2. Komunikacja miejska jako przedmiot badań geografii transportu
2.1. Definicje i klasyfikacje komunikacji miejskiej
Wiele słów w języku polskim posiada różne znaczenia. Jak podaje A. So-czówka1, przykładem takiego wyrazu jest słowo „komunikacja”, które ma wielorakie znaczenie. W pracach geograficznych najczęściej przyjmuje się, że komunikacja jest pojęciem szerszym od transportu. Komunikacja stanowi formę działalności gospodarczej, która polega na przenoszeniu lub przewo-żeniu osób lub towarów oraz przesyłaniu wiadomości. Obejmuje więc trans-port i łączność (wraz z telekomunikacją). Transtrans-port w tym rozumieniu jest częścią komunikacji i zajmuje się organizacją przewozów, ludzi i ładunków różnymi środkami do tego celu przeznaczonymi2,3. Transport jest więc okre-ślany jako część procesu produkcji, której ładunki i osoby (pasażerowie) są przemieszczane z jednego miejsca na drugie4,5,6.
Transport wraz z łącznością pozostają w sferze zainteresowań subdyscy-pliny geografii, jaką jest geografia komunikacji. Jest to jednak także sfera zainteresowań wielu innych dyscyplin naukowych, w szczególności ekono-mii, zarządzania, inżynierii transportu, elektrotechniki, mechaniki i ochrony środowiska. Różne podejście badaczy reprezentujących poszczególne dyscy-pliny generuje mnogość definicji i klasyfikacji podstawowych zagadnień.
Zakres niniejszej pracy dotyczy transportu trolejbusowego – składowej
trans-1 Soczówka A., 2012, Zróżnicowanie struktury przestrzennej komunikacji miejskiej w kon-urbacji katowickiej, Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, nr 76, Sosno-wiec.
2 Berezowski S., 1975, Zarys geografii komunikacji, PWN, Warszawa.
3 Runge A., Runge J., 2008, Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej, Wydawni-ctwo Videograf Edukacja, Chorzów.
4 Dziadek S., 1986, Sieć komunikacyjna w ośrodkach zurbanizowanych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. K. Adamieckiego, Katowice.
5 Dziadek S., 1992, Geografia transportu Polski w zarysie, Wydawnictwo Akademii Ekono-micznej im. K. Adamieckiego, Katowice.
6 Lijewski T., 1977, Geografia transportu Polski, PWN, Warszawa.
portu miejskiego, który zamiennie nazywany jest w pracy komunikacją miej-ską, transportem publicznym lub zbiorowym. Wszystkie te określenia trak-towane są synonimicznie i mają na celu ułatwienie odbioru treści dysertacji.
W literaturze przedmiotu funkcjonują równolegle dwa pojęcia „komunikacja miejska” i „transport miejski”. Spotyka się także inne terminy, np. komuni-kacja komunalna lub transport lokalny.
Wielu autorów używa pojęcia „transport miejski” odnosząc je do ogółu przemieszczeń w miastach, niezależnie od wykorzystywanego środka transportu7,8,9,10. W starszych opracowaniach przemieszczenia tego typu na-zywano również komunikacją miejską11. Obecnie najczęściej traktuje się ter-min „komunikacja miejska” jako podróżowanie za pomocą środków trans-portu miejskiego – zbiorowego12,13,14,15. Za A. Piskozubem16 przyjąć można, że termin „komunikacja miejska” odpowiada wyłącznie określeniu przewozu osób na terenie miast (oraz przedmieść) i jednocześnie nie dotyczy przewozu ładunków.
Postępujący rozwój miast i wzrost demograficzny od początku XIX wieku wymusiły powstanie komunikacji miejskiej, w celu zapewnienia ludności szybkiego i względnie taniego sposobu przemieszczania się między miejscem zamieszkania, a miejscem pracy lub nauki. Wzrost produkcji przemysłowej związany z powstawaniem kolejnych fabryk przyczyniał się do powiększenia odległości codziennych podróży, przez co w szybkim tempie transport pub-liczny stał się niezbędnym elementem prawidłowego funkcjonowania mia-sta17. Na początku powstawania transportu miejskiego obsługiwał on głównie
7 Ciesielski M., 1992, Gospodarowanie w transporcie miejskim, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań.
8 Dziadek S., 1991, Systemy transportowe ośrodków zurbanizowanych, PWN, Warszawa.
9 Podoski J., 1977, Transport w miastach, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warsza-wa.
10 Tomanek R., 2002, Konkurencyjność transportu miejskiego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań.
11 Por. Soczówka A., 2012, op. cit., s. 15.
12 Wyszomirski O. (red.), 1997, Komunikacja miejska w gospodarce rynkowej, Wydawni-ctwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
13 Wyszomirski O. (red.), 2002, Gospodarowanie w komunikacji miejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
14 Wyszomirski O., 2006, Gospodarowanie w gałęziach i rodzajach transportu: Transport miejski [w:] W. Rydzkowski, K. Wojewódzka-Król (red.), Transport, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa, s. 213-248.
15 Starowicz W., 2007, Jakość przewozów w miejskim transporcie zbiorowym, Wydawni-ctwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.
16 Piskozub A., 1979, Zarys najnowszych dziejów transportu, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa.
17 Połom M., Palmowski T., 2009, Funkcjonowanie i rozwój komunikacji trolejbusowej w Gdyni, Wydawnictwo Bernardinum, Gdynia-Pelplin.
2.1. Definicje i klasyfikacje komunikacji miejskiej 23 obszary centralne miast. Wraz z rozwojem technologii zapewniał możliwość podróży wewnątrz całych obszarów zurbanizowanych, czyli w obrębie mia-sta, zespołów miejskich oraz obszarów organicznie związanych z miastem18. Jak pisze H. Kołodziejski19, współcześnie (pierwsza dekada XXI w.) komuni-kacja miejska wykracza poza granice administracyjne miasta i swym zasię-giem obejmuje obszary funkcjonalnie powiązane z centralnym ośrodkiem miejskim. Przestrzenny zasięg rynku komunikacji miejskiej jest wyznaczo-ny przez układ tras i linii, który powinien być dostosowywawyznaczo-ny do zgłasza-nych potrzeb przewozowych20. Usługi komunikacji miejskiej mają przede wszystkim zaspokajać codzienne potrzeby ludności w zakresie podróżowa-nia. Powinny być też dostępne i regularne, funkcjonować w oparciu o opub-likowany rozkład jazdy.
Klasyfikacja transportu miejskiego jest trudnym zadaniem ze względu na specyfikę jej funkcjonowania. W klasyfikacji pionowej transportu komu-nikacja miejska nie może zostać włączona do którejkolwiek grupy. Należy zgodzić się z opinią A. Soczówki21, że klasyfikacja pionowa następuje w spo-sób sztuczny, gdyż w jej ramach eksploatowane są środki transportu nale-żące do różnych gałęzi. W efekcie wiele klasyfikacji uwzględnia dodatkową, osobną grupę „komunikacja miejska” nie włączając jej do żadnej z podsta-wowych, choć największe podobieństwo wykazuje do grupy „transport lą-dowy” (ryc. 2.1).
Komunikacja miejska korzysta z wielu środków transportu zaliczanych do różnych gałęzi transportu, a to powoduje trudności w jej jednoznacznym sklasyfikowaniu. Najliczniej wykorzystywane są środki zaliczane do grupy
„transport lądowy”. Są to autobusy (spalinowe, zasilane gazem CNG, LPG, biogazem, ogniwami paliwowymi, elektryczne), trolejbusy, tramwaje, metro, kolej miejska itp.22. Istnieją jednak takie systemy transportu miejskiego wy-korzystujące środki transportu, których zaliczyć do transportu lądowego nie można, np. promy, statki żeglugi przybrzeżnej.
18 Wyszomirski O. (red.), 1997, Komunikacja miejska w gospodarce rynkowej, Wydawni-ctwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
19 Kołodziejski H., 2008, Pojęcie, zakres i zasięg działania transportu miejskiego [w:] Wyszo-mirski O. (red.), Transport miejski. Ekonomika i organizacja, Wyd. Uniwersytetu Gdań-skiego, Gdańsk, s. 12-14.
20 Soczówka A., 2012, op. cit.
21 Ibidem.
22 Wyszomirski O. (red.), 2002, op. cit.
24 2. Komunikacja miejska jako przedmiot badań geografii transportu
Ryc. 2.1. Klasyfikacja pionowa transportu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie O. Wyszomirski (2002).
Podobnie jak w przypadku klasyfikacji pionowej również trudno jest skla-syfikować komunikację miejską w podziale poziomym. Uwzględniając kry-terium terytorialne – obszaru funkcjonowania – komunikację miejską nale-żałoby włączyć do grupy „transport krajowy – lokalny”. Jest to jednak nie do końca prawidłowe podejście, ponieważ bardzo często komunikacja miejska funkcjonuje na granicy dwóch miast, przekracza granice administracyjne itd.
Wyjazd poza granice gminy, która organizuje system transportu miejskiego podyktowany jest potrzebami przewozowymi, np. dowozem mieszkańców w okresie sezonu letniego do miejsc rekreacji (nad jezioro, rzekę, do parku krajobrazowego lub narodowego, na plażę). Należałoby więc określić komu-nikację miejską w podziale poziomym jako dopasowaną częściowo do grupy
„transport krajowy – lokalny”, a częściowo do grupy „transport krajowy – regionalny” lub „transport krajowy – międzyosiedlowy” (ryc. 2.2). Komuni-kacja trolejbusowa jako podsystem transportu miejskiego powinna zostać sklasyfikowana w ramach transportu krajowego – lokalnego.
23
funkcjonować w oparciu o opublikowany rozkład jazdy.
Klasyfikacja transportu miejskiego jest trudnym zadaniem ze względu na specyfikę jej funkcjonowania. W klasyfikacji pionowej transportu komunikacja miejska nie może zostać włączona do którejkolwiek grupy. Należy zgodzić się z opinią A. Soczówki59, że klasyfikacja pionowa następuje w sposób sztuczny, gdyż w jej ramach eksploatowane są środki transportu należące do różnych gałęzi. W efekcie wiele klasyfikacji uwzględnia dodatkową, osobną grupę „komunikacja miejska‖ nie włączając jej do żadnej z podstawowych, choć największe podobieństwo wykazuje do grupy
„transport lądowy‖ (ryc. 2.1).
Komunikacja miejska korzysta z wielu środków transportu zaliczanych do różnych gałęzi transportu, a to powoduje trudności w jej jednoznacznym sklasyfikowaniu. Najliczniej wykorzystywane są środki zaliczane do grupy „transport lądowy‖. Są to autobusy (spalinowe, zasilane gazem CNG, LPG, biogazem, ogniwami paliwowymi, elektryczne), trolejbusy, tramwaje, metro, kolej miejska itp.60. Istnieją jednak takie systemy transportu miejskiego wykorzystujące środki transportu, których zaliczyć do transportu lądowego nie można, np. promy, statki żeglugi przybrzeżnej.
Ryc. 2.1. Klasyfikacja pionowa transportu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie O. Wyszomirski (2002).