1. Dokumenty elektroniczne w bibliotekach – rys historyczny
1.4. Dokumenty elektroniczne w bibliotekach polskich
Ze względu na polityczną sytuację Polski, wdrażanie technologii komputerowej w krajowych bibliotekach przebiegało w innym czasie niż w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, obejmowało jednak analogiczne procesy. Omawiając historię zastosowania komputerów w rodzimych książnicach, Władysław Marek Kolasa zauważył: „Początkowo zastosowano je do selektywnej dystrybucji informacji i redagowania wydawnictw informacyjnych (tworzenie indeksów i sortowanie), następnie poszerzono ich funkcję do obsługi dużych baz danych i przetwarzania zbiorów pełnotekstowych, by wreszcie użyć je do sterowania systemami zintegrowanymi, komunikacją i zastosować do multimediów”105. Automatyzacja bibliotek polskich jest zagadnieniem dobrze opracowanym w literaturze przedmiotu. Wczesne prace dotyczące tej problematyki wymieniła Maria Dembowska106. W latach 90-tych wydanych zostało wiele skryptów, podręczników akademickich i poradników, przykładowo jedynie można wymienić: poradnik Mikrokomputer w bibliotece107 z 1990 roku, podręczniki: Zastosowanie komputera w bibliotece 1996, Komputery–biblioteki–
systemy z tego samego roku i dwa lata późniejsze: Internet w bibliotece.
Syntetyczne podsumowania historii procesu automatyzacji bibliotek w Polsce przedstawiali: Wanda Pindlowa w pracy Zastosowanie techniki w informacji naukowej108 oraz Włodzimierz Piróg we wstępie do podręcznika Alaina Jacquessona. Organizowane były również konferencje naukowe poświęcone różnym aspektom automatyzacji109.
Do końca lat 80-tych obowiązywało amerykańskie embargo na eksport technologii do państw „bloku wschodniego”. Fakt ten powodował, że procesy
105 KOLASA, Władysław Marek: Kartka z dziejów komputeryzacji bibliotek polskich: (rola Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich). „Bibliotekarz” 2000, nr 3, s. 7.
106 DEMBOWSKA, Maria: Nauka o informacji naukowej (informatologia): organizacja i problematyka badań w Polsce. Warszawa 1991, s. 105-107.
107 NAHOTKO, Marek, SZCZĘCH Władysław: Mikrokomputer w bibliotece. Warszawa 1990.
108 PINDLOWA, Wanda: Zastosowanie techniki w informacji naukowej. W: Informacja naukowa w Polsce: Tradycja i współczesność. Pod red. Eugeniusza Ścibora. Olsztyn 1998. ISBN 83-87315-48-6.
109 Wśród najważniejszych sesji wymienić można cykl konferencji „Automatyzacja bibliotek publicznych”, organizowanych od 1991 roku najpierw w Białymstoku, później w Warszawie, konferencję „Automatyzacja bibliotek”, zorganizowaną w 1992 roku we Wrocławiu
automatyzacji bazowały na ograniczonych zasobach sprzętu komputerowego III generacji (głównie kolejnych wersjach polskiego EMC ODRA i radzieckich maszynach RIAD), który był lokalizowany przede wszystkim w centrach obliczeniowych Zakładów Elektronicznej Techniki Obliczeniowej (ZETO) i dużych ośrodkach informacji naukowej. Opierając się na skromnych zasobach, już w 2 połowie lat 70-tych, w Bibliotece Narodowej wykorzystywano komputerowy system ARKA do prac redakcyjno-wydawniczych nad Centralnym Katalogiem Czasopism Zagranicznych, w Bibliotece Politechniki Wrocławskiej rozpoczęto realizowanie usługi SDI, wykorzystując zakupione zagraniczne bazy danych na taśmach magnetycznych, w tym: Chemical Abstracts Condensates (CAC), Information Service in Physics, Electrotechnology and Copmuters Control (INSPEC), International Nuclear Information System (INIS) i in.110 Ośrodki informacji wdrożyły również komputery do produkcji własnych dokumentacyjnych baz bibliograficznych i abstraktowych. Zniesienie embarga w 1989 roku otworzyło możliwość zakupu tańszych komputerów klasy PC, dwa lata później nawiązano połączenie z internetem i rozpoczęto budowanie sieci szkieletowej. W połowie lat 90-tych dostęp do sieci miały przede wszystkim biblioteki akademickie, które szybko wykorzystały WWW do promocji swych usług i prezentacji zasobów. Z upływem kolejnych lat, do internetu podłączały się również książnice innych typów. W grudniu 2005 roku Baza danych bibliotek polskich, prowadzona przez EBIB odnotowywała 1800 witryn WWW założonych przez książnice. Wraz z rozszerzającym się dostępem do sieci i równoległym wzrostem dostępnego zasobu internetowych dokumentów, zwiększa się ic wykorzystanie przez biblioteki. Od 2001 roku zagadnienie wykorzystania internetu w bibliotekach, w tym także problematyka związana z różnymi formami dokumentów elektronicznych dostępnymi za pośrednictwem sieci, jest przedmiotem cyklicznych konferencji „Internet w bibliotekach”, organizowanych przez Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich i Redakcję Biuletynu EBIB.
W ramach kolejnych edycji konferencji omawiane były zagadnienia dotyczące min.: baz danych, internetowych systemów EDD, tworzenia baz bibliograficznych i centralnego katalogowania w środowisku internetowym, oraz (podczas III edycji konferencji) – tworzenia i wykorzystania sieciowych zasobów informacyjnych.
110 PINDLOWA, Wanda: Zastosowanie techniki w informacji…, s. 181-182.
Wiele zagadnień dotyczących wykorzystania publikacji internetowych zostało poruszonych na VII Międzynarodowej Konferencji Naukowej Elektroniczne publikacje w bibliotekach, zorganizowanej przez Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ, w Krakowie, w 2001 roku.
Rozwój rynku elektronicznych publikacji w Polsce omówili min.: Jakub Frołow, i Beata Taraszkiewicz oraz Łukasz Gołębiewski, którego kolejne raporty o rynku książki w Polsce są bogatym źródłem danych ilościowych. Ich analizy dotyczą przede wszystkim wydawnictw multimedialnych, publikowanych na płytach CD-ROM: „…które już znalazły swoje trwałe miejsce na rynku wydawniczym”111.
Pierwsze rodzime wydawnictwa multimedialne na płytach CD-ROM zostały opublikowane w 1994 roku. Od tamtego czasu do końca 2000 roku wyprodukowano około 700 tytułów książek multimedialnych. Początkowo rosnąca dynamika rozwoju rynku multimediów, akcentowana spektakularnymi sukcesami komercyjnymi (publikacje EuroPlus+ Flying Colours oraz Encyklopedia Multimedialna PWN), osłabiła się w 1998 roku. Beata Taraszkiewicz analizując przyczyny tego załamania, wymienia opinię Grzegorza Onichimowicza: „…powodem osłabienia koniunktury były między innymi:
piractwo, zmiany w światowym układzie firm (połączenia, bankructwa), zmiany dystrybucji, dominacja na polskim rynku multimediów tytułów z przeceny (wznowienia) lub premierowych klasy B, sceptyczne podejście klientów do nowinek sprzętowych i programowych”112 oraz odmienny sąd Andrzeja Działdowskiego, który wskazał na rosnące wymagania klientów. Obecnie, jak podsumowuje Jakub Frołow: „wartość sprzedaży tytułów multimedialnych w Polsce można określić na poziomie 4 proc. wartości ogólnej sprzedaży książek (w krajach rozwiniętych wskaźnik ten … wynosi 6-8 proc.)113 Frołow szacuje na tej podstawie, że obroty na rynku książek multimedialnych wynosiły w latach 1998 i 1999 odpowiednio około 60 i 67,2 miliona PLN. Nieco wyżej, bo na 70 milionów PLN w 1998 roku, ocenia te obroty Łukasz Gołębiewski114.
111 Tamże, s. 27
112 Tamże, s. 47
113 FROŁOW, Jakub: Raport o multimediach. Warszawa 2001. ISBN 83-914385-3-8, s. 24.
114 GOŁEBIEWSKI, Łukasz: Rynek książki w Polsce: Edycja 1999. Warszawa 1999. ISBN 83-87690-40-6, s. 170.
W powyższych analizach i statystykach nie są uwzględniane inne przejawy elektronicznych książek, choć Beata Taraszkiewicz odnotowuje już ich pojawienie się w Polsce: „… bardzo znaczącą część publikacji elektronicznych stanowią teksty książek dostępne w różnych formatach za pośrednictwem sieci Internet. Są to zarówno pojedyncze teksty, jak i strony mające formułę bazy danych, które tworzą internetowe „biblioteki” z kolekcjami tekstów”115. Wśród przykładów kolekcji autorka wymienia również niektóre zbiory polskie, lecz nie analizuje ich w kontekście rynku wydawnictw elektronicznych – podane przykłady są w większości przedsięwzięciami niekomercyjnymi. Wyjątek stanowi internetowa encyklopedia WIEM firmy Fogra, która od edycji 2004 (już po opublikowaniu pracy Beaty Taraszkiewicz) stała się publikacją płatną.
115 TARASZKIEWICZ, Beata: Książka multimedialna… s. 27