zwrotne między grupą czynników zewnętrznych i wewnętrznych. Oczywiście w każdej z grup kształtują się one odmiennie, a ponadto mogą wystę-pować i występują tu konflikty i niekorzystne oddziaływania tej samej kategorii czynników zewnętrznych na wewnętrzne i odwrotnie.
Literatura naukowa podkreśla, że „[...] między czynnikami zewnętrznymi a wewnętrznymi rozwoju lokalnego występują zależności, które mogą sprzyjać rozwojowi lokalnemu bądź go ograniczać. Relacje te można uznać (o ile są one racjonalne) za ważną siłę napędową rozwoju, bowiem realizacja idei rozwoju lokalnego w znaczącym stopniu zależy od umiejętnego integrowania działań spo-łeczności lokalnych z rozwiązaniami instytucjonalno-prawno-ekonomicznymi okre-ślonymi przez układ globalny”8.
Z punktu widzenia założeń i celów aktualnego rozwoju lokalnego i regional-nego istotnymi aspektami tego rozwoju są konteksty ekonomiczny, społeczny, techniczny i ekologiczny. Czynniki rozwoju lokalnego można więc sformułować i pogrupować według czterech wyróżnionych powyżej aspektów, a mianowicie: 1. Czynniki ekonomiczne: wielkość i sposób funkcjonowania rynku produktów,
stan lokalnego rynku pracy, dynamika popytu lokalnego (i regionalnego) oraz zmiany w jego strukturze, zmiany dochodów ludności, firm i organów samo-rządu terytorialnego, napływ kapitału zaangażowanego w gospodarce lokal-nej, poziom kierownictwa w jednostkach organizacyjnych działających na te-renie gminy (powiatu), stan marketingu terytorialnego, polityka gospodarcza państwa, możliwość wsparcia kapitałowego zewnętrznego, w tym środki po-mocowe UE i inne.
2. Czynniki społeczne: zmiany w strukturze ludności, tempo i charakter proce-sów urbanizacji, zmiany w poziomie i stylu życia, poziom wykształcenia, 7 Ibidem, s. 47–48.
8 A. Potoczek, Programowanie rozwoju lokalnego i regionalnego jako zadanie samorządu terytorialnego, [w:] Stymulowanie rozwoju lokalnego – perspektywa społeczna i organizacyjna, red. A. Potoczek, Regio-nalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Toruń 2001, s. 10.
innowacyjność i przedsiębiorczość mieszkańców i władz, sprawność funkcjo-nowania samorządu terytorialnego i jego organów, udział społeczeństwa w podejmowaniu decyzji lokalnych i regionalnych. Czynniki społeczne moż-na określić jako jakość środowiska społecznego i mogą się one stać jedną z głównych sił napędowych rozwoju gminy. Wykorzystanie przedsiębiorczo-ści lokalnych społecznoprzedsiębiorczo-ści nastąpi wówczas, gdy władze lokalne stworzą od-powiednie warunki, a przedsiębiorczość lokalna spotka się z życzliwym wspar-ciem miejscowych elit politycznych i opiniotwórczych9.
3. Czynniki techniczne i technologiczne: rozwój kapitału trwałego i zmiany w jego strukturze, rozwój jakościowy struktury rzeczowej aparatu wytwórcze-go, rozwój zaplecza badawczo-rozwojowewytwórcze-go, rozwój produktów wysokiej tech-nologii, poprawa jakości wytwarzania, wzrost innowacyjności technicznej, roz-wój i doskonalenie infrastruktury technicznej i inne.
4. Czynniki ekologiczne: postęp w zakresie ochrony środowiska naturalnego, racjonalizacja wykorzystania jego zasobów, wzrost świadomości i kultury eko-logicznej społeczeństwa, edukacja ekologiczna, wzrost skuteczności stosowa-nia ekonomicznych i pozaekonomicznych instrumentów ochrony środowiska i inne10.
Ochrona środowiska w systemie zarządzania gminą
Samorząd gminy sprawuje władzę lokalną w zakresie jej funkcjonowania i roz-woju w sferach gospodarczej, społecznej i środowiskowej. Ujmując zagadnienie systematycznie można wyróżnić cztery kategorie zadań własnych gminy: dbałość o infrastrukturę techniczną, troskę o infrastrukturę społeczną, zabezpieczenie ładu i porządku publicznego oraz zapewnienie ładu ekologicznego i przestrzennego.
Skuteczne zarządzanie w samorządzie terytorialnym, które zabezpiecza ochro-nę środowiska, wymaga stosowania dobranych z uwzględnieniem indywidual-nych uwarunkowań każdej gminy metod, technik oraz odpowiednich narzędzi zarządzania.
Chociaż umiejscowienie samorządu terytorialnego w strukturze państwa, za-kres kompetencji, jakie przysługują władzom samorządowym, oraz ich źródła są wciąż w sferze dyskusji, to samorząd terytorialny jest ważną siłą sprawczą w zakresie ochrony środowiska w gminie czy w powiecie.
9M. Huczek, Jakość środowiska lokalnego w rozwoju przedsiębiorczości i kształtowaniu przewagi
konkuren-cyjnej przedsiębiorstw, [w:] Społeczne i ekologiczne aspekty zarządzania, red. A. Chodyński, Krakowska
Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Kraków 2007, s. 33–45.
W Polsce zdecydowana większość samorządów zarządzanie użytkowaniem, ochroną i kształtowaniem środowiska traktuje jako jedno z zadań bieżących. Ta-kie podejście nie sprzyja ekologicznej, gospodarczej i społecznej racjonalności dzia-łania, głównie dotyczącego przyszłego rozwoju społeczno-gospodarczego gminy.
W zakresie ochrony środowiska gmina powinna skoncentrować uwagę na: 1. Ochronie środowiska poprzez wprowadzenie w życie nakazów i zakazów
doty-czących sposobu użytkowania powierzchni, przestrzeni i zasobów naturalnych oraz inspirowaniu budowy komunalnych urządzeń ochronnych.
2. Inspirowaniu, opracowywaniu i wdrażaniu jednostkowych proekologicznych programów rozwojowych, np. budowy obwodnicy, rozwoju parku gminnego, ograniczenia niskiej emisji.
3. Wdrożeniu zarządzania środowiskowego gminą.
4. Opracowaniu i wdrożeniu programu ekorozwoju gminy11.
Proces zarządzania środowiskiem w gminie wymaga uwzględnienia zacho-wania czterech jego uczestników: mieszkańców, przedsiębiorców, grup interesu oraz instytucji i urzędów rządowych.
Mieszkańcy danej gminy stanowią najważniejsze ogniwo zarządzania. Ocze-kują odpowiednich warunków i odpowiedniego środowiska życia. Istotnym pro-blemem jest zwiększenie ich roli w systemie zarządzania środowiskiem. Może ono nastąpić między innymi w wyniku stosowania różnych form sondaży oraz bezpo-średniego zaangażowania w tworzenie i realizację proekologicznych programów wdrożeniowych.
Grupy interesów są tworzone samodzielnie i oczekują rozwiązania jednostko-wych interesów. Na ogół ich uwaga skupiona jest na jednym zagadnieniu, mniej lub bardziej ważnym dla pozostałych mieszkańców i dla stanu środowiska przy-rodniczego gminy.
Przedsiębiorcy odgrywają najważniejszą rolę w zapewnieniu danej społeczno-ści odpowiedniej kondycji i warunków egzystencji, utrzymywaniu stabilnospołeczno-ści gospodarczej w tworzeniu miejsc pracy. Oczekują od gminy odpowiednich warunków funkcjonowania i dostępu do zasobów lub walorów środowiska. In-strumenty zarządzania środowiskiem w gminie nie powinny pogarszać zdolności konkurencyjnej lokalnego biznesu.
Instytucje i urzędy rządowe odgrywają istotną rolę przy rozwiązywaniu pro-blemów ponadlokalnych oraz tych, które wykraczają poza kompetencje władz samorządowych. Oczekują przestrzegania ogólnokrajowych przepisów ochrony środowiska. Zatrudniają one zazwyczaj wysoko kwalifikowanych fachowców, któ-rzy mogą udzielać porad samorządom lokalnym.
Literatura naukowa przedstawia trzy systemy zarządzania środowiskiem w gminie, tj. systemy:
1. Zarządzania ochroną środowiska. 2. Wdrażania ekorozwoju.
3. Zarządzania środowiskowego12.
Wyboru systemu zarządzania środowiskiem w gminie dokonuje się na podsta-wie analizy środowiskowych, gospodarczych i społecznych uwarunkowań rozwo-ju gminy oraz zbudowanej strategii rozworozwo-ju gminy. Celem analizy systemów środowisko, gospodarka i społeczeństwo jest określenie warunków realizacji okre-ślonego typu rozwoju, zwłaszcza pożądanego poziomu jakości życia mieszkań-ców gminy oraz warunków ogólnej równowagi ekologicznej.
W analizie sprzężeń międzysystemowych w gminie ważną rolę odgrywają sprzężenia między gospodarką a środowiskiem. Obejmują one podstawowe za-leżności między wielkościami określającymi istniejące struktury gospodarcze i wskaźnikami charakteryzującymi stan środowiska przyrodniczego. W wyniku przeprowadzonej analizy można określić rodzaje barier ekologicznych ograni-czających możliwość działalności gospodarczej oraz ewentualnego ogranicze-nia pewnych jej form. Bariera ekologiczna może powodować określony stopień naruszenia funkcji biologicznych środowiska, co prowadzi do ograniczenia roz-woju społeczno-gospodarczego. Ponadto bariera ekologiczna ogranicza wybór między różnymi funkcjami środowiska, a tym samym zmniejsza wybór kierun-ków rozwoju lokalnego.
Analiza sprzężeń między gospodarką a środowiskiem pozwala na opracowa-nie scenariuszy zmian produkcji w stosunku do możliwości lokalnych ekosyste-mów. Natomiast analiza powiązań systemu społeczeństwa z systemami gospo-darki i środowiska pozwala na poznanie:
1. Oddziaływania środowiska na zdrowie i życie miejscowej ludności. 2. Interakcji między stanem środowiska a zachowaniami kulturowymi.
3. Pośredniego oddziaływania środowiska na społeczeństwo, które realizuje się przez system gospodarczy.
Analiza przyrodnicza gminy, analiza struktury jej gospodarki oraz analiza uwarunkowań społecznych pozwalają na określenie:
1. Potencjału środowiska.
2. Pojemności ekosystemów na dany rodzaj antropogennego obciążenia. 3. Zasobochłonności gospodarki.
4. Presji na środowisko.
5. Społecznej akceptacji istniejącego stanu i zakresu proponowanych zmian.
6. Świadomości ekologicznej społeczeństwa gminy.
7. Gotowości do przedsiębiorczości i zagospodarowania kapitału13.
Określenie niezbędnych zmian w dziedzinach gospodarczej, społecznej i śro-dowiskowej oraz kierunków rozwoju gminy stanowi podstawę do opracowania odpowiedniego systemu zarządzania środowiskiem w gminie.
W strategii rozwoju gminy i w polityce ekologicznej gminy należy się odnieść do następujących problemów:
1. Powszechnego zmniejszenia zużycia energii we wszystkich dziedzinach dzia-łalności gminy.
2. Istotnego zmniejszenia zużycia surowców i materiałów, podnoszenia ich jako-ści i trwałojako-ści użytkowania wyrobów oraz stosowania technologii mało- lub bezodpadowych, recyklingu itp.
3. Właściwego użytkowania zasobów naturalnych – odnawialnych i nieodna-wialnych, szczególnie gleby, zasobów wodnych, lasów itp.
4. Usprawnienia zarządzania gminą.
W strategii należy wskazać, jakimi środkami i instrumentami samorząd gmi-ny będzie wdrażać postanowienia związane z wyżej wymienioną problematyką lub sprzyjać im, ukierunkowując zachowania przedsiębiorstw i gospodarstw do-mowych. Gmina posiada szereg możliwości w tym zakresie. Na przykład może odpowiednio postępować przy zakupie proekologicznych materiałów i paliw, wyborze systemu ogrzewania, sortowania odpadów, opracowaniu programów wdrożeniowych w zakresie uzbrojenia technicznego i sanitarnego gminy, przygo-towaniu terenów na potrzeby gospodarki, wprowadzeniu określonych zakazów, wskazań i ograniczeń.
W ramach opracowania niniejszego artykułu dokonano analizy strategii roz-woju dwudziestu gmin o względnie rozwiniętej gospodarce pod kątem podejmo-wanej tematyki celów strategicznych i celów operacyjnych ujętych w poszczegól-nych strategiach. W wyniku przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że: 1. Opracowane strategie rozwoju gmin nie przedstawiają zintegrowanej
strate-gii trwałego i zrównoważonego rozwoju gospodarki, społeczeństwa i środowi-ska gminy, lecz strategie wybranych sfer rozwoju gminy, np.: rozwój potencja-łu gospodarczego, infrastruktury technicznej, ochrona środowiska, edukacja. 2. Cele strategiczne są słabo powiązane z celami operacyjnymi (w 80%
analizo-wanych strategii).
3. W strategiach niewystarczająco sprecyzowane są kryteria rozwoju gminy. 4. Wszystkie strategie posiadają określone cele strategiczne i operacyjne, jednak
brakuje całościowego spojrzenia na problematykę ochrony środowiska i zinte-growania jej z innymi sferami rozwoju gminy.
Obecnie w krajach rozwiniętych nie opracowuje się już strategii wybranych sfer rozwoju gminy, a wyłącznie strategie zintegrowanego, trwałego i zrównowa-żonego rozwoju gospodarki, społeczeństwa i ekorozwoju14.
D. Castenow twierdzi, że jeśli gospodarka nie podporządkuje się ekologicz-nym wymaganiom, to jej wiarygodność będzie bardzo mała15. W literaturze naukowej uważa się, że wiek XXI to „wiek średniowiecza”, szacowany na jed-no do dwóch stuleci, z uwagi na występujące realia, jeśli ludjed-ność nie zatrzyma szaleńczej grabieży naszej planety16. D. Castenow podkreśla, że „w wieku śro-dowiska religia, kultura, oświata, prawo i gospodarka (tak! właśnie gospodar-ka) będą – w określony sposób – stymulowane przez ekologiczne programy nakazów i zakazów”17.
Cała gospodarka, a w szczególności sfera produkcji przemysłowej, powinna być nieszkodliwa dla środowiska. Wdrażane innowacje powinny się przyczyniać do ekologizacji procesów społeczno-gospodarczych, co wcale nie oznacza zagro-żenia dla postępu technicznego, lecz jedynie dbałość i troskę o zachowanie środo-wiska naturalnego.
Literatura przedmiotu podkreśla, że „w przyszłości ekologia będzie się zazna-czać obszarem nasilonego występowania procesów innowacyjnych. Stąd teoria innowacji powinna nadążać za rozwiązaniami praktycznymi w tym zakresie”18. Innowacje ekologiczne przedsiębiorstwa działającego na terenie gminy mogą być zawarte w:
1. Produkcie lub usługach.
2. Procesie produkcyjnym lub pomocniczo-produkcyjnym. 3. Pozaprodukcyjnej działalności przedsiębiorstwa.
4. Infrastrukturze przedsiębiorstwa.
5. Zarządzaniu i organizacji przedsiębiorstwa.
Innowacje ekologiczne w produkcie zmniejszają lub eliminują zanieczyszcze-nia środowiska. Konieczne są działazanieczyszcze-nia ekologiczne w całym asortymencie pro-dukcji. Każda nowa propozycja w zakresie projektowania i wdrażania nowego wyrobu wymaga weryfikacji z punktu widzenia ochrony środowiska naturalne-go. Podobnie należy potraktować każdą działalność gminy.
Przedsiębiorstwo zarządzane z uwzględnieniem czynników ochrony środowi-ska nie może dążyć jedynie do doraźnych korzyści. Powinno skupić uwagę na 14Ibidem, s. 359.
15D. Castenow, Nowy marketing w praktyce, PWE, Warszawa 1996, s. 125.
16E. von Weizsäcker, Erdpolitik, Ökologische Realpolitik an der Schwelle zum Jahrhundert der Umwelt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1990.
17D. Castenow, op. cit., s. 126.
korzyściach osiąganych w dalszej perspektywie. Wrażliwość ekologiczna powin-na się stać nieodłączną częścią „ducha firmy”. Ochropowin-na środowiska musi stano-wić imperatyw dalszego rozwoju każdej organizacji funkcjonującej w danej gmi-nie, nie może ona wynikać jedynie z dobrej woli kierownictwa.
Istotny wpływ na jakość czynnika ekologicznego w rozwoju lokalnym ma świadomość ekologiczna mieszkańców gminy, a szczególnie kadry kierowniczej działających w niej organizacji. H. Skalimowski podkreśla, że „być ekologicznie świadomym znaczy nie tylko być ochroniarzem zasobów naturalnych mających na celu kontynuację naszego życia, oznacza to także cześć dla przyrody i uświa-domienie sobie, że wraz z nią należymy do jednej całości. Wartości ludzkie należy traktować jako fragment większego spektrum, w którym natura uczestniczy i który współokreśla”19. G. Kobyłko wyróżnia cztery poziomy świadomości ekolo-gicznej: niski, przeciętny, wysoki oraz bardzo wysoki20.
Kształtowanie się świadomości ekologicznej jest procesem złożonym. Przebie-ga on różnie w zależności od stopnia społecznej akceptacji idei i norm moralnych i od stopnia pogłębiania wiedzy o ekologicznych skutkach postępowania w sto-sunku do środowiska naturalnego. Literatura naukowa podkreśla, że „czynni-kiem sprzyjającym głoszeniu powierzchownych poglądów na temat środowiska naturalnego jest niedostrzeganie problemów i niski stan świadomości ekologicz-nej społeczeństwa”21.
Konieczna zmiana świadomości połączona z rozwijaniem nowych wzorców cywilizacyjnych, nowej wizji świata wymaga edukacji ekologicznej, która zmie-niałaby sposób pojmowania przyrody. Edukacja ekologiczna musi obejmować swoim zasięgiem zarówno każdego człowieka jako odrębną jednostkę, począwszy od dzieci w wieku przedszkolnym, jak i wszystkie organizacje w gminie, a co za tym idzie, każdego pracownika tych organizacji, od dyrektora po szeregowego pracownika.
Sposób prowadzenia edukacji, jej tematykę i zakres materiału dydaktycznego należy określić, przeprowadzając odpowiednie badania. Autor niniejszego