KARY I GRZYWNY

Od początku serbskiej państwowości istniał dobrze rozwinięty system grzywien i kar za złamanie prawa, które w imieniu władcy egzekwowali urzędnicy lokalni, a w swoich majątkach – szlachta i zarządcy kościelni. Podstawowym wyrazem oznaczającym karę jest poświadczona od XIV wieku глòба ‘kara materialna, najczęściej pieniężna; grzywna’ oraz ‘opłata sądowa’, ‘odszkodowanie’, ‘danina w ogóle, podatek, opłata’ (RSAN)²⁷⁶. W tekstach średniowiecznych była to na-zwa kary pieniężnej lub rzeczowej (płaconej najczęściej w bydle), która po raz pierwszy pojawiła się w Žičkiej povelji, a potem także w Dečanskich hrisovuljach oraz serbskim przekładzie Syntagmatu jako odpowiednik gr. ποινή (SMV). U Da-ničicia глоба ‘mulcta’ (RiKSS): ако бμде свада бошнанина з дμбровчаниномь μ Дμбровници, да сμди кнезь и сμдq, а глоба wпкини (MS: 101). W Zakonie o rudnicima despoty Stefana o globie traktuje art. III zatytułowany W глобахь (ZoR: 51). W zależności od przewinienia była to grzywna płacona tylko wojewo-dzie, w dwóch częściach knezowi i w jednej części purgarowi lub po jednej czę-ści wojewodzie, knezowi i purgarowi. W równej częczę-ści globę pobierali vojvoda, knez i purgar od mieszczan za sprzedaż wina lub wynoszenie poza obszar miasta łoju i skór (art. XIX, ZoR: 55). Poza tym szczegółowym opisem, ogólnie rzecz ujmując, globa była karą wpłacaną do kasy państwowej, z jednym wszak wyjąt-kiem stworzonym dla Cerkwi, która z tego obowiązku była zwolniona i mogła pieniądze zatrzymać dla siebie (LeksSSV 116; RJAZ). Wyraz notowany jest także w słownikach od XVIII wieku, na przykład глоба ‘плата’ (1730) (PosrbOV) oraz глòба ‘die Geldstrafe, mulcta крвнина у Турском Царству’ (SR; Popović). Bo-gišić pisał o globie w Czarnogórze, która w swym ogólnym znaczeniu zachowała się do jego czasów: „Још од најстаријих времена био је обичај у Црној Гори да се на кривца наметне глоба за учињени преступ, па је још и данданас тај обичај задржао се” (Богишић 1984: 210). Wyraz pojawia się w gwarach, na pół-nocy глòба ‘kara, grzywna’ (RSGV; VojvR; RPosav) i na południu глóба ‘nie-szczęście, bieda’ (RTimok), глòба ‘kara, grzywna’ (RCrnotr), глбa ‘ts.’ (RSMet) oraz w Czarnogórze: glòba ‘kara pieniężna, grzywna’, ‘grzywna pieniężna lub w naturze’, ‘opłata karna, pieniężna lub w naturze – jedna jej część przypadała naczelnikom na sądzenie, a druga kasie państwowej (była dwa razy większa od zasądzonego odszkodowania)’ (CrnogR; Nikšić; Bogićević 2010: 167–168).

Współcześnie powszechniej używanym określeniem jest poświadczony od średniowiecza wyraz кзна i кзна ‘kara przymusowa, postępowanie

zastoso-276 Psł. *globa ‘kara, grzywna’ i ‘pałka, rózga’, być może pierwotnie w znaczeniu ‘zgięcie, ściś-nięcie’ (od psł. czas. *globiti ‘łączyć, ściskać’).

wane wobec kogoś, kto jest winny przekroczenia prawa, norm, wykroczenia itp.’

(RSAN; Bogićević 2010: 230–231)²⁷⁷. Wyraz występuje w tekstach pisanych ję-zykiem cerkiewnym i mieszanym w dwóch formach, kazna f. i kazьnь m. ‘pedep-sa, kaštiga’, a w okresie późniejszym, według RJAZ, został zapożyczony z języka rosyjskiego. W słowniku Daničicia termin казнь ‘poena’ notowany jest w art. 37 KD i Żywocie św. Simeona autorstwa Sawy.

Nowszymi określeniami dla kary jest italianizm млта ‘kara pieniężna, grzywna’ (RSAN; RJAZ; RomanBP; RomanJBK; RomanSBK; Bogićević 2010:

309) (wł. multa), тèрет i тéрет ‘brzemię, ciężar; to, co się nosi na sobie’, ‘cię-żar’, przen. ‘nieszczęście, ból, ciężar; zmartwienie’, ‘ciężka praca’, ‘prawem przewidziany obowiązek publiczny, danina’, ‘dług’ (RMS) i тèрет ‘grzywna, kara, opłata, podatek’, przen. ‘obciążenie; szkoda’ (RCrnotr) oraz pena ‘kara, grzywna’ (Bogićević 2010: 406) (wł. pena, lat. poena) i џезја ‘kara, grzywna’

(PrizrenDČ) (tur. ceza).

Wśród średniowiecznych kar, określanych wspólnym terminem globa, moż-na wyróżnić kilka, o których wspomimoż-na się w poveljach i kodeksach średnio-wiecznych. Pierwszą z nich jest òдбōј, отьбои ‘repulsio’ (RiKSS), poświadczo-ny w Dečanskich hrisovuljach jako wдбои w znaczeniu ‘nieprzyjęcie sądowego posłańca, przeciwstawienie się sądowemu egzekutorowi lub kara za to’ (Ивић 1977: 259). Inna kara to пèчат ‘pańszczyzna, robocizna kmieci na rzecz średnio-wiecznej szlachty’ oraz ‘pieczęć’, ‘odcisk wykonany za pomocą pieczęci’ (RMS), z XIII i XIV wieku печать ‘sigillum’, ‘cerrarium’ (RiKSS): послuхь, рuка, печать (MS: 99) oraz z Dečanskich hrisovulji печать ‘średniowieczna kara dla osoby, która nie odpowie na wezwanie posiadające odcisk pieczęci’ (Ивић 1977: 259).

Również słownik RJAZ notuje znaczenie ‘taksa za pečat na kakvoj ispravi’. Po-nadto w Dečanskich hrisovuljach pojawia się послuхь ‘przesłuchanie świadka;

opłata za przesłuchanie świadka’ (Перуничић 1956: 28–30; Ивић 1977: 259).

Wyraz poświadczony jest także jako пслух, послuхь ‘testis’ oraz ‘testimonium ejusque pretium’ (RiKSS): послuхь црьквени .д. динари, а рuка .ѕ. динарь (MS:

99, 565). Z XIV wieku pochodzi także потка, потька ‘violatio fi nium ejusque pretium’ (RiKSS): потька междu сельми .и. перперь, а влахwмь и арбанасwмь .р. перперь и тези потьке царu половина а господарu половина, чіе бuде село (art. 35 KD). U Daničicia notowana jest jako ‘wykroczenie, czynność polegająca na samowolnym zajęciu lub przesunięciu miedzy, a także kara za takie postępo-wanie’. Novaković w swoim opracowaniu Kodeksu wyraz określa jako ‘kłótnie, konfl ikt’, Peruničić zaś podaje znaczenie ‘średniowieczna kara za naruszenie mie-dzy, granicy dóbr, której połowa przypadała carowi, a połowa poszkodowanemu możnowładcy’ (Перуничић 1956: 28–30). W podobnym znaczeniu wyraz defi -niuje Bogićević: potka ‘povreda graničnih znakova, seoskih međa, praćena

suko-277 Współcześnie kazna, dawniej kaznь f. ‘karanie, kara; polecenie’ powstało jako derywat, n. actionis od czas. *kazati ‘umożliwić widzenie, oglądanie, pokazać; mówić, powiadać; polecać, rozkazywać’.

bom i tučom’ i ‘svađa, sukob među pojedincima ili selima’ (Bogićević 2010: 442).

Termin престој w średniowieczu poświadczony jest w formie прэстои ‘vadimo-nium desertum ejusque mulcta’ (RiKSS): всака глоба, що се μчини μ црьквнихь людеи, дμшеμбіиство, … послuхь и прэстои, все q црьквно (z DH) oraz w art. 64 KD w znaczeniu ‘średniowieczna kara dla osoby, która nie stawi się na wezwanie sądu’ (Ивић 1977: 259; Bogićević 2010: 464) lub ‘przekroczony termin stawienia się przed sądem i kara za to’ (RiKSS; RJAZ). Wyraz прóвод i прòвод słowni-ki notują w znaczeniach ‘pogrzeb, kondukt pogrzebowy’, ‘procesja, uroczysta procesja’ i ‘zabawa, bawienie się’ (RMS) oraz проводь ‘comitatus’ (RiKSS): да имь ни поноса никога ни житнога ни виньнога ни провода ни коня ни пса ни поклисара владальца никогаре (MS: 61). Peruničić podaje dwa znaczenia tego terminu: ‘średniowieczna kara za inspirowanie i pomoc chłopu w ucieczce z ma-jątku pana’ oraz ‘świadczenia polegające na powitaniu i towarzyszeniu w podró-ży urzędnikowi, funkcjonariuszowi władzy’ (Перуничић 1956: 28–30 i 26–27).

W tym drugim znaczeniu wyraz pojawia się w Skopskiej hrisovulji z 1300 roku.

Trzy ostatnie kary to мехоскубина, мехоскuбина ‘kara za wyrywanie włosów z brody’, poświadczona między innymi w art. 98 KD (Перуничић 1956: 28–30;

Bogićević 2010: 293), девич ‘średniowieczna kara za porwanie osoby’ oraz wie-loznaczny кòтао ‘kocioł’ (RSAN) i котьль ‘kara kotła’ (art. 84 KD). W średnio-wieczu to ‘kara polegająca na wyciąganiu gołymi rękoma rozgrzanego kawałka metalu lub kamienia z kotła wypełnionego wrzątkiem’, przewidziana dla chłopów za szkody wyrządzone w majątku dworskim.

System nazewnictwa świadczeń feudalnych, podatków i danin, a także kar i grzywien, oparty był w większości na tradycji słowiańskiej lub – w czasach póź-niejszych – na tradycjach obcych (tureckiej, włoskiej), a w najnowszych czasach stał się swego rodzaju kontynuacją czerpiącą zarówno ze średniowiecza, czasów okupacji tureckiej i weneckiej, jak i z nomenklatury europejskiej. Oczywiście poza jedynym i najpowszechniejszym współcześnie określeniem podatku – ro-dzimym wyrazem porez. Niezmienny pozostawał jedynie obowiązek płacenia różnego rodzaju danin i podatków, który w czasach feudalnych opierał się przede wszystkim na zależności feudalnej chłopów i ich panów, a w czasach nowożyt-nych na fi skalnowożyt-nych zobowiązaniach wobec państwa.