Ważnym elementem przygotowanego projektu edukacyjnego były zaplanowane i realizowane w jego trakcie badania. Chciałem mieć możliwość zdiagnozowania potrzeb ośrodków w środowisku lokalnym oraz monitorowania przebiegu i skuteczności podejmo-wanych działań edukacyjno-szkoleniowych i organizacyjnych. Ich wyniki miały wesprzeć właściwe zaprojektowanie kolejnych etapów działania z uwzględnieniem założeń projektu oraz potrzeb jego uczestników. Ogólnopolski program rozwoju wolontariatu hospicyjnego „Lubię pomagać” miał być, według przyjętych założeń prowadzenia badań w działaniu, monitorowany od fazy jego przygotowania, poprzez poszczególne etapy realizacji, aż do podsumowania projektu edukacyjnego w działaniu i oceny osiągniętych rezultatów. Uważałem, że niezbędne jest rozpoczęcie działania od diagnozy i ukazania możliwości rozwoju wolontariatu hospicyjnego w nowych warunkach, w których znalazły się ośrodki opieki paliatywno-hospicyjnej w XXI wieku. Wiedziałem, że tylko poprzez badania uka-zujące włożony przez uczestników projektu wysiłek oraz osiągnięte efekty przekonam osoby zarządzające, a także personel medyczny, do zasadności istnienia i rozwijania centrów wolontariatu przy ośrodkach paliatywno-hospicyjnych. Mimo że badania w za-planowanym cyklu w pierwszej fazie miały nieco intuicyjny charakter, to w czasie trwania projektu nabrały bardziej profesjonalnego charakteru dzięki dopracowanym narzędziom badawczym. W całości przedstawiają one unikalną analizę procesu zmian dokonujących się trakcie prowadzonych działań.
Badania prowadzone podczas projektu poprzedzono badaniami pilotażowymi, przeprowadzonymi podczas konferencji dla przedstawicieli ośrodków zainteresowanych
rozwojem wolontariatu hospicyjnego25. Pytania dotyczyły stanu wolontariatu w środowi-sku opieki paliatywno-hospicyjnej. Obok omówionych poniżej wyników przeprowadzonej ankiety zebraliśmy także informacje o osobach wydelegowanych do udziału w projekcie z poszczególnych ośrodków26. Prezentacja kompetencji i doświadczeń kandydatów po-zwoliła nam zrozumieć, kto będzie brał udział w tym przedsięwzięciu. Badania uzupełniły moją — jako Krajowego Duszpasterza Hospicjów — wcześniejszą diagnozę, będącą punktem wyjścia do przygotowania projektu.
Większość ankietowanych odpowiedziała negatywnie na pytanie o dotychczasowe doświadczenie w koordynacji wolontariatu27. Spośród ośrodków, których przedstawiciele wypełnili ankietę pilotażową, większość nie posiadała centrum wolontariatu hospicyjnego, zdolnego przyjąć, przeszkolić i włączyć w zespołową opiekę ochotników zgłaszających się do pomocy osobom u kresu życia. Istniejące centra wolontariatu wymagały wsparcia i modyfikacji działań28. Oznaczało to konieczność zbudowania struktury w większości ośrodków i jej wzmocnienia w pozostałych placówkach opieki paliatywno-hospicyjnej. Szczegółowa analiza odpowiedzi na kilka pytań z tej ankiety ukazuje stan zespołowej opieki z udziałem wolontariatu w 2007 roku, potwierdzając wstępne założenia projektu edukacyjnego w działaniu.
Na pytanie dotyczące mobilizowania ochotników do działania: „Czy w Twoim ośrodku podejmowane są jakieś działania motywacyjne dla wolontariuszy lub kandydatów do wolontariatu?” ponad połowa ankietowanych (51%) odpowiedziała twierdząco. Wśród wymienionych metod było kilka rodzajów działań z udziałem kierownictwa lub pracow-ników zespołów paliatywno-hospicyjnych: „nadawanie certyfikatów wolontariuszom przez dyrektora”; „wspólne święta i uroczystości, szkolenia, prezenty, opinie do szkół”; „organizacja spotkań integracyjnych, uroczystości dla wolontariuszy, różne formy podzię-kowań, np. dyplomy z rąk szefowej”; „spotkania szkoleniowo-motywacyjne z udziałem całego zespołu, poprzez które wolontariusze mogą uświadamiać sobie swoje motywacje”; „imprezy integracyjne, wyjazdy szkoleniowe, które dla wolontariuszy są wyróżnieniem”; „uczestnictwo w uroczystościach zespołu hospicyjnego i wspólne przeżywanie Dnia
25 Przedstawiciele 65 instytucji opieki paliatywno-hospicyjnej odpowiedzieli na pytania ankietowe podczas konferencji, która odbyła się w Warszawie w dniu 31.03.2007 roku. Ankieta jest dostępna w archiwum Fundacji Hospicyjnej. W tym dniu odbyło się także podsumowanie ogólnopolskiej kampanii edukacyjnej „Hospicjum to też Życie”, por: www.hospicja.pl (kwiecień 2012).
26 W zaproszeniu na spotkanie związane z informacją i zachętą do udziału w projekcie „Lubię pomagać” ośrodki paliatywno-hospicyjne zostały poproszone o przybycie ich kierowników, a także osób sprawujących funkcję koordynatora wolontariatu lub gotowe do podjęcia się takiego zadania. Dane o uczestnikach do-starczyły informacji o zawodowym i osobistym przygotowaniu kandydatów na koordynatorów wolontariatu hospicyjnego.
27 Na pytanie o osobę kontaktową odpowiedzialną za wolontariat w ośrodku paliatywno-hospicyjnym albo nie było w ogóle odpowiedzi (2/3 pytanych), albo jako „koordynatorów” wskazywano pielęgniarki, pracow-ników socjalnych, wolontariuszy i opiekunów medycznych (1/3 odpowiedzi).
28 Wypowiedzi wskazywały, iż były takie ośrodki, które potwierdziły, że działania związane z wolontariatem hospicyjnym są realizowane w formie okazjonalnej, bez koordynacji i konkretnego planu działania.
Wolontariusza”; „spotkania opłatkowe i wycieczki z pracownikami”. Jednak tylko kilka ośrodków prowadziło właściwą i systematyczną formację wolontariuszy czy nagradzanie ich poprzez możliwość udziału w szkoleniach zewnętrznych29. Trzy odpowiedzi wskazy-wały na stałą pracę i motywację wolontariuszy oraz troskę o ich potrzeby emocjonalne czy duchowe jako ważny element zespołowej pracy30.
Na pytanie: „Czy widzicie potrzebę pozyskiwania wolontariuszy i gdzie ich pozysku-jecie?” dwie osoby nie odpowiedziały twierdząco, co przemawia za powszechną potrzebą nowych działań rekrutacyjnych. Respondenci szukali ochotników do pomocy wśród uczniów i studentów, rzadziej w parafiach, klubach seniora, samorządach. Odpowiedzi wskazujące na szerszy zakres rekrutacji to: „do rekrutacji wolontariuszy wykorzystujemy koncerty muzyczne, ogłoszenia w kościele, a także spotkania i rozmowy”; „promujemy głównie przez bezpośrednie spotkania z młodzieżą w szkołach”; „organizujemy spotkania w szkołach średnich, zapraszamy studentów w czasie praktyk, staramy się także zachęcić osoby starsze z Klubu Seniora”; „edukacja, informacje w szkołach i w mediach”; „informacje o możliwości zostania wolontariuszem umieszczone w szkołach i na uczelniach wyższych”. Jedynie trzy odpowiedzi ukazywały wyraźną potrzebę kształcenia koordynatorów w celu pozyskiwania ochotników31, co potwierdzało konieczność prowadzenia tego projektu edukacyjnego dla hospicjów.
Kolejne pytania dotyczyły rekrutacji wolontariuszy przez współpracę z uczelniami. Jedno z nich brzmiało: „Czy w Waszym ośrodku odbywają się praktyki studenckie? Jeśli tak, to jakie?”. Spośród badanych 31% respondentów potwierdziło prowadzenie jakiejś formy praktyk studenckich lub zawodowych. Wśród praktykantów wymienieni zostali: studenci pedagogiki i słuchacze szkół policealnych — pracy socjalnej i opieki medycznej, studenci medycyny i psychologii. W ośrodkach realizowano także staże pielęgniarskie, fizjoterapeutyczne, pedagogiczne, praktyki terapii zajęciowej oraz szkolenia opiekunek środowiskowych.
Postawiłem także pytanie dotyczące szkoleń dla wolontariuszy: „Czy w Waszym ośrodku prowadzi się szkolenia dla wolontariuszy i w jakiej formie są organizowane?”. Spośród badanych ośrodków 63% prowadziło organizację szkolenia dla wolontariuszy, choć najczęściej wskazywano na indywidualne spotkania przygotowujące do wolontariatu hospicyjnego i podstaw opieki paliatywno-hospicyjnej. Część wypowiedzi podkreślała znaczenie elementów psychologicznych, duchowo-religijnych czy motywacyjnych. Tylko 29 Potwierdziły to dwie wypowiedzi koordynatorów: „systematyczne spotkania wolontariuszy, delegowanie wolontariuszy na regionalne i ogólnopolskie konferencje, szkolenia”; „umożliwienie bezpłatnych wyjazdów na spotkania formacyjne”.
30 Trzy wypowiedzi wskazywały na formację stałą i wsparcie wolontariuszy w działaniu poprzez: „formację ciągłą na spotkaniach comiesięcznych”; „grupa wsparcia dla wolontariuszy pracujących z chorymi”; „spotkania dotyczące wymiany doświadczeń z opieki — co dwa tygodnie”.
31 W wypowiedziach ilościowych, oznaczonych w ankiecie jako „inne”, jako warunek pozyskania wolonta-riuszy wskazano: „działania poprzez przygotowanie profesjonalne koordynatora wolontariatu”; „szkolenie koordynatora w naszym ośrodku, by zajął się zagadnieniem wolontariatu w systematyczny sposób” czy też: „nawiązanie współpracy z lokalnym centrum wolontariatu w celu pozyskania wolontariuszy”.
w jednym przypadku była mowa o cyklu szkoleniowym z określonym programem dla kandydatów do wolontariatu32. Pozostali respondenci mówili o formach okazjonalnych lub szkoleniach krótkoterminowych. Na podstawie wypowiedzi ankietowanych wymie-niających grupy zagadnień poruszanych w czasie szkoleń dla wolontariuszy w ośrodkach powstał obraz ich poziomu i tematyki. Tematami poruszanymi w czasie szkoleń były: „ogólne zasady BHP i szkolenia tematyczne z opieki paliatywnej”; „zajęcia z rozwoju własnego, motywacji do pomagania, radzenia z trudnościami i wymiana doświadczeń z innymi”; „kursy medyczne przygotowujące do pracy z chorymi”; „zajęcia z zakresu opieki pielęgniarskiej, wsparcia psychologicznego”; „spotkanie szkoleniowe, dotyczące pracy w domu pacjenta”; „kilka spotkań kandydatów z psychologiem, lekarzem, kapłanem”; „szkolenie indywidualne każdego nowego wolontariusza pod nadzorem pielęgniarki”; „szkolenie w zakresie zagadnień: komunikacja między osobami i podstawy pielęgnacji chorego, pomoc rodzinie”.
Powyższe informacje były dla mnie ważne podczas planowania szkoleń dla koordy-natorów, a także przygotowania podręcznika zawierającego projekt systematycznego szkolenia dla wolontariatu hospicyjnego. Ankieta, oprócz przedstawionych wyżej kwestii, zawierała także pytania o największe problemy dotyczące wolontariatu w danym ośrodku. Najczęściej wskazywanymi trudnościami były brak środków finansowych i lokalowych na prowadzenie centrum wolontariatu oraz duża rotacja wolontariuszy. W dalszej kolejności wymieniano problem braku szkoleń dla koordynatorów wolontariatu i niska świadomość społeczna dotycząca działalności hospicjów.
Dane otrzymane z tego badania pozwoliły mi zorientować się, co myślą o wolontaria-cie osoby obecne na spotkaniu oraz jakie działania podejmują w zakresie pozyskiwania i zarządzania wolontariuszami ośrodki zgłaszające się do projektu edukacyjnego w dzia-łaniu. Stanowiły dla mnie i zespołu Fundacji Hospicyjnej cenne źródło informacji na temat potrzeb uczestników programu, które uwzględniono przy tworzeniu programu pierwszych szkoleń dla koordynatorów i kandydatów na koordynatorów wolontariatu zgłoszonych przez ośrodki zdecydowane na udział w projekcie. W ten sposób od początku projektu starałem się zadbać o dialog z uczestnikami projektu, by proponowane działania były jak najskuteczniejsze i przyniosły wymierne korzyści zespołom opiekuńczym.
32 Jedna odpowiedź brzmiała: „w naszym ośrodku dla wolontariuszy mamy cykliczne szkolenia teoretyczne (6 miesięcy) i zajęcia praktyczne (1 miesiąc)”.