Definicja zjawiska w kontekście przemocy rodzinnej

Termin „rewiktymizacja” wywodzi się z badań kryminologicznych, a dokładniej wiktymologicznych. W tej dziedzinie pojęcie to stanowi mniej popularną, skróconą wersję terminu powtórnej/powtarzanej wiktymizacji (ang. repeat victimisation), w najbardziej ogólnym sensie opisując sytuację, w której dana osoba zostaje ofiarą przestępstwa więcej niż dwa razy w określonym czasie (Daems, 2005; Wolhuter i in., 2008). Zazwyczaj w tego typu opracowaniach drugorzędną rolę przypisuje się formie doznanego przestępstwa oraz innym jego cechom czy okolicznościom wystąpienia.

Ujęcie kryminologiczne zostało przeniesione zarówno na grunt badań socjologicznych, jak i psychologicznych, co doprowadziło do tego, że można je spotkać w pracach na temat poznawczo-emocjonalnych konsekwencji wydarzeń traumatycznych. Znaczący rozwój zainteresowania tematyką rewiktymizacji wśród specjalistów z różnych dziedzin zaowocował licznymi próbami zaadaptowania tego terminu. Doprowadziły one do pojawienia się wielu modyfikacji pojęcia i wzrostu rozbieżności pomiędzy występującymi definicjami. Z tego powodu zjawisko rewiktymizacji może być rozumiane odmiennie w zależności od dziedziny wiedzy czy praktyki społecznej. Różnice w zakresie definicji w istniejących publikacjach stwarzają poważne ograniczenia w porównywaniu wyników badań. Jest to szczególnie wyraźne, gdy próbujemy zestawić ze sobą doniesienia dotyczące rozpowszechnienia rewiktymizacji. Badacze twierdzą, że zjawisko to może dotyczyć od 17% (Crandall i in., 2004) do 74% osób doświadczających przemocy (Miller, Krull, 1997). Podejrzewa się, że tak duża rozbieżność uzyskiwanych wyników tylko częściowo jest skutkiem zróżnicowania badanych grup i wynika głównie z rozbieżności w określaniu tego, jakie powtórzenie traumatycznego wydarzenia można uznać za rewiktymizację, a jakie nie.

15 Współczesne prace przeglądowe na temat rewiktymizacji wśród osób doznających przemocy w rodzinie (m.in. Kuijpers i in., 2011) wskazują, że autorzy generalnie są zgodni, iż istotą rewiktymizacji jest ponowne stawanie się ofiarą pewnego traumatycznego doświadczenia. Z tego względu dla jego wystąpienia niezbędne jest:

a) wystąpienie sytuacji pierwotnie wiktymizującej, b) ponowne pojawienie się podobnego doświadczenia.

Istotne różnice we wnioskach poszczególnych autorów publikacji dotyczą szczegółowych rozstrzygnięć i zasadniczo dotyczą one dwóch zagadnień:

1) jak bardzo wydarzenia pierwotnie i wtórnie wiktymizujące muszą być jakościowo podobne, żeby mówić o wystąpieniu ponownej wiktymizacji?

2) w jakim momencie życia powinno być usytuowane wydarzenie pierwotne wiktymizujące, żeby mówić o rewiktymizacji?

W pierwszej wspomnianej kwestii, tj. podobieństwa jakościowego wydarzeń związanych z wiktymizacją, w literaturze przedmiotu występują ujęcia zarówno wąskie, jak i szerokie. W znacznej części prac odnajduje się stanowisko wskazujące, że czynnikiem kluczowym dla zaistnienia rewiktymizacji jest wysokie podobieństwo jakościowe wydarzenia pierwotnej i powtórnej wiktymizacji. W tym wypadku o rewiktymizacji ofiary np. przemocy seksualnej można mówić, tylko gdy doznała ona w dorosłości takiej samej formy przemocy (np. Wyatt, Guthrie, Notgrass, 1992). Istnieją również stanowiska przeciwne, przyjmujące, że każda ponowna sytuacja stawania się ofiarą wydarzenia potencjalnie traumatycznego może być uznana za rewiktymizację. Może dojść do niej nawet wówczas, gdy wydarzenie wtórne będzie miało zupełnie odmienny charakter i będzie to np. wypadek komunikacyjny czy doświadczenie katastrofy naturalnej. Założenie to opiera się na wynikach analiz statystycznych, które wskazują, że osoby doświadczające przemocy w dzieciństwie w swoich biografiach wskazują na znacznie więcej zróżnicowanych doświadczeń traumatycznych niż osoby, które przemocy nie doświadczyły. Zdaniem części autorów świadczy to o możliwości wystąpienia niespecyficznej podatności na doświadczanie zróżnicowanych urazów i wiktymizacji wśród osób doświadczających przemocy w dzieciństwie (np. Duckworth, Follette, 2012; Widom, Czaja, Dutton, 2008).

Podobnie w zakresie umiejscowienia wydarzenia pierwotnie wiktymizującego w życiu człowieka można wyróżnić dwa dominujące stanowiska. W pierwszym ujęciu za

16 rewiktymizację wśród osób doznających przemocy w rodzinie będzie uznawać się każde powtórzenie agresywnego ataku ze strony innej osoby, np. partnera. Z tego powodu najczęściej w obszarze zainteresowania pozostaje wąski okres w życiu człowieka, np. dorosłość. Oznacza to, że genezy rewiktymizacji w tym ujęciu nie wywodzi się z wczesnych doświadczeń w rodzinie, a jedynie z najbliższej przeszłości (m.in. Foa i in., 2000; Kuijpers i in., 2011). Wydaje się, że to stanowisko jest charakterystyczne dla badań skoncentrowanych na poszukiwaniu najsilniejszych empirycznych predyktorów rewiktymizacji, w których mniejszą wagę przywiązuje się do tworzenia modeli teoretycznych wyjaśniających genezę zjawisk psychicznych.

W drugim podejściu zakłada się, że rewiktymizacja polega na powtórzeniu doświadczenia przemocy, które miało miejsce w dzieciństwie. W tym celu przeprowadza się retrospektywną analizę życia dorosłej osoby doświadczającej przemocy w celu odnalezienia zdarzenia pierwotnie wiktymizującego. Gdy takie zdarzenie można wskazać w dzieciństwie ofiary, uznaje się, że zaistniała rewiktymizacja (np. Dutton, 1994; Gay, 2013). W tego typu badaniach znacznie częściej obserwuje się odwołanie do konkretnej tradycji teoretycznej, która dostarcza wytycznych na temat charakteru i kierunku badanych zależności.

Przedstawione przykłady z publikacji naukowych obrazują duże trudności, jakie pojawiają się podczas próby zaadaptowania pojęcia opisującego zjawisko obserwowane na poziomie społecznym do nauki zajmującej się procesami jednostkowymi, tutaj – psychologii.

W prezentowanej pracy uznajemy, że rewiktymizacja stanowi szczególny przypadek powtórzenia wydarzenia traumatycznego polegający na ponownym udziale w roli ofiary w sytuacji przemocy interpersonalnej. Z samego opisu tego zjawiska nie wynikają jednak jego przyczyny. Podejrzewamy, że rewiktymizacja to zjawisko polietiologiczne. Termin ten opisuje powtórzenie faktu przemocy, który może zaistnieć na skutek m.in.:

1) niepomyślnych przypadkowych okoliczności życiowych, 2) niekorzystnych dla siebie wyborów,

3) działania mechanizmu psychopatologicznego.

W prezentowanej pracy definicja rewiktymizacji wynika z przyjętej koncepcji teoretycznej wczesnych nieadaptacyjnych schematów Jeffreya Younga (2014). Uznano, że koncepcja ta pozwala w najlepszy sposób opisać i wyjaśnić to zjawisko. Zgodnie z nią uznaje się, że rewiktymizacja stanowi konsekwencję doświadczenia urazowego, w którego następstwie rozwinął się mechanizm psychopatologiczny, skutkujący m.in. nieintencjonalnym

17 powtarzaniem pierwotnie doznanego doświadczenia traumatycznego. Dlatego o rewiktymizacji w psychologii klinicznej możemy mówić, gdy pierwotne doświadczenie traumatyczne stanowi czynnik etiologiczny doświadczenia wtórnego; tj. istnieje mechanizm psychopatologiczny łączący dwa pozornie niezwiązane ze sobą traumatyczne wydarzenia w zależność przyczynowo-skutkową. W tym wypadku wydarzenie traumatyczne powinno zapoczątkować zmianę osobowości. Zmiana ta musi zarówno dotyczyć ukształtowania sztywnych przekonań o sobie, innych ludziach i otaczającym świecie, jak i ukonstytuować współwystępujące reakcje emocjonalne. Podejrzewam, że przekonania te będą aktywizować się w bliskich emocjonalnie relacjach i ujawniać się poprzez twierdzenia o tym, że inni ludzie są niegodni zaufania oraz mogą stanowić źródło krzywdy fizycznej i emocjonalnej. Wspomniane przekonania będą występować wraz z wspierającą je reakcją emocjonalną, która może wzmagać dążenia do potwierdzenia przekonań o osobie i o otaczającym świecie, np. poprzez selektywną interpretację faktów lub angażowanie się w relacje obarczone wysokim ryzykiem doznania krzywdy. W przedstawionej definicji rewiktymizacja jawi się jako specyficzna konsekwencja doświadczenia traumatycznego, które doprowadziło do zaburzonego rozwoju osobowości, co z kolei odgrywa bezpośrednią rolę w występowaniu tego zjawiska.