FORMY WŁASNOŚCI KOLEKTYWNEJ I PAŃSTWOWEJ

Wspólnota posiadanych dóbr ruchomych i nieruchomych jest charakterystycz-ną formą własności dla średniowiecznego społeczeństwa serbskiego i czar-nogórskiego, które aż do XIX wieku miało charakter rolniczy lub pasterski.

Społeczeństwo to było zorganizowane w ramach mniejszych jednostek admi-nistracyjnych (wieś, gmina, powiat) lub rodowych i rodowo-terytorialnych (ro-dzina, zadruga, ród, bractwo, plemię), a podstawą ich materialnej egzystencji były przede wszystkim wspólnie użytkowane nieruchomości – pola, łąki, pa-stwiska, młyny wodne itp. Formy własności wspólnej dotyczą przede wszyst-kim własności wiejskich, gminnych lub, w okresie późniejszym, własności państwowej.

Najstarszymi określeniami i formami tego typu własności są poświadczone już w średniowieczu formy komun i komunica. Pierwszy z wyrazów to кòмн, który słownik (RSAN) przytacza w znaczeniu podstawowym jako ‘podstawo-wa jednostka terytorialno-administracyjna, gmina; komuna’, a potem także

‘wspólna własność’, ‘wspólne dobra ziemskie wsi, plemienia, bractwa lub za-drugi, ziemia, majątek’ i reg. ‘współuczestnictwo, współudział, wspólna pra-ca’ (RSAN). W znaczeniu ‘wspólne dobra ziemskie wsi, plemienia, bractwa i zadrug’ RSAN podaje także wyraz комỳница. Wyrazy te są zapożyczeniami z języka łacińskiego communis ‘wspólny, ogólny’, commune ‘wspólny majątek, majątek wspólnoty, gminy, państwa’ lub włoskiego comune ‘wspólny, ogólny;

gmina, administracja gminy; osiedle; miasto-gmina, miasto-państwo’. W RJAZ komun ‘općina’ notowany jest w zabytkach zachodnich od XIII, a w serbskich od XIV wieku, комμнь ‘commune’ (RiKSS): поискахь комμнь дμбровчки како да смь qдинь брать wдь комμна дμбровчькога (MS: 178, 1368 r.). W zna-czeniu z zakresu własności wspólnej комун poświadczony jest także w 1825 roku (KK-ER). Ze względu na romańskie pochodzenie wyrazu najwięcej po-świadczeń można znaleźć w Czarnogórze, na przykład: komún ‘specifi čni oblik zajedničke svojine i kolektivnih zemljišnih odnosa uređen običajnim pravom, gdje su se zemlja i komunska dobra posjedovala na seoskoj, bratstveničkoj, opštinskoj i plemenskoj osnovi, a neposredni uživaoci njihovi bili su kuća – porodična zajednica, zadruga koja se nije mogla proglasiti samostalnim vlasni-kom – imaonivlasni-kom nego su svojinsko pravo vršili zajednički i sporazumno’, ‘za-jednička svojina plemena, bratstva i sela na neobradivim zemljištem, ispašama i šumama u Crnoj Gori’, ‘zajednica, zajedničko dobro, komunsko dobro’ oraz

komunìca ‘zajedničko dobro, zajednička imovina sela ili plemena’ (CrnogR;

Bogićević 2010: 245–246)²⁸⁰.

W Serbii słowo występuje w gwarze Kačeru: комуна ‘wspólny łup z polowa-nia’ (LKačer). Wyraz komunica pojawia się również w czarnogórskich tekstach etnografi cznych w znaczeniu ‘wspólny majątek i gospodarcza podstawa egzy-stencji wspólnot terytorialnych lub rodowych’ (Boka: 206; Kuči, Bratonožići, Piperi: 517, 273; Rovca 1984: 36–40; Rovinski 1998 I: 333), a także w art. 77 pierwszego wydania OIZ CG.

Termin oznaczał więc wspólną, kolektywną własność (ziemie, pola, pastwi-ska, góry), czyli cały nieruchomy majątek należący do plemienia, bractwa, wsi lub gminy wiejskiej w Czarnogórze, Kosowie i północnej Albanii (Богетић 1974:

159, 160). W warunkach ustroju plemiennego jego posiadaczami i użytkowni-kami były odpowiednie wspólnoty rodowe i terytorialne: plemię, wieś, bractwo, rodzina; one także kolegialnie o nim decydowały²⁸¹.

Plemenski komun pochodził z podziału zastanej, ogólnej ziemi, pozostałe zaś formy węższe (komun seoski, bratstvenički i porodični) wynikały jedna z drugiej.

Cechą charakterystyczną komuna było to, że pojedyncza osoba – członek wspól-noty i użytkownik nie mógł nim dysponować, przywłaszczyć go sobie, ani go odsprzedać.

W Serbii na określenie wspólnej ziemi należącej do całej wsi, wspólnego majątku społeczności wiejskiej, używano przede wszystkich wyrazów meteh, (h)atar oraz potes, stub, stas, oselina i utrina. Wszystkie poświadczone są już w zabytkach średniowiecznych.

Regionalnie notowany wyraz мèтех, мèтев, мèтег, мèтеј, мте ‘ziemia, po-siadłość ziemska, majątek ziemski’, ‘ziemia należąca do wsi, gminy, okręgu; ob-szar, region’, ‘część ziemi należącej do kogoś’, ‘strony rodzinne’, ‘granica’ (RMS;

RSAN)²⁸² pojawia się w dokumentach średniowiecznych w formie метехь ‘regio’

RiKSS, a także метехь z povelji monasterowi Dečani króla Stefana Uroša III

280 Wyrazy są poświadczone w wielu gwarach czarnogórskich: кмн, комн ‘wspólne do-bra (np. ziemia, pastwiska, pola itp.)’ i комуница ‘wspólna ziemia’ (RZag), кòмн ‘wspólne pa-stwisko’, ‘wspólny las’ (UR), комун ‘заједничка испаша или шума, заједничко сеоско добро, комуница’ (Nikšić) oraz na czarnogórskim Primorju: komunica ‘zajednička zemlja, zemlja koja pripada čitavom selu, opštinska zemlja’ (RomanSBK), кмн, кòмн, комн ‘заједничка имовна корист, племенски, сеоски и братственички пашњак, шума, риболов, вода’ (RomGrecCG), комунцa ‘мањи, обично братственички комун’ (RomGrecCG) i кмн, комунцa ‘заједничко сеоско земљиште (неограђено)’ (RomanVas).

281 Bogićević podaje także konkretne przykłady: bratstvenički komun (Bogićević 2010: 69), plemenski komun (Bogićević 2010: 412), seoski komun (Bogićević 2010: 526) oraz crkvena ko-munica (Bogićević 2010: 81). W plemieniu Kučów i Piperów pojawia się określenie komun, plemen-ski komun (planina) ‘wspólne pastwisko usytuowane wysoko w górach’ i bratstveni komun (oselina, vakam) ‘niżej położone części plemiennych komunów, które użytkowały bractwa’ (Kuči: 104; Kuči, Bratonožići, Piperi: 227, 230).

282 Zapożyczenie z gr. μετέχω ‘mieć w czymś udział, uczestniczyć w czymś, mieć z kimś wspól-notę; przyłączyć się, połączyć się z kimś; być członkiem, wspólnie korzystać’.

z 1330 roku (MS: 88) oraz później, na przykład wд града которскога и wд негова метеха (MS: 463). W źródłach późniejszych poświadczone są formy метев ‘имање, посед’ (1830) (KK-ER), meteg, metej, metev ‘zemljište, koje je uz kakvu kuću ili crkvu ili selo te pripada toj kući ili crkvi ili selu’ (RJAZ) oraz мèтех (z Czarnogóry) ‘die Grenze, limes, granica’ i мте, мèтеј (z Serbii) ‘ojczy-zna, strony rodzinne, Gegend, regio’ (SR), мèтех ‘Gränze; Gegend’ (Popović).

Bogišić notuje wyraz meteh ‘naziv onoga mjesta, koje nije nikad obdjelavano’

z Hercegowiny, Czarnogóry i Boki Kotorskiej (Bogišić 1999: 402). W czarnogór-skim plemieniu Bratonožiciów meteh to ‘ziemia wokół wsi, zabran’ (Kuči, Bra-tonožići, Piperi: 517) oraz ‘wspólne pastwiska (obok wyrazów planina, komun)’

(Rovinski 1998 I: 333). U Bogićevicia meteh, metoh to ‘manastirsko zemljiš-no dobro kojeg su obrađivali monasi’, ‘neobrađezemljiš-no zemljište oko svog imanja’

i ‘gora, pasište, gola mjesta’ (Bogićević 2010: 295). W Timoku poświadczona jest forma метó ‘сеоски атар, синор’, ‘зграде на пољопривредном имању ван села (колибе, плевње и др.)’ (RTimok).

W tym samym znaczeniu notowany jest od XIV wieku хтāр, тāр ‘zie-mia należąca do jednej osady, wsi, okręgu; terytorium wsi’ i ‘ogrodzona zie‘zie-mia’

(RSAN; RMS)²⁸³, хатарь ‘fi nes’ (RiKSS): wть Кμчание на Стμбице, на хатарь, (...) на Бμковицμ на хатарь, (...) на хатарь на третіи (MS: 197, 1381 r.). Wyraz rejestrują słowniki XVIII- i XIX-wieczne, na przykład хатаръ ‘die Gränze eines Ackers, Gränze, das Mark’ (Kurzbek: 235, 337), хатар (1721), хотар (1755) i атар ‘граница, међа, земљиште које припада једном селу’ (1770) (GzRSR) oraz хтāр, тāр ‘das Gebiet, ager fi nes’ (SR; Popović; KK-ER). Wyraz zanoto-wano także w gwarach czarnogórskich i serbskich, na przykład atar ‘krajne gra-nice posjeda na nekom zemljištu’ (Bogićević 2010: 35), hatar, atar (udut) ‘ziemia wioski, teren wioski’ (Piva: 113) oraz hatar, senat, senat i udut ‘ogrodzony teren, należący do jednego plemienia’ (na Primorju znany jako kufi n, kuvin, a w Barze država) (Rovinski 1998 I: 119). W Serbii poświadczenia głównie z Wojwodiny, na przykład àтāр, àтар, тāр, тар i хтāр, хтар ‘пољопривредно земљиште ван насељеног места (села)’, ‘одређено подручје на коме лове рибари из једног места’ (RSGV) oraz атар ‘сеоско подручје’ (VojvR; RBanat; RPosav),

тар (RKam¹), àтар ‘ts.’ (RCrnotr).

Kolejnym określeniem wspólnych łąk i pastwisk, które oznaczone są na-turalną granicą lub sztucznym ogrodzeniem, oraz pojedynczych pól na terenie wsi rozgraniczonych miedzami jest пòтес, òтес (RMS). Od XIV wieku po-świadczony jest wyraz отьтесь ‘tractus’ (RiKSS), a forma potes od XIX wieku.

Według Taranovskiego w średniowiecznym państwie serbskim była to ziemia

283 Zapożyczenie z języka węgierskiego határ ‘granica, miedza’. Być może w węgierskim wyraz jest slawizmem (z kotar), ale bardziej prawdopodobne, że pochodzi z saksońskiego, niem. Hotter, Hatterd ‘ogrodzenie, płot’. Według Miklošiča zapożyczenie z swniem. kataro, gattaro ‘ogrodzenie, płot, Flecht, Hurd, Wagenkorb’. Według Bernekera formy z h- pochodzą z węgierskiej formy, a te z k- z swniem.

władcy, szlachty, cerkwi lub monasteru, którą uprawiali meropsi (Тарановски 1931: 55). W słowniku Vuka пòтес, òтес oznacza ‘више њива или ливада, које каква општина или неколико људи загради’ oraz потес ‘ограђене ливаде и пашњаци на које се пушта стока’ (LeksLaza). W gwarach потес to ‘ливаде и пашњаци ограничени природном границом или оградом’, ‘њиве у атару растављене међама’ (RSGV; VojvR; RMač) i пòтес ‘део поља, једна ливада, њива’ (RCrnotr).

Dwa ostatnie określenia to stup i stas. Wyraz стб i стп to ‘fi lar, kolum-na, podpora’ i ‘główna gałąź, konar drzewa’ (RMS)²⁸⁴, w formie stup (oraz stlьp i stlup) poświadczony od XIV wieku w powyższych znaczeniach, a także jako

‘część pola lub majątku’. W XIV wieku forma стльпь oznaczała ‘powierzchnie uprawne w formie wydłużonego prostokąta, przypominające kolumnę, które po-wstały w wyniku zgrupowania łąk, pól uprawnych i winnic jednego właściciela’.

Drugim, rzadziej używanym, jest grecyzm стс, w słownikach RMS i SR no-towany wyłącznie jako ‘wysokość ciała, wzrost, fi gura’, ‘ciało’ i przen. ‘kłoda, pień’ (gr. στάσις). W innych znaczeniach wyraz przytacza RJAZ jako ‘wieś, osada z okoliczną ziemią’ (XIII i XIV w.), a także RiKSS: стась ‘regio pastoria’: село Кuнаряне сь парикы и сь стасми ихь (MS: 63). Wyraz pojawia się w art. 65 Kodeksu Dušana – стась ‘majątek wiejski’. Średniowieczny termin stas oznacza więc także ‘posiadłość ziemską, majątek ziemski, dobra wiejskie’, zwłaszcza na terenach południowych, gdzie silniejsze były wpływy języka greckiego. Według Blagojevicia w XIV wieku termin stas wyparł rodzimy wyraz selo w znaczeniu

‘majątek, dobra, wszystkie niwy, uprawne pola i winnice, które posiada jedna osoba’ (Благојевић 2007: 187; LeksSSV: 702; Новаковић 2004: 185).

W okresie tureckim w podobnych znaczeniach poświadczone są wyra-zy áлија, хáлија oraz gwarowe јáлија, аллук, халлук, аллучина i халлучина ‘niezamieszkała i nieużytkowana ziemia, która wcześniej należała do spahii, a potem do gminy lub państwa; najczęściej pełniła funkcję wiejskiego pastwiska’ (RSAN) i ‘ziemia należąca do cesarza lub państwa’ (RJAZ) (tur. hâlī).

Słowniki XIX-wieczne podają wyraz áлија w znaczeniu ‘спахијска земља која