DANINY KOŚCIELNE

Z dawnego, jeszcze biblijnego, obowiązku przekazywania określonej części swych dochodów lub składania ofi ar rzeczowych na cele religijne wywodzi się tradycja danin kościelnych, które obecne były wszędzie tam, gdzie istniała struk-tura kościelna. W średniowieczu wierni wszystkich stanów zobowiązani byli do regularnego przekazywania danin na rzecz swej cerkwi parafi alnej i proboszcza, klasztoru, na którego dobrach mieszkali i uprawiali ziemię, a także właściwego terytorialnie biskupa. System danin kościelnych szczególnie ważną rolę odgrywał w czasie panowania tureckiego, kiedy serbski Kościół pozbawiony został boga-tych fundatorów w postaci władcy i możnowładców. Wówczas to dawny, śred-niowieczny system wielkich ktitorów zamieniły drobne ofi ary wiernych, dzięki którym Kościół mógł się w tych trudnych czasach utrzymać. Dopiero po odzyska-niu niezależności, w połowie XIX wieku, system świadczeń kościelnych został unormowany prawnie.

Z poświadczonych w najstarszych serbskich zabytkach piśmienniczych można wymienić możnajpowszechniejszą daninę – бр, którą współczesny słownik defi -niuje jako: ‘danina, świadczenie pieniężne lub rzeczowe płacone co roku na rzecz klasztoru lub duchowieństwa’ oraz ‘danina płacona niegdyś feudalnym gospo-darzom’ i ‘zbieranie pieniędzy’ (RSAN). Pokrewnym wyrazem jest бирòвина

‘danina, świadczenie pieniężne lub rzeczowe płacone co roku na rzecz klasztoru lub duchowieństwa’ (RSAN)²⁷³. Według współczesnego Leksykonu prawnego to pieniężna lub naturalna danina zbierana na rzecz lokalnego (parafi alnego) kleru i panów feudalnych (PrLeks). Azbučnik SPC słowem tym określa wszelkie da-niny w płodach rolnych, które naród dawał na utrzymanie duchowieństwa. Ter-min notowany jest od początków piśmiennictwa, бирь ‘census clero praebendus’

(RiKSS; MS: 13) jako femininum od XIII do XVI wieku, a od XIV wieku rów-nież jako masculinum.

Bir to roczna danina składana duchowieństwu (czasem szlachcie) od każdego żonatego mężczyzny (od odra ili od oženjene glave), która w dokumentach poja-wia się już w czasie powołania serbskiego arcybiskupstwa (поповска бирь, бирькь законны, бирь дuховна). Był on dobrowolną daniną dawaną przez wiernych zamieszkujących na dobrach kościelnych kapłanowi lub monasterowi, według utwierdzonego zwyczaju w naturze (z wszelkich produktów powstałych na wsi,

273 Według Skoka to stary hungaryzm pochodzenia starotur. bér ‘płaca, wynagrodzenie’, który zachował się jedynie w językach południowosłowiańskich (tur. vermek ‘dać’). Wyklucza się deverb.

od słow. *bьrati, birati, który również przytacza RJAZ. W RVG jako źródło zapożyczenia autor po-dał tur. bir ‘jeden’. Słowo birovina utworzono według wzoru innych nazw podatków z suf. -ov-ina.

w gospodarstwie – žitna i stočna bir), na utrzymanie biskupa i duchowieństwa diecezjalnego. Danina duhovna bir była mierzona ilością zboża, choć w miastach przyjęte było składanie biru w gotówce. Duchowni zbierali go od wiernych i część oddawali swojemu biskupowi. Bir to również nazwa daniny płaconej przez księży na rzecz swego biskupa (Перуничић 1956: 26–27).

Dwa rodzaje biru spotykamy już w poveljach žičkich, gdzie wspomina się podatek pobierany od „popów, pasterzy (vlahów) i chłopów”. W Žičkiej povelji z 1220 roku pojawia się zemljana popovska bir – danina, którą po połowie pobie-rali nadworny protopopa i arcybiskup oraz monaster Žiča. Przymiotnik zemljani wskazuje na to, że podatek był płacony od ziemi, którą uprawiali (w zapisach Kodeksu Dušana w podobnym znaczeniu pojawia się dohodak duhovni). Drugi rodzaj, tak zwaną popovską bir, pobierał monaster Žiča (Тарановски 1931: 99).

Pobieranie biru uważano za znak duchowej jurysdykcji biskupa nad określonym miejscem.

W povelji monasterowi św. Jerzego z 1300 r. król Milutin, potwierdzając stare dobra i przywileje, zezwalał cerkwi pobierać бирькь законны. W Svetostefanskiej povelji (1314–1316), w ramach odszkodowania za odebrane wsie, nadaje się bi-skupowi Budimlja prawo pobierania biru w żupach Gacko i Piva (да си бирь бере а крμге да си узима) (LeksSSV: 47). W povelji monasterowi św. Archaniołów koło Prizrenu precyzyjnie określano wysokość daniny žitna bir lub jej gotówkowego ekwiwalentu, a mianowicie бирь дuховна od małżeństwa chłopów wynosił lukno žita, volja dva dinara, podczas gdy Albańczycy (pasterze) na dobrach monaster-skich płacili tylko 1 dinar lub pół lukna zboża (wsie wokół tego monasteru całość daniny przekazywały właśnie jemu). Czasem bir był zastępowany słowem крина (np. w 1353 r. tak określano daninę na patriarchę). W art. 37 KD bir został objęty ogólnym pojęciem crkveni dohodak. Wyraz бирь pojawia się także w Dečanskich hrisovuljach jako danina parafi alna przekazywana duchownemu (DH).

Bir, jako danina płacona na utrzymanie duchowieństwa, istniał także w cza-sie panowania tureckiego oraz po odzyskaniu niezależności – w czacza-sie powstań serbskich z początku XIX wieku oraz przez cały wiek XIX. Pod datą 6 maja 1847 roku napisano:

(…) опрѣдѣлено є, да се биръ по селима сваке године по єсени, чимъ се раана прибере, а по варошима гди се и одъ кон се биръ у новцу дає, да се у двапутъ у години, кадъ се и осталый обштинскій прирезъ купи, точно купи и надлежномъ Свештенству надаєъ (RečZURP: 43).

Pod datą 28 sierpnia 1848 roku znalazła się informacja, że bir pobiera się od każdego, a 26 września 1848 roku, że zwolnieni z płacenia są jedynie najbiedniej-si mężczyźni i wdowy (RečZURP: 43). W XIX i na początku XX wieku pobiera-nie biru zostało uregulowane odrębnymi aktami prawnymi, a od 1929 roku bir był rekompensowany Cerkwi przez dotację państwową (PrLeks).

W znaczeniu rocznej daniny kościelnej wyraz pojawia się w słowniku Nje-goša: бр, a także słownikach XIX-wiecznych: бр ‘оно жито, што дају људи

попу сваке године (у Србији по селима по 10 ока од ожењене главе, а по варошима у новцу према томе), die Kolekturr des Pfarrers, colecta parochi’

i бирòвина (w Barze) ‘што се год даје попу, die Pfarrgebühren, jura stolae’ (SR) oraz бир ‘Sammlung, Abgabe, Steuer; Pfarrgebühr’ i бировина ‘Pfarrgebühr;

Ortsrichteramt’ (Popović)²⁷⁴.

W średniowieczu bir (także jako masculinum) oznaczał również daniny nie-kościelne, oddawane przez mieszkańców właścicielowi danego obszaru – vla-darev lub vlastelinski bir. „Мара Бранковић је уз приштинску царину давала у закуп и друге приходе, који су у њеној повељи названи бири: царину нашу приштинску и бири брал по земље” (LeksSSV: 49). W słowniku RJAZ notowa-ne są potwierdzenia znaczenia z wieków XV i XVI jako danina płacona możno-władcom, od małżeństw, czyli oženjenih glava. Co ciekawe, we współczesnych gwarach serbskich wyrazem бр określa się ‘podatek od ziemi’ (RSGV) lub бир

‘podatek w naturze’ (LKačer).

Inne świadczenie to danovnik ‘roczna danina, którą w Malesii swemu pro-boszczowi płacił wierny posiadający więcej niż 20 owiec. Danina była prze-kazywana w formie mleka i sera, które gospodarz przygotował w jeden dzień’

(Bogićević 2010: 109) oraz sveštenički prirez ‘dochód kapłana z wpłat wier-nych, których dokonywano wraz z opłacaniem podatku (dacii)’ (Bogićević 2010:

578). Ostatnim z poświadczonych zobowiązań wobec Kościoła jest wojwodiński парохијал ‘coroczne wsparcie fi nansowe przekazywane cerkwi przez parafi an’

(RSGV).

Kolejną grupę tworzą daniny kościelne, które kapłani zobowiązani byli prze-kazywać swym biskupom diecezjalnym. Pierwszym z określeń jest вховина (RSAN; RJAZ; Azbučnik SPC), poświadczone od XIII wieku, na przykład w Kodeksie Dušana i Dečanskich hrisovuljach: врьховина ‘vrsta poreza koju su plaćali sveštenici’, врьховина, поклон законнии (MS: 13, 14, 98) oraz w słowni-ku Daničicia врьховина ‘tributum fortasse capitis a presbyteris episcopo penden-dum’ (RiKSS): да uзима протопопа дворски половинu бири поповьске, а qре q врьховина попом, да wдь тога не uземле протопопа честы, нь вьсе то пискuпь да uземле (MS: 13–14). Według Žičkiej povelji – vrhovina przypadała w całości biskupowi (art. XII) i wraz z daniną bir stanowiła podstawowy przy-chód biskupa diecezjalnego (LeksSSV: 107).

W podobnym znaczeniu notowany jest wyraz ексарщина i зарщина ‘świad-czenie pieniężne płacone na rzecz biskupa, pobierane w średniowieczu przez eg-zarchę od księży i mnichów’ (LeksSSV: 178), владичàрина ‘podatek, danina płacona biskupowi; dimnica’ (RSAN) oraz кàноник i канòник. W Serbii śred-niowiecznej ten ostatni wyraz oznaczał coroczną daninę, którą księża dawali

swe-274 Poświadczenia wyrazu w Czarnogórze to np. bír (CrnogR) i бр (RVG) ‘ono što se svake godine daje popu od strane vjernika kao nadoknada za njegove vjerske usluge’, бир ‘поповска плата до 14. вијека у природним добрима а после у новцу’, ‘поповски и властелински бир’ (Nikšić) oraz bir to ‘daća, prirez, davanje naknade u naturi (žitu), popovima ili novcu za njihove uslužne vjerske obrede’, ‘prihod koji pripada popu za njegovu svešteničku dužnost’ (Bogićević 2010: 58).

mu biskupowi jako wyraz wdzięczności za ich wyświęcenie. Poświadcza to prze-kład Syntagmatu, gdzie gr. κανονικός ‘danina, którą duchowny musi przekazywać swemu biskupowi’ przetłumaczono jako поповина (SMV). Był więc to synonim innych średniowiecznych danin, takich jak: врьховина, ексарщина i поповина.

Ostatnią z nazw świadczeń na rzecz biskupa, która pojawia się w Syntagmacie, jest пòповина ‘danina pobierana przez biskupów od duchowieństwa’ (RMS).

W RJAZ wyraz poświadczony jest w znaczeniu ‘parafi a’, a za słownikiem Vuka i Popovicia jako ‘dohodak popovski, plaća popovska’, пòповина ‘das Einkom-men vom Priestertum, reditus sacerdotalis’ (SR; Popović). W gwarze Wojwodiny wyraz ma zmodyfi kowane znaczenie: поповина ‘новац који верници плаћају црквеној општини’ (RSGV).

Leksykon serbskiego średniowiecza określa te wszystkie świadczenia jako da-niny księży, podatek (najczęściej w naturze), który biskupi i metropolici pobierali od kapłanów swojej diecezji. Kapłani ślubowali, że trzykrotnie w ciągu roku będą przybywać do biskupa z поклономь законимь (w Wielkanoc, Boże Narodzenie i Zapusty) (LeksSSV: 107; Перуничић 1956: 26–27).

W Czarnogórze z kolei pojawia się także mukat ‘danina, opłata, którą mona-stery czarnogórskie zobowiązane były wpłacać do państwowej kasy’ oraz ‘dzier-żawa płacona ryczałtem za nieruchomość, która została wydzierżawiona na wie-loletni okres; w Czarnogórze za swoje majątki płaciły taką opłatę 4 monastery – Cetinje, Rijeka Crnojevicia, Vranjina i Kom’ (Bogićević 2010: 309).

Innego rodzaju daninami, płaconymi jednak również szlachcie lub władcy, są opłaty za czynności religijne i obrzędowe (np. od pochówku, małżeństwa), a także cywilne, takie jak osiedlenie się na danym terenie. Opłatę, którą daje się duchownemu za odprawienie nabożeństwa za zmarłą osobę, stypę, obiad dawany po pogrzebie oraz historycznie rodzaj daniny płaconej Turkom za zmarłego, na-zywano мтвина, мртвàрина (RSAN). Wyraz ten poświadczony jest w słowni-ku Vuka w formie мтвина, мртвàчина z Dalmacji jako ‘данак што се плаћа кад умре домаћин (у манастиру Крци приповиједа се да се ондје плаћала мртвина Турцима за свакога калуђера). Abgabe für den Tod des Familienva-ters’, w Lice мтвина ‘што се плаћа попу за мртвога, die Leichengebühr, merces funeris, мртвачина’ (SR), a także w słowniku Popovicia мртварина, мртвачина, мртвнина ‘Leichengebühr’ i słowniku Mihajlovicia мертварина

‘керсмет’ (1842) (PosrbOV). Peruničić przytacza znaczenie: ‘opłata za śmierć i pochówek człowieka, płacona spahii w czasach tureckiego panowania przez ro-dzinę zmarłego’ (Перуничић 1956: 42). W okresie tureckim taka danina nosiła również nazwę ксме ‘danina, którą płacono Turkom w przypadku śmierci pana domu, gospodarza; mrtvina’ (RSAN; SR) i керсметъ ‘ts.’ (1842) (PosrbOV) (tur.

krsim ‘część’).

Danina, którą w czasie panowania tureckiego płacono władcy lub spahii za udzielenie pozwolenia na zawarcie małżeństwa, to свдбарина i свадбàрина (RMS; Перуничић 1956: 42; RPosav). W RJAZ wyraz występuje od XIX wieku w znaczeniu ‘plata za svadbu, za ženidbu i udaju’, a w słowniku Vuka i

Popovi-cia свдбарина ‘die Hochzeitsgebühr, pecunia nuptiaria’. W podobnym znacze-niu poświadczony jest w Czarnogórze, svadbarina to ‘dažbina koja se plaćala prilikom udaje kćeri od strane rajetina svome gospodaru zemlje, spahiji, subaši, sandžak-begu, begler-begu, a ovaj velikom veziru’, z zaznaczeniem, że nie była płacona w Czarnogórze (Bogićević 2010: 577). Inna nazwa to бýла ‘dawna da-nina płacona biskupowi za udzielenie ślubu młodym’ (RJug) oraz badava ‘bez-płatnie, tanio; nadaremnie’ i ‘daniny i opłaty, do których należą kary oraz opłaty za wesele, płacone w Czarnogórze przed panowaniem Skender-bega Crnojevicia’

(Bogićević 2010: 40).

Jako opłata za możliwość osiedlenia się na terenie danej parafi i, rodzaj po-datku, który nowo przybyli mężowie płacili cerkwi za prawa, które otrzymali we wspólnocie cerkiewnej, notowany jest wyraz стражбина, истраџбина (RMS;

RSAN)²⁷⁵. Podobne znaczenie terminu istradžbina podaje słownik RJAZ (na pod-stawie zapisów S.M. Ljubišy z Czarnogóry). Wyraz oznaczał więc wszelkie opła-ty nowo przybyłego do majątku żony męża, które musiał on wnieść za otrzymanie praw parafi anina cerkwi (tj. prawo głosu we wspólnocie, możliwość pochówku i miejsce na cmentarzu), a także opłaty na rzecz wsi za możliwość korzystania z wody, pastwisk itd.

275 Rzeczowniki abstr. utworzone od pref. czas. is-tražiti ‘wyszukać, wybadać; wyniszczyć, wy-trzebić’ z pomocą suf. -bina.