Wstęp
Pojęcie rozwoju nie zostało dotąd precyzyjnie zdefiniowane, chociaż jest ono intu-icyjnie zrozumiałe i pozytywnie kojarzone. Na ogół dotyczy podniesienia pozio-mu życia, polepszenia jego jakości, możliwości korzystania z udogodnień cywili-zacyjnych. Inne spojrzenie na ten problem może uwzględniać zmiany zachodzące w pożądanym kierunku zarówno w stosunku do jednostki, jak i grupy społecz-nej, przyrodniczego otoczenia miejsca bytowania, z uwzględnieniem zmian architektonicznych i urbanistycznych. W odniesieniu do krajów czy regionów rozwój jest najczęściej utożsamiany ze wzrostem gospodarczym, zmianami orga-nizacyjnymi, technologicznymi i infrastrukturalnymi służącymi podniesieniu po-ziomu życia mieszkańców. Te ogólne pojęcia, wkraczające w obszar dóbr niema-terialnych i pozwalające na uznanie regionów za wysoko-, średnio- lub nisko rozwinięte, na ogół nie uwzględniają lokalnych uwarunkowań i różnorodności dróg prowadzących do podwyższania poziomu rozwoju. W tym artykule pojęcie „rozwój” odnosi się do rozwoju zrównoważonego, tzn. w harmonijny sposób łączą-cego rozwój gospodarczy z ochroną środowiska naturalnego. Problemowi zrów-noważonego rozwoju, określanego również mianem ekorozwoju, trwałego roz-woju, rozwoju samopodtrzymującego się, jest poświęcona bogata literatura (m.in. Borys 2005, Matusik 2007b, Florczak 2008).
W analizach procesów rozwoju społeczno-ekonomicznego w układach prze-strzennych dominują dwa nurty: nurt powiązany z procesami globalizacji i nurt kładący nacisk na wykorzystanie czynników rozwoju tkwiących w lokalnych
spo-łecznościach i gospodarce regionalnej. W połowie XX wieku nastąpiła ożywiona wymiana poglądów na temat rozwoju regionalnego i lokalnego. Najnowsze kon-cepcje określają regiony i wspólnoty lokalne jako miejsce interakcji społecznych i ekonomicznych poddane oddziaływaniu czynników wewnętrznych, jak rów-nież ponadregionalnych czynników zewnętrznych, w tym politycznych, środowi-skowych (ekologicznych) i kulturowych.
Niniejszy artykuł poświęcony jest analizie rozwoju gmin w sensie gospodar-czym i społecznym. Za Georgicą i Gorzelakiem (1992) można przytoczyć defini-cję, zgodnie z którą: „Lokalny rozwój gospodarczy oznacza proces, w którym władze lokalne lub (oraz) organizacje sąsiedzkie angażują się w celu stymulowa-nia lub przynajmniej utrzymastymulowa-nia działalności gospodarczej lub zatrudniestymulowa-nia. Głównym celem tego zaangażowania jest stworzenie lokalnych możliwości (po-wstania) zatrudnienia w dziedzinach korzystnych dla danej społeczności lokal-nej. W procesie gospodarczego rozwoju lokalnego używane są miejscowe zasoby naturalne, ludzkie oraz instytucjonalne”.
W analizach dotyczących rozwoju najmniejszych jednostek samorządowych, jakimi są gminy, ważnym problemem jest liczbowe uściślenie wielkości na niego oddziałujących. Stąd też celem artykułu była budowa modelu opisującego po-ziom rozwoju gmin na podstawie metody analizy ścieżek. Została ona poprze-dzona identyfikacją czynników wpływających na poziom rozwoju oraz analizą przestrzenną badanego zjawiska. Badany problem przedstawiono na przykładzie danych dla gmin województwa małopolskiego: w przypadku zmiennej endoge-nicznej – z 2003 roku, a dla zmiennych egzogenicznych – z 2002 roku.
Materiał badawczy
W województwie małopolskim dominują gminy typu wiejskiego (69,6% gmin, przy średniej krajowej 62,7%). Gminy miejsko-wiejskie stanowią 22,1% ogólnej liczby gmin województwa, a miejskie – 8,3%. Odsetek gmin miejskich jest niż-szy od średniej dla Polski (która wynosi 12,2%), podobnie jak gmin miejsko--wiejskich (25,1%).
W analizach wzięto pod uwagę dane dla wszystkich 181 gmin województwa, z wyłączeniem gminy Kraków, której pozycja jest bardziej zbliżona do stolic europejskich średniej wielkości niż do analizowanych gmin. Wykorzystano infor-macje z bazy danych Polska 2003 Plus Pro (stan na 31 grudnia 2002 roku) oraz z Bazy Danych Regionalnych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie dla dochodów własnych i dochodów ogólnych gmin na koniec 2003 roku. Na ich podstawie dla każdej z gmin obliczono procentowy udział UDW dochodów własnych w dochodach ogólnych, traktowany jako kompleksowy wskaźnik po-ziomu rozwoju gminy (m.in. Smoleń 2002, Matusik 2007a).
Rozważono 12 zmiennych dobranych pod kątem ich znaczenia dla badań rozwoju społeczno-gospodarczego, przy czym chodziło o objęcie względnie dużej liczby czynników oddziałujących na poziom rozwoju, w tym przypadku w więk-szości wiejskich gmin, możliwie niewielką, ale reprezentatywną grupą cech. Wytypowano je z jednej strony na podstawie doboru literaturowego (m.in. Go-rzelak 1976, Borys 2005, Matusik 2007b), a z drugiej strony ze względu na ich dostępność i wiarygodność informacyjną (wyniki Spisu Powszechnego 2002 roku) oraz spełnianie założeń wymaganych w modelowaniu ekonometrycznym. Cechy wejściowe zrelatywizowano w odniesieniu do liczby ludności, grup wie-kowych bądź powierzchni gminy lub posłużono się wartościami procentowymi w celu uzyskania porównywalności pomiędzy gminami lub wybranymi latami. Były to po dwie cechy z każdej grupy powiązane z przedsiębiorczością (1–2), demografią (3–4), rolnictwem (5–6), turystyką (7–8; poddano logarytmowa-niu, aby uzyskać rozkład zbliżony do normalnego), infrastrukturą społeczną (9–10) oraz techniczną (11), uwzględniającą elementy ekorozwoju (12) (Matu-sik 2007a):
1. Wskaźnik przedsiębiorczości (liczba jednostek zarejestrowanych w REGON, przypadająca na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym).
2. Udział liczby jednostek gospodarczych związanych z usługami w ogólnej liczbie przedsiębiorstw sklasyfikowanych w REGON [%].
3. Współczynnik obciążenia demograficznego ludności w wieku produkcyjnym, ludnością w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym łącznie (desty-mulanta) [%].
4. Saldo migracji stałych (wewnętrznych) – średnia z trzech lat 2000–2002 [‰]. 5. Udział gruntów ornych w użytkach rolnych [%].
6. Obsada inwentarza żywego [SD na 100 ha UR]. 7. Liczba miejsc noclegowych [ln (miejsce)].
8. Liczba turystów korzystających z noclegów [ln (liczba osób)].
9. Liczba aptek i ośrodków zdrowia łącznie przypadających na 1000 mieszkańców. 10. Liczba sklepów i targowisk stałych łącznie, przypadających na 1000
miesz-kańców.
11. Gęstość sieci drogowej [km/km2].
12. Gęstość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej łącznie [km/km2].
Metody statystyczne wykorzystane w analizach
Złożoność struktury procesów ekonomiczno-społecznych wymaga stosowania coraz bardziej efektywnych narzędzi umożliwiających ich modelowanie i prognozowa-nie. Należy do nich modelowanie równań strukturalnych (Structural Equations
czynni-kowej (confirmatory factor analysis), jest metoda analizy ścieżek (path analysis). Se-wall Wright zaproponował ją w 1920 roku, a następnie rozwijał i prezentował w wielu pracach i uwieńczył często cytowanym artykułem (Wright 1960).
Analiza ścieżkowa umożliwia określenie udziałów wpływów, a zatem i hierar-chii wielkości oddziaływań poszczególnych standaryzowanych zmiennych egzo-genicznych w wyjaśnianiu wariancji zmiennej endogenicznej (UDW). Zmienne egzogeniczne traktowane są jako przyczyny zmienności, stąd uwzględniono war-tości z 2002 roku, uznając, że skutek oddziaływań na zmienną endogeniczną może być obserwowany najwcześniej w roku następnym (UDW 2003). Model ścieżkowy przyjmuje najczęściej postać diagramu obrazującego kierunki oddzia-ływań zmiennych; reprezentowane przez jednokierunkowe strzałki, a zakończone grotami po obu stronach oznaczają wzajemne oddziaływanie zmiennych. Zmien-na endogeniczZmien-na jest tą, do której skierowane są tylko jednokierunkowe strzałki „przychodzące”.
W modelu opisanym diagramem ścieżkowym wektor współczynników ścież-kowych p wyznaczono ze wzoru:
p = R–1 * R0 i = 1, ... , N, (1)
gdzie R oznacza macierz korelacji między zmiennymi egzogenicznymi, R0 – wek-tor korelacji zmiennych niezależnych ze zmienną endogeniczną, a N jest liczbą zmiennych (N=12). Wzór ten umożliwia wykorzystanie w modelu zmiennych porządkowych i dychotomicznych, jako że opiera się wyłącznie na wartościach współczynników korelacji. Znajomość współczynników ścieżkowych pozwala na dekompozycję korelacji, bowiem oznaczają one wielkości wpływów bezpośred-nich poszczególnych zmiennych egzogenicznych na zmienną endogeniczną. W konsekwencji można oszacować wpływy pośrednie danej zmiennej poprzez pozostałe zmienne z równania:
r UDW, i = pi + wpływy pośrednie zmiennej i i = 1, ... , N, (2) przy założeniu, że zmienna endogeniczna jest w całości objaśniana przez zmienne egzogeniczne i nieskorelowany z nimi składnik losowy U. Zależności między ce-chami wyrażono za pomocą współczynników korelacji rangowej Spearmana r, pozwalających również na określenie kierunku tych powiązań.
Normalność rozkładów badano testem Kołmogorowa–Smirnowa oraz testem Shapiro–Wilka, zaś różnicowanie grup – testem Kruskala–Wallisa. Do wyod-rębnienia skupień gmin jednorodnych pod względem wielkości UDW posłużono się taksonometryczną metodą grupowania k-średnich z metryką euklidesową.
Analiza wyników
Rozkład udziału dochodów własnych w dochodach ogólnych UDW małopol-skich gmin odbiegał w 2003 roku statystycznie istotnie od rozkładu normalnego