Key words: jargon, sociolect, nominal derivatives, suffixal derivation, paradigmatic derivation
Przedmiotem poni¿szej analizy s¹ derywaty rzeczownikowe okrelaj¹ce narkoma-nów, substancje odurzaj¹ce, czynnoci i stany zwi¹zane z ich za¿ywaniem, a tak¿e przedmioty s³u¿¹ce do intoksykacji. Materia³ analityczny wyekscerpowano z nastê-puj¹cych publikacji leksykograficznych: Áîëüøîé ñëîâàðü ðóññêîãî æàðãîíà W.M. Mokijenki i T.G. Nikitiny [Ìîêèåíêî, Íèêèòèíà 2000], Ñëîâà, ñ êîòîðûìè ìû âñå âñòðå÷àëèñü. Òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî îáùåãî æàðãîíà O.P. Jermako-wej, J.A. Ziemskiej i R.I. Roziny [Åðìàêîâà, Çåìñêàÿ, Ðîçèíà 1999], Ñëîâàðü ìîñêîâñêîãî àðãî W.S. Jelistratowa [Åëèñòðàòîâ 1994], Ñëîâàðü ðóññêîãî ñëåíãà (ñëåíãîâûå ñëîâà è âûðàæåíèÿ 60-90-õ ãîäîâ) I. Juganowa i F. Juganowej [Þãàíîâ, Þãàíîâà 1997], Òàê ãîâîðèò ìîëîä¸æü. Ñëîâàðü ìîëîä¸æíîãî ñëåíãà T.G. Nikiti-ny [Íèêèòèíà 1998].
We wspó³czesnym ¿argonie narkomanów najbardziej rozwija siê morfologiczny sposób tworzenia rzeczowników (393 formacje) i w tej grupie najszerzej przedstawia siê sufiksacja (237 formacji ponad 60% wszystkich morfologicznych derywatów rzeczownikowych). Okazuje siê, ¿e w zakresie derywacji wyrazów socjolekt wykorzy-stuje rodki s³owotwórcze w³aciwe jêzykowi ogólnemu. Wszystkie formacje tworzo-ne s¹ wed³ug tych modeli s³owotwórczych, jakie by³y produktywtworzo-ne wczeniej:  àðãî ìû âñòðå÷àåìñÿ ñî âñåìè âèäàìè ìîðôîëîãè÷åñêîãî è íåìîðôîëîãè÷åñêîãî ñëîâîîáðàçîâàíèÿ, íàèáîëåå õàðàêòåðíûìè èç êîòîðûõ ÿâëÿþòñÿ óñå÷åíèå, ñóôôèêñàöèÿ è ñëîæåíèå [Åëèñòðàòîâ 1993: 85].
W ¿argonie narkomanów aktywne jest tworzenie rzeczowników od podstaw rze-czownikowych za pomoc¹ sufiksacji. Do odrzerze-czownikowych nazw wykonawców czynnoci wchodz¹ przede wszystkim nominacje narkomanów, przy tworzeniu których wysok¹ produktywnoci¹ charakteryzuje siê przyrostek -èñò, zajmuj¹cy pierwsze
36 Monika Piotrowska-Mazurowska
miejsce w rosyjskim systemie s³owotwórczym wród formantów obcojêzycznych [por.
Pstyga 1994: 74; Pstyga 1991: 23]: àíàøèñò (¬àíàøà marihuana) pal¹cy marihu-anê, êóêíàðèñò (¬êóêíàð wywar ze zmielonych g³ówek maku, który koncentruje siê poprzez odparowanie i wprowadza do¿ylnie) narkoman przygotowuj¹cy narkoty-ki domowym sposobem, ìîìåíòèñò (¬Ìîìåíò nazwa kleju, który w¹chaj¹ nar-komani) toksykoman w¹chaj¹cy klej Ìîìåíò, õàíæèñò (¬õàíæà opium)
narkoman za¿ywaj¹cy opium, ÷èôèðèñò (¬÷èôèð napar bardzo mocnej herbaty)
narkoman u¿ywaj¹cy jako rodka odurzaj¹cego naparu bardzo mocnej herbaty, ýôåäðèíèñò (¬ýôåäðèí efedryna) cz³owiek wykorzystuj¹cy efedrynê jako rodek narkotyczny.
Derywaty nazywaj¹ce narkomanów powstaj¹ tak¿e dziêki innym produktywnym sufiksom:
-íèê: áýýôíèê (¬ÁÝÝÔ rodek narkotyczny otrzymywany z kleju ÁÔ) cz³o-wiek u¿ywaj¹cy kleju ÁÔ jako rodka narkotycznego, êèñëîòíèê (¬êèñëîòà
LSD) cz³owiek nadmiernie sk³onny do za¿ywania LSD, òàáëåòî÷íèê (¬òàáëåòêà tabletka) narkoman za¿ywaj¹cy tabletki narkotyczne, òîð÷èêîçíèê (¬òîð÷èêîç narkotyk) narkoman;
-ùèê: ãóòàëèíùèê (¬ãóòàëèí pasta do butów) toksykoman u¿ywaj¹cy w celu upojenia sk³adników pasty do obuwia, îäåêîëîíùèê (¬îäåêîëîí woda koloñ-ska) toksykoman, ñòèìóëÿòîðùèê (¬ñòèìóëÿòîð stymulator) narkoman, öèêëîäîëüùèê (¬öèêëîäîë cyklodol) cz³owiek przyjmuj¹cy cyklodol jako ro-dek narkotyczny, ýôåäðèíùèê (¬ýôåäðèí efedryna) cz³owiek wykorzystuj¹cy efedrynê jako rodek narkotyczny;
s¹ tak¿e tworzone za pomoc¹ stosunkowo ma³o aktywnych formantów:
-àí: ãëóõàí (¬ãëóõîé chroniczny, zatwardzia³y narkoman) stary narkoman;
-àðèê, -àðíèê: äðàïàðèê, äðàïàðíèê (¬äðàï marihuana, haszysz) narkoman;
-èê: âèíòîâèê (¬âèíòîâîé) narkoman za¿ywaj¹cy âèíò jako podstawowy prepa-rat narkotyczny;
-èë(à), -èëê(à): òàùèëà (¬òàù stan euforii narkotycznej) narkoman, òîð÷èëà, òîð÷èëêà (¬òîð÷) narkoman;
-í-: áàðáèòóðíûé (¬áàðáèòóðà barbiturany) stary narkoman;
-îâ-: èãëîâîé (¬èãëà do¿ylne za¿ywanie narkotyków) narkoman, ïëàíîâîé (¬ïëàí narkotyk, najczêciej marihuana lub haszysz) narkoman, palacz marihu-any, haszyszu, ÷óìîâîé (¬÷óìà kokaina) narkoman za¿ywaj¹cy kokainê, øìàðîâîé (¬øìàðà haszysz) narkoman, palacz haszyszu;
-îê: òîð÷îê (¬òîð÷) narkoman;
-îò(à): íàðêîòà (¬íàðêîìàí) narkomani;
-îø(à): íàðêîøà (¬íàðê narkoman) narkoman, narkomanka;
-îøíèê, -óøíèê: êðåçîøíèê (¬êðåçà szpital psychiatryczny) cz³owiek przeby-waj¹cy w szpitalu psychiatrycznym lub poradni narkologicznej, ÷åðíóøíèê (¬÷åðíûé opium) narkoman za¿ywaj¹cy opium;
-óø(à): íàðêóøà (¬íàðê narkoman) narkoman;
37
Derywaty rzeczownikowe we wspó³czesnym rosyjskim ¿argonie narkomanów
-õîð: àíàøõîð (¬àíàøà marihuana) pal¹cy marihuanê;
-÷èê, -÷èö(à): ìàðàôåò÷èê (¬ìàðàôåò narkotyki) narkoman, ìàðàôåò÷èöà (¬ìàðàôåò) narkomanka;
-ÿê: èãëÿê (¬èãëà do¿ylne za¿ywanie narkotyków) narkoman regularnie wprowa-dzaj¹cy sobie narkotyki do¿ylnie.
Na wzmiankê zas³uguje ¿artobliwe u¿ycie sufiksu -ëîã (element -ëîã interpretuje siê tak¿e jako komponent podstawowy [por. Ðóññêàÿ ãðàììàòèêà 1982: 245]) w wy-razach oznaczaj¹cych specjalistê w danym zakresie. W ¿argonie narkomanów za po-moc¹ tego przyrostka okrela siê narkomana specjalistê w za¿ywaniu tabletek narko-tycznych: òàáëåòîëîã (¬òàáëåòêà).
Nazwy rodków czynnoci to przede wszystkim nazwy substancji odurzaj¹cych oraz przedmiotów s³u¿¹cych do intoksykacji. S¹ to przewa¿nie nazwy modyfikacyjne.
Do bardziej produktywnych przyrostków w urabianiu odrzeczownikowych nazw nar-kotyków nale¿¹:
-ê(à): áåíçîëêà (¬áåíçîë) kodeina i podobne lekarstwa zawieraj¹ce narkotyki, ìàñòûðêà (¬ìàñòûðà) papieros nape³niony substancj¹ narkotyczn¹, ìîðôóøêà (¬ìîðôóøà) morfina;
-èê: êîêñèê (¬êîêñ) kokaina, êðîïàëèê (¬êðîïàëü) doza, porcja haszyszu, ñîïëèâ÷èê (¬ñîïëèâêà) efedryna;
-îâê(à), -åâê(à), -èâê(à): àíãèäðèäîâêà (¬àíãèäðèä) surowe opium, ñîïëèâêà (¬ñîïëè smarki) efedryna, øèðåâêà (¬øèðåâî) narkotyki wprowadzane
do-¿ylnie;
-óõ(à): êîñóõà (¬êîñàÿ) skrêt z marihuan¹, ìàðôóõà (¬Ìàðôà) morfina, îïèóõà (¬îïèé) opium, öèêëóõà (¬öèêë) cyklodol, ÷åðíóõà (¬÷åðíûé) opium, suro-we opium;
-óøê(à): êèêóøêà (¬êèê) kokaina, êèñëóøêà (¬êèñëîòà) syntetyczny narkotyk LSD, wywo³uj¹cy halucynacje;
-ÿøê(à): áåëÿøêà (¬áåëûé) kokaina, ìàñòÿøêà (¬ìàñòü) substancja narko-tyczna do palenia.
Pozosta³e formanty s³u¿¹ce derywowaniu nazw rodków czynnoci s¹ stosunkowo ma³o aktywne:
-àë(î): òîð÷àëî (¬òîð÷) narkotyk;
-â(à): øàëâà (¬øàëà) lekki narkotyk z konopi, marihuana;
-åâ-: êàøëåâàÿ (¬êàøåëü) tabletka od kaszlu, która po obróbce chemicznej jest wykorzystywana przez narkomanów;
-åíîê: êðàáåíîê (¬êðàá) sidnokarb (psychostymulator, narkotyk halucynogenny);
-åö: êðàáåö (¬êðàá) sidnokarb;
-å÷ê(à), -è÷ê(à): ãàëå÷êà (¬ãàëüêà), ãàëè÷êà (¬ãàëüêà) porcja narkotyku;
-èí(à): äûìèíà (¬äûì) tytoñ, papierosy;
-èêîç: òîð÷èêîç (¬òîð÷) narkotyk, najczêciej marihuana;
-èù(å): ìîëî÷èùå (¬ìîëîêî) lekki narkotyk przygotowywany z konopi na mleku skondensowanym;
-íèê: âåííèê (¬âåíà) ¿y³a;
38 Monika Piotrowska-Mazurowska
-îâèê: êóáîâèê (¬êóá) strzykawka o pojemnoci jednego centymetra szeciennego;
-îâ(î), -åâ(î): ïûõîâî (¬ïûõ) co do palenia (czêsto o narkotyku), øèðåâî (¬øèðü) narkotyki wprowadzane do¿ylnie;
-îê: âòîðÿ÷îê (¬âòîðÿê) powtórnie zaparzona herbata, êîñÿ÷îê (¬êîñÿê) papie-ros z substancj¹ narkotyczn¹, îáðó÷îê (¬îáðó÷) strzykawka do iniekcji narkoty-ków, øìèòîê (¬øìèò) narkotyk typu amfetaminy;
-î÷ê(à): ïÿòî÷êà (¬ïÿòêà) niedopa³ek papierosa z marihuan¹ (zazwyczaj skrêco-ny, ¿eby nie wysypa³a siê trawa), õàíî÷êà (¬õàíêà) opium;
-óë(ÿ): ïÿòóëÿ (¬ïÿòêà) niedopa³ek papierosa z marihuan¹ (zazwyczaj skrêcony,
¿eby nie wysypa³a siê trawa);
-óõ(à): ÷åêóõà (¬÷åê) podrobiona recepta na lekarstwo zawieraj¹ce narkotyk;
-óø(à): ìîðôóøà (¬ìîðôèí) morfina;
-ö(à), -ö(û): äðÿíöû (¬äðÿíü) haszysz bardzo niskiej jakoci, äóðöà (¬äóðü) ma-rihuana;
-÷èê: ïëàí÷èê (¬ïëàí) haszysz;
-j(å), -îâj(å): ìà÷üå (¬ìàê) g³ówki makowe, øèðîâüå (¬øèðü) narkotyki do¿yl--û÷: ãåðû÷ (¬ãåðîèí) heroina;ne;
-ÿã(à): ÷åðíÿãà (¬÷åðíûé) opium;
-ÿê: àìïóëÿê (¬àìïóëà) ampu³ka z narkotykiem, öèêëÿê (¬öèêë) tabletki cyklo-dolu;
-ÿðíèê: àìïóëÿðíèê (¬àìïóëà) substancje narkotyczne znajduj¹ce siê w ampu³-kach.
Wyraz ëåïåõà (¬ëåïåøêà), oznaczaj¹cy tabletkê zawieraj¹c¹ substancjê narko-tyczn¹, to przyk³ad derywacji alternacyjnej. Formalnym wyk³adnikiem alternacji jest tu wymiana fonemów ø : õ, przy czym wyraz z fonemem õ w miejscu poprzedniego fonemu ø zyskuje ujemn¹ wartoæ emocjonaln¹ [por. Grabias 1981: 112115].
Wród nazw rodków czynnoci nieliczne nazwy utworzone zosta³y za pomoc¹ formantów egzotycznych [por. Åëèñòðàòîâ 1994: 658663]: ãàíäæóáàñ (¬ãàíäæà)
haszysz, äóðäåöåëî, äóðäèöåëëà (¬äóðü) haszysz, ìàíàãóà (¬ìàíàãà) napój przygotowywany z dojrza³ych konopi na bazie mleka, õàíîáè (¬õàíêà) haszysz.
Odrzeczownikowe nazwy czynnoci i stanów tworzy siê najczêciej za pomoc¹ przyrostków:
-ê(à): âîëîêóøêà (¬âîëîêóøà) stan silnego upojenia narkotycznego, îòêèäêà (¬îòêèä) krañcowy stan emocjonalny, obojêtnoæ, ospa³oæ, sennoæ, ka¿dy stan niewiadomoci, îòêëþ÷êà (¬îòêëþ÷) ciê¿ki stan fizyczny po za¿yciu du¿ej dawki narkotyku;
-íÿê: îòõîäíÿê (¬îòõîä) syndrom abstynencyjny, ïåðåäîçíÿê (¬ïåðåäîç) prze-kroczenie normy przy za¿yciu narkotyku, ïðèõîäíÿê (¬ïðèõîä) euforia narko-tyczna.
Inne formanty wystêpuj¹ce w tej grupie s³ów to:
-àê: ñòðåìàê (¬ñòðåì) stan podejrzliwoci, strachu (w tym wywo³any przez nar-kotyki);
39
Derywaty rzeczownikowe we wspó³czesnym rosyjskim ¿argonie narkomanów
-àë(î): ãëþêàëî (¬ãëþê) obiekt kontemplowany po przyjêciu halucynogenu;
-â(à): ãëþêâà (¬ãëþê) halucynacja;
-èê/-èê(è), -íèê ïàðîâîçèê (¬ïàðîâîç) sposób palenia haszyszu lub marihuany, przy którym jeden narkoman bierze papieros w usta (gor¹cym koñcem do we-wn¹trz) i puszcza dym do ust drugiemu narkomanowi, òîøíîòèêè (¬òîøíîòà)
md³oci, nudnoci; z³y nastrój, nieprzyjemne doznania, äåïðåñóøíèê (¬äåïðåñóõà) depresja;
-îâèí(à): ãëþêîâèíà (¬ãëþê) obiekt kontemplowany po przyjêciu halucynogenu;
-óõ(à): äåïðåñóõà (¬äåïðåññèÿ), äåïðåññóõà (¬äåïðåññèÿ) depresja;
-îí: îòêèäîí (¬îòêèä) stan upojenia narkotycznego, îòðóáîí (¬îòðóá) stan niewiadomoci.
Nazwy miejsc realizowane s¹ tylko w kilku derywatach fundowanych przez rze-czowniki. S¹ to formacje utworzone za pomoc¹ przyrostków:
-èê: îãîðîäèê (¬îãîðîä) plantacja konopi lub maku opiumowego;
-þæíèê/-þ÷íèê/-þøíèê: ãàäþæíèê (¬ãàäîñòü narkotyk), ãàäþ÷íèê (¬ãàäîñòü), ãàäþøíèê (¬ãàäîñòü) melina narkomanów;
-å÷í-: êàëå÷íàÿ (¬êàëèêè tabletki narkotyczne) apteka;
-þæí-: êàëþæíàÿ (¬êàëèêè) pokój lekarski, gabinet zabiegowy, miejsce w szpita-lu, gdzie chorym wydaje siê lekarstwa.
Produktywnym typem s³owotwórczym (wysegmentowano 61 wyrazów nale¿¹-cych do tego typu derywatów) w obrêbie odrzeczownikowych nominacji narkotycz-nych jest uszczuplenie wyrazu podstawowego o elementy niefleksyjne. Uciêciom mog¹ ulegaæ morfemy s³owotwórcze wyrazu funduj¹cego lub elementy niebêd¹ce morfemami [por. Grabias 1981: 109110]. W wyniku tego rodzaju zabiegów s³owo-twórczych powstaj¹ formacje modyfikacyjne: áàðáèòóðà (¬áàðáèòóðàíû) barbitu-rany, ãàíäæ (¬ãàíäæà) haszysz, êîê (¬êîêàèí) kokaina, íàðê (¬íàðêîìàí)
narkoman, íàðêîì (¬íàðêîìàí) narkoman, íàðêîò (¬íàðêîòà) narkoman, íîêñ (¬íîêñèðîí) tabletki noksyronu, ïàðôþì (¬ïàðôþìåðèÿ) rodek owadobój-czy wykorzystywany jako narkotyk, ïåíòà (¬ïåíòàëãèí) pentalgin, ïåðåäîç (¬ïåðåäîçèðîâêà) przekroczenie normy przy za¿yciu narkotyku, ïëàñò (¬ïëàñòèëèí) ¿ywica z py³kiem, zbierana z kwiatostanów konopi, ïðîì (¬ïðîìåäîë) promedol, ñåä (¬ñåäóêñåí) seduksen, ñóëüôà (¬ñóëüôàçèí) sulfa-zin, òîêñèê (¬òîêñèêîìàí) toksykoman, òðàíê (¬òðàíêâèëèçàòîð), òðàíêâèëèê (¬òðàíêâèëèçàòîð) trankwilizator, ôåí (¬ôåíàìèí) fenamina, öèêë (¬öèêëîäîë) cyklodol.
Do uciêtych form wyrazów wyjciowych mog¹ byæ dodane sufiksy lub elementy fleksyjne wystêpuj¹ce w roli formantu s³owotwórczego [por. Laskowski, Wróbel 1964;
Grzegorczykowa, Laskowski, Wróbel 1998: 424]: àáñòÿã, àáñòÿê (¬àáñòèíåíöèÿ)
abstynencja, syndrom abstynencyjny, ãëþêà (¬ãëþê) halucynacja, ãåðà (¬ãåðîèí)
heroina, ãåðôà (¬ãåðôîíàë) gerfonal, äæà (¬äæåéí) haszysz, êîäà (¬êîäåèí)
kodeina, êðàáà (¬êðàá) sidnokarb, íàðèê (¬íàðêîìàí) narkoman, íîêñà (¬íîêñèðîí) noksyron, ïàðèê (¬ïàðîâîç) sposób palenia haszyszu lub marihuany, przy którym jeden narkoman bierze papieros w usta (gor¹cym koñcem do wewn¹trz)
40 Monika Piotrowska-Mazurowska
i puszcza dym do ust drugiemu narkomanowi, ïàðôà (¬ïàðôþìåðèÿ) rodek nar-kotyczny, przygotowywany z artyku³ów perfumeryjnych, ðåëàõà (¬ðåëàíèóì) rela-nium, ñèäíåé (¬ñèäíîêàðá) sidnokarb, ôåíÿ (¬ôåí) fenamina, õàíè (¬õàíêà)
narkomanka, öèêëà (¬öèêë) cyklodol.
Przy uszczupleniu form wyrazowych mo¿liwe s¹ nieregularne przekszta³cenia g³oskowe tematu bazowego: ãàëþí (¬ãàëþöèíàöèÿ) halucynacja, ãëþê (¬ãàëþöèíàöèÿ) halucynacja, äåìè÷, äåìèê (¬äåìèäû÷) dimedrol, êîêè (¬êîêàèí) kokaina, ýòèë (¬ýòàìèíàë) etaminal.
¯argon m³odzie¿owy przepe³niaj¹ fonetyczne zabawy s³owne [por. Çàéêîâñêàÿ 1993: 41]. S¹ to zjawiska ró¿nego typu, jak metateza (przestawienie kolejnoci g³o-sek), substytucja (wymiana g³oski w³aciwej na inn¹) czy nazwa pierwszej litery. Naj-czêciej zmiany te zachodz¹ w rzeczownikach fundowanych przez rzeczowniki w ka-tegorii nazw narkotyków: ê [êà] (¬êîêàèí) kokaina, ã [ãý] (¬ãåðîèí) heroina, ýñ (¬ang. cocaine) kokaina, äæ (¬äæåéí) marihuana, äðÿï (¬äðàï) haszysz, êåôàí (¬êåíàô) haszysz, êèô (¬êåô) dawka, porcja haszyszu, êîêø (¬êîêñ)
kokaina, íàêñ (¬íîêñ) tabletka noksyronu, ïëàíò÷èê (¬ïëàí÷èê) haszysz, narko-tyki; w mniejszym stopniu dotycz¹ innych okreleñ: ìàõèë (¬ìàêèë) handlarz nar-kotyków, âèäëà (¬âèëëà) melina narkomanów, àáðó÷îê (¬îáðó÷îê) strzykawka do iniekcji narkotyków, êðóáîâèê (¬êóáîâèê) strzykawka o pojemnoci jednego centymetra szeciennego.
Na wzmiankê zas³uguje równie¿ zwi¹zane z grami s³ownymi zjawisko imitacji nazwisk: Áàëäàøêèí narkotyk, zwykle marihuana, Äåìèäû÷ dimedrol, Êóçüìè÷
nalenik, placek z marihuan¹, Ñîïëåâè÷ efedryna, Õàïêèí narkoman za¿ywaj¹cy opium.
Rzeczowniki motywowane przymiotnikami to przede wszystkim nazwy narko-tyków tworzone za pomoc¹ przyrostków:
-ê(à): áåñïîíòîâêà (¬áåñïîíòîâûé) narkotyk niskiej jakoci, êðàñíîäàðêà (¬êðàñíîäàðñêèé) gatunek marihuany, ÷óéêà (¬÷óéñêèé) gatunek marihuany;
-ò(à): ñóõòà (¬ñóõîé) odparowany ekstrakt opium;
-ÿê: ñîííÿê (¬ñîííûé) trankwilizator, rodek nasenny, ÷èñòÿê (¬÷èñòûé) wyso-kogatunkowy narkotyk.
Wród rzeczowników deadiektywnych poza nazwami narkotyków wystêpuje jeden rzeczownik osobowy. Jest nim wyraz òóõëÿê (¬òóõëûé), oznaczaj¹cy nieudolnego narkomana i zawieraj¹cy sufiks -ÿê.
Za pomoc¹ sufiksów -ÿê, -íÿê tworzone s¹ równie¿ nazwy stanów wystêpuj¹-cych po za¿yciu narkotyków: ñâèíÿê (¬ñâèíîé) stan charakteryzuj¹cy siê silnym apetytem, òóïíÿê (¬òóïîé) stan g³odu narkotycznego.
Jeden rzeczownik odprzymiotnikowy powsta³ za pomoc¹ derywacji wstecznej:
àñòðàë (¬àñòðàëüíûé) dziwny, niezwyk³y stan (najczêciej przyjemny); stan upoje-nia.
Wród nominacji narkotycznych wyodrêbniono trzy przypadki rzeczowników utworzonych od liczebnika za pomoc¹ przedrostków -ÿê i -íÿê: ïåðâÿê (¬ïåðâûé), âòîðÿê, âòîðíÿê (¬âòîðîé) bardzo mocny napar herbaty.
41
Derywaty rzeczownikowe we wspó³czesnym rosyjskim ¿argonie narkomanów
W ¿argonie zwi¹zanym ze rodowiskiem narkomanów licznie reprezentowane s¹ rzeczowniki odczasownikowe. Derywacja dewerbalna odbywa siê tu drog¹ sufiksaln¹ lub paradygmatyczn¹. Od podstaw czasownikowych tworzy siê nazwy wykonawców czynnoci za pomoc¹ nastêpuj¹cych przyrostków:
-àðü: ãëîòàðü (¬ãëîòàòü) narkoman za¿ywaj¹cy tabletki z substancj¹ narkotycz--à÷: íþõà÷ (¬íþõàòü) toksykoman;n¹;
-îâ-: âòûêîâîé (¬âòûêàòü) kokainista, øèðîâîé (¬øèðÿòü) narkoman wpro-wadzaj¹cy narkotyki przy pomocy iniekcji;
-àíí-, -åíí-: çàíþõàííûé (¬çàíþõàòü) cz³owiek za¿ywaj¹cy kokainê, znajduj¹cy siê pod wp³ywem narkotyku, íîêøåííûé (¬íîêñèòü) narkoman, który za¿y³ tabletki noksyronu;
-ùèê, -ëüùèê: æèëüùèê (¬æèëèòüñÿ) narkoman robi¹cy do¿ylny zastrzyk z nar-kotyku, ïûõàëüùèê (¬ïûõàòü) narkoman palacz; cz³owiek nadu¿ywaj¹cy mari-huany;
-óê: ïûõíóê (¬ïûõíóòü) przypalaj¹cy papierosy z narkotykiem;
-óí: ëèçóí (¬ëèçàòü) narkoman przyjmuj¹cy substancje narkotyczne poprzez uk³ad pokarmowy.
Rzeczowniki odczasownikowe tworzone za pomoc¹ sufiksów oznaczaj¹ równie¿
procesy, stany i rodki czynnoci. S¹ to nazwy zawieraj¹ce nastêpuj¹ce przyrostki:
-åæ: áàëäåæ (¬áàëäåòü) stan upojenia narkotycznego;
-åæê(à): äîëáåæêà (¬äîëáèòüñÿ) stan abstynencji narkotycznej;
-ê(à): çàöåïêà (¬çàöåïèòü) pocz¹tek dzia³ania narkotyku, ìîñòûðêà (¬ìîñòûðèòü) narkotyk, ÷èôàíêà (¬÷èôàíèòü) mocny roztwór herbaty, u¿ywany jako narkotyk;
-íè(å): îáäîëáàíèå (¬îäáîëáàòüñÿ) przyjêcie zbyt du¿ej dozy narkotyków, øèðÿíèå (¬øèðÿòü) za¿ywanie narkotyków do¿ylnych;
-á(à): êîëüáà (¬êîëîòüñÿ) proces iniekcji narkotyków;
-ÿê: òîøíÿê (¬òîøíèòü) md³oci, nudnoci, te¿ z³y nastrój, nieprzyjemne dozna-nia;
-åõ(à): êóðåõà (¬êóðèòü) substancja do palenia;
-îê: êóðîê (¬êóðèòü) przerwa na zapalenie papierosa lub zaci¹gniêcie siê papiero-sem;
-àð(à): íþõàðà (¬íþõàòü) kokaina;
-ò(à): íþõòà (¬íþõàòü) kokaina;
-åâ(î): ïàëåâî (¬ïàëèòü) takie zachowanie, po którym otoczenie poznaje, ¿e cz³o-wiek znajduje siê w stanie upojenia narkotycznego;
-à÷: ïàõòà÷ (¬ïàõòèòü) haszysz;
-åö: òðóõàíåö (¬òðóõàíóòü) gor¹czka z silnymi dreszczami, wywo³ana do¿ylnym wprowadzeniem preparatów narkotycznych w³asnej produkcji z domieszkami;
-îí: ðàññëàáîí (¬ðàññëàáèòüñÿ) przyjemny stan fizyczny, brak trosk i trudnoci;
-óõ(à): ðàññëàáóõà (¬ðàññëàáèòüñÿ) przyjemny stan fizyczny, brak trosk i
trudno-ci.
42 Monika Piotrowska-Mazurowska
Na szczególn¹ uwagê zas³uguje aktywne tworzenie rzeczowników odczasowniko-wych z przyrostkiem -ëîâ(î), gdy¿ formant ten jest wyj¹tkowo rzadki w systemie rosyjskich afiksów [Áåðåãîâñêàÿ 1996: 34]: ãëþêàëîâî (¬ãëþêàòü) sytuacja dozna-wania halucynacji, îòðóáàëîâî (¬îòðóáàòüñÿ) silne zmêczenie, znu¿enie, mocny sen, stan niewiadomoci, ïûõàëîâî (¬ïûõàòü) palenie narkotyków lub narkotyki do palenia, òîð÷àëîâî (¬òîð÷àòü) stan euforii wywo³any dzia³aniem rodków psychotropowych, øèðÿëîâî (¬øèðÿòü) narkotyki wprowadzane do¿ylnie.
Formacje powsta³e w wyniku derywacji paradygmatycznej s¹ rzeczownikami ro-dzaju mêskiego lub ¿eñskiego. Nale¿¹ do nich:
nazwy narkotyków: ãðåâ (¬ãðåòüñÿ) narkotyki, äðàï (¬äðàïàíóòü) haszysz, êàøêàð (¬êàøêàðèòü) za¿ywanie narkotyków, øàí (¬øàíèòü) narkotyk, naj-czêciej haszysz lub marihuana, øèðü (¬øèðÿòü) narkotyki do¿ylne;
nazwy osobowe: çàäâèãà (¬çàäâèãàòüñÿ) narkomanka wprowadzaj¹ca narkotyki do¿ylnie, øìûãà (¬øìûãàòü) narkoman wprowadzaj¹cy narkotyki do¿ylnie, ñòóï (¬ñòóïàòü) agent specjalny do inwigilacji narkomanów;
nazwy stanów emocjonalnych i fizycznych: çàìîðîêà (¬çàìîðî÷èòü) dziwne za-chowanie, zwykle w stanie upojenia narkotycznego lub alkoholowego, êî÷óì (¬êî÷óìàòü) stan euforii wywo³any dzia³aniem rodków psychotropowych, îòêëþ÷ (¬îòêëþ÷àòüñÿ) ciê¿ki stan fizyczny (po du¿ej dawce narkotyku), îòòÿã (¬îòòÿãèâàòüñÿ) zadowolenie, przyjemnoæ, ðàñêóìàð (¬ðàñêó-ìàðèòüñÿ) wyjcie ze stanu syndromu abstynencyjnego za pomoc¹ niewielkiej dozy narkotyku;
inne: çàïûõ (¬çàïûõàòüñÿ) zaci¹gniêcie siê papierosem z haszyszem, ïîïèë (¬ïîïèëèòü) blizna, która pozosta³a po podciêciu ¿y³, ìàñòûðà (¬ìàñòûðèòü) papieros nape³niony substancj¹ narkotyczn¹.
W socjolekcie narkomanów reprezentowane s¹ równie¿ rzeczowniki z³o¿one.
Tworz¹ one niewielk¹ grupê wyrazów (13 jednostek). Wród nich przewa¿aj¹ nomina-cje bêd¹ce wynikiem zespolenia komponentów na zasadzie tzw. czystego z³o¿enia [por. Ðóññêàÿ ãðàììàòèêà 1982: 242; Zmarzer 1987: 135]: äóðìàøèíà (¬äóðü + + ìàøèíà) strzykawka, êàéô-áàçàð (¬êàéô + áàçàð) melina narkomanów, êàëèêè-ìîðãàëèêè (¬êàëèêè + ìîðãàëèêè) tabletki o dzia³aniu narkotycznym, íþõàëîíîñ (¬íþõàëî + íîñ) toksykoman lub narkoman za¿ywaj¹cy kokainê, òàñêà-âîëîêóõà (¬òàñêà + âîëîêóõà) nieprzyjemne doznania wywo³ane dzia³aniem
rodków psychotropowych, ÷èôèðáàê, ÷èôèð-áàê (¬÷èôèð + áàê) naczynie, po-jemnik do przygotowywania naparu bardzo mocnej herbaty, oraz nominacje z tema-tem zwi¹zanym obcego pochodzenia w pierwszym cz³onie [por. Ðóññêàÿ ãðàììàòèêà 1982: 244246]: ìèíèìóíäóñ (¬ìèíè + ìóíäóñ <³ac. mundus wiat, wszechwiat, niebo>) stan upojenia narkotycznego, lub z interfiksem -o- i elementem zwi¹zanym obcego pochodzenia w roli komponentu podstawowego: áåíçîìàí (¬áåíçèí + ìàí)
toksykoman w¹chaj¹cy benzynê (w tym przypadku zachodzi uciêcie pierwszego te-matu z³o¿enia), ãëþêîãåí (¬ãëþê + ãåí) substancja narkotyczna (rodek psychotro-powy) wywo³uj¹ca halucynacje, ñòðåìîïàòèÿ (¬ñòðåì + ïàòèÿ <gr. pathos cier-pienie>) chroniczny strach, fobia.
43
Derywaty rzeczownikowe we wspó³czesnym rosyjskim ¿argonie narkomanów
Pozosta³e z trzynastu kompozytów rzeczownikowych to z³o¿enia z tematem cza-sownika w roli komponentu podstawowego, posiadaj¹ce sufiks zerowy i interfiks -o-:
ãëþêîëîâ (¬ãëþê + ëîâèòü) narkoman, ïëàíîõîä (ïëàí + õîäèòü) rodek trans-portu, prowadzony przez kierowcê, który pali³ marihuanê.
Przedstawiona wy¿ej analiza morfologicznych derywatów rzeczownikowych po-zwala na sformu³owanie nastêpuj¹cych wniosków:
1. Wród tego typu formacji zdecydowanie dominuj¹ derywaty proste sufiksalne i paradygmatyczne. W sumie tworz¹ one grupê 380 nazw, w której wyranie przewa¿a-j¹ nazwy sufiksalne utworzone za pomoc¹ 85 sufiksów. Derywaty z³o¿one (composita) reprezentowane s¹ ³¹cznie przez 13 formacji.
2. Morfologiczne derywaty rzeczownikowe tworzone s¹ od ró¿nych kategorialnie podstaw s³owotwórczych. W charakterze tych podstaw wystêpuj¹ tematy rzeczowni-ków, przymiotników i czasownirzeczowni-ków, oraz sporadycznie tematy liczebnikowe. For-macje sufiksalne s¹ najczêciej oparte na tematach rzeczownikowych, za forFor-macje paradygmatyczne na tematach czasownikowych.
3. Stosowane w ¿argonie narkomanów modele s³owotwórcze zasadniczo odpo-wiadaj¹ produktywnym modelom s³owotwórczym jêzyka ogólnego zarówno jego neutralnych, jak i potocznych warstw stylistycznych. Do typowo ¿argonowych sposo-bów s³owotwórczych mo¿na zaliczyæ sposób fonetyczny; obejmuje on g³ównie takie zjawiska, jak metateza (przestawienie kolejnoci g³osek), substytucja (wymiana g³oski w³aciwej na inn¹) czy nazwa pierwszej litery.
Bibliografia
Áåðåãîâñêàÿ Ý.Ì. (1996). Ìîëîä¸æíûé ñëåíã: ôîðìèðîâàíèå è ôóíêöèîíèðîâàíèå.
Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ 3.
Åëèñòðàòîâ Â.Ñ. (1994). Àðãî è êóëüòóðà. Â: Ñëîâàðü ìîñêîâñêîãî àðãî. Ìîñêâà.
Åëèñòðàòîâ Â.Ñ. (1994). Ñëîâàðü ìîñêîâñêîãî àðãî. Ìîñêâà.
Åëèñòðàòîâ Â.Ñ. (1993). Íàáëþäåíèÿ íàä ñîâðåìåííûì ãîðîäñêèì àðãî. Âåñòíèê ìîñêîâñêîãî óí-òà. Ñåð. 9. Ôèëîëîãèÿ 1.
Åðìàêîâà Î.Ï., Çåìñêàÿ Å.À., Ðîçèíà Ð.È. (1999). Ñëîâà, ñ êîòîðûìè ìû âñå âñòðå÷àëèñü.
Òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî îáùåãî æàðãîíà. Ìîñêâà.
Çàéêîâñêàÿ Ò.Â. (1993). Ìîæíî ìîçæå÷îêíóòüñÿ? Ñàáî ñàìîé! Ìîëîäåæíûé æàðãîí.
Ðóññêàÿ ðå÷ü 6.
Ìîêèåíêî Â.Ì., Íèêèòèíà Ò.Ã. (2000). Áîëüøîé ñëîâàðü ðóññêîãî æàðãîíà. Ñàíêò--Ïåòåðáóðã.
Íèêèòèíà Ò.Ã. (1998). Òàê ãîâîðèò ìîëîä¸æü. Ñëîâàðü ìîëîä¸æíîãî ñëåíãà. Ñàíêò--Ïåòåðáóðã.
Ðóññêàÿ ãðàììàòèêà. (1982). Ò. I. Ìîñêâà.
Þãàíîâ È., Þãàíîâà Ô. (1997). Ñëîâàðü ðóññêîãî ñëåíãà (ñëåíãîâûå ñëîâà è âûðàæåíèÿ 60-90-õ ãîäîâ). Ìîñêâà.
Grabias S. (1981). O ekspresywnoci jêzyka. Lublin.
Grzegorczykowa R., Laskowski R., Wróbel H. (red). (1998). Gramatyka wspó³czesnego jêzyka polskiego. Warszawa.
Laskowski R., Wróbel H. (1964). U¿ycie paradygmatu w funkcji formantu s³owotwórczego we wspó³czesnej polszczynie. Jêzyk Polski 44.
44 Monika Piotrowska-Mazurowska
Pstyga A. (1994). Nowe s³ownictwo rosyjskie, struktura formalna i semantyczna rzeczownika.
Gdañsk.
Pstyga A. (1991). Èíîÿçû÷íûå ñóôôèêñàëüíûå ýëåìåíò â ñëîâîîáðàçîâàòåëüíîé ñèñòåìå ðóñêîãî ÿçûêà (íà ïðèìåðå èìåí ñóùåñòâèòåëüíûõ). Russistik 1.
Zmarzer W. (1987). Leksyka. S³owotwórstwo. Seria: A. Bartoszewicz, J. Wawrzyñczyk (red.).
Gramatyka opisowa wspó³czesnego jêzyka rosyjskiego, 2. Warszawa.
Summary
Nominal Derivatives in the Modern Jargon of Russian Narcotics Addicts The article concerns nominal derivatives referring to narcotics addicts, psychoactive substan-ces, activities and conditions related to using them as well as objects used to get under their influence. Word formation models used in the jargon of narcotics addicts generally function similarly to the productive word formation models of the common language. Among the number of nominal morphological derivatives, simple derivatives suffixal and paradigmatic are most common. There are not many complex derivatives (composite). The phonetic manner of forming new words can be considered a typical jargon word formation procedure. This manner includes the following phenomena: metathesis (transposition of sounds), substitution (replacement of the right sound by another one) or using the first letter instead of the word.
45
˳òåðàòóðà ïîñòìîäåðí³çìó: øòðèõè äî ïîðòðåòó
UWM Olsztyn Acta Neophilologica, XI, 2009
ISSN 1509-1619
LITERATUROZNAWSTWO I KULTUROZNAWSTWO
Þðié Êîâáàñåíêî
Ãóìàí³òàðíèé ³íñòèòóò Êè¿âñüêîãî ì³ñüêîãî ïåäàãîã³÷íîãî óí³âåðñèòåòó
³ì. Á.Ä. Ãð³í÷åíêà