Postać fizyczna

Małgorzata Góralska sprowadza właściwości fizyczne elektronicznych publikacji do dwóch cech charakterystycznych. Po pierwsze, nie posiadają one jednoznacznej postaci fizycznej – mogą być utrwalone w różnych formatach i na różnych nośnikach (CD-ROM-ie, na dyskach komputerów, dyskietkach itd.).

Książka elektroniczna jest mniej „namacalna” niż drukowany kodeks, stanowi bardziej abstrakcyjne pojęcie: „…słyszymy, że na danym dysku znajduje się jakaś książka i możemy przekonać się o tym, kiedy odtworzymy ją na ekranie

143 GÓRALSKA, Małgorzata.: Elektroniczne książki. „Zagadnienia informacji naukowej” 1996, nr 1, s. 35.

144 GÓRALSKA, Małgorzata: Książki on-line…

145 DEMBOWSKA, Maria: Próba klasyfikacji pojęciowej dokumentów w dokumentacji i informacji naukowej. „Aktualne Problemy Informacji i Dokumentacji” 1966, nr 2, s. 2.

komputera”¹⁴⁶. Po drugie, wszelkie elektroniczne dokumenty nie funkcjonują samodzielnie, lecz: „…stanowią integralną część całego systemu elektronicznie przetwarzanej informacji i pozostają od tego systemu uzależnione”¹⁴⁷. Z tego względu fizyczne właściwości elektronicznych książek są określane przez właściwości urządzeń i oprogramowania, służących do ich odczytywania. Są one często porównywane do fizycznych własności drukowanego kodeksu. Istniejące między nimi różnice przedstawił Roger F. Fidler z Uniwersytetu w Kent¹⁴⁸. Ocenił, iż książki drukowane charakteryzują się większą portatywnością, umożliwiającą korzystanie z nich w prawie każdych warunkach i prostotą, wyrażającą się w intuicyjności użytkowania¹⁴⁹. Sprzęt służący do odczytywania elektronicznych książek jest bez porównania bardziej skomplikowany od drukowanego kodeksu, a co za tym idzie, jest znacznie bardziej narażony na uszkodzenia. W dodatku jest i zawsze będzie uzależniony od zasilania energią elektryczną, bez której nie może funkcjonować.

Fidler wskazał dodatkowo, że odbiór elektronicznych dokumentów jest zawsze dokonywany za pomocą jakiegoś urządzenia wyświetlającego, zaś te wciąż mają niższą czytelność niż drukowany papier, co obniża szybkość czytania dokumentów cyfrowych i wywołuje szybsze zmęczenie wzroku. ¹⁵⁰

Porównanie czytelności tekstów elektronicznych i drukowanych jest jednym z niewielu zagadnień związanych z cyfrowym funkcjonowaniem dokumentów, badanych empirycznie. Jak piszą Kenton O’Hara i Abigail Sellen z Rank Xerox Research Centre, prace te były podejmowane od początku lat 80-tych XX wieku, przede wszystkim na gruncie psychologii i ergonomii. Opierały się one głównie na pomiarze szybkości czytania, dokładności zapamiętywania i rozumienia tekstu oraz badaniu zachowania czytelników – ruchach gałek

146 GÓRALSKA, Małgorzata: Książka drukowana wobec przekazu elektronicznego. „Biuletyn EBIB” [online]. Nr 9/2001 (27) [dostęp: 2002-12-05]. Dostępny w World Wide Web:

http://ebib.oss.wroc.pl/2001/27/goralska.html.

147 Tamże.

148 FIDLER, Roger R.: Electronic Books: A Good Idea Waiting for the Right Technology [online].

Fall 1998 [dostęp: 2002-12-09]. Dostępny w World Wide Web:

http://www.futureprint.kent.edu/articles/fidler02.htm.

149 Intuicyjność odbioru książki drukowanej podkreśla również Góralska: „percepcja przekazu książkowego oparta jest na wzorcu, łatwym i prostym do odkodowania dla czytelnika”. Zob.

GÓRALSKA, Małgorzata. Książka drukowana…. Fidler zaś zaznacza, że wzorzec ów funkcjonuje tak samo na całym świecie. FIDLER, Roger R. Electronic Books…

150 FIDLER, Roger R. Electronic Books….

ocznych, manipulacji tekstem i nawigacji w nim¹⁵¹. W 1992 roku Andrew Dillon podsumował wyniki eksperymentów dotyczących odczytywania tekstów z ekranu, prowadzonych w latach 80-tych¹⁵². O ile większość z nich udowodniła, iż czytanie z ekranu jest znacząco wolniejsze od czytania z papieru, szczegółowe wyniki poszczególnych badań różniły się od siebie. Niejednoznaczność wyników Dillon tłumaczy trudnością kontrolowania dużej ilości zmiennych, które składają się na czynność czytania¹⁵³. Z tego powodu eksperymenty ograniczają się do pomiaru wybranych parametrów i wskutek różnych metod realizacji są trudno porównywalne. Na ogół, różnica w szybkości czytania tekstu drukowanego i tekstu wyświetlanego na ekranie wynosi od 20 do 30 procent, na niekorzyść dokumentów elektronicznych¹⁵⁴. Wyniki badań podejmowanych w kolejnych latach wskazują, iż różnice w szybkości czytania stopniowo zmniejszają się, głównie wskutek rozwoju technologii wyświetlaczy komputerowych i oprogramowania. Istnieje jeszcze jedna przyczyna tej tendencji, eksperymentalnie wykazana w obszernej dysertacji Pameli S. Mullan¹⁵⁵. Udowodniła ona, iż szybkość czytania „z ekranu” wzrasta w kolejnych aktach czytania, podobnie jak w przypadku czytania „z papieru”, lecz wzrost ten jest znacznie szybszy przy czytaniu z monitora. Fakt ten wskazuje, że umiejętność czytania z ekranu komputerowego można rozwijać oraz sugeruje, że niższa

151 O’HARA, Kenton, SELLEN, Abigail: A Comparison of Reading Paper and On-Line

Documents W: Proceedings of CHI-97, Special Interest Group on Computer & Human Interaction [online]. Cambridge : Rank Xerox Research Centre, 1997. [dostęp: 2003-04-02]. Dostępny w World Wide Web: citeseer.nj.nec.com/hara97comparison.html.

152 DILLON, Andrew: Reading From Paper Versus Screen: A Critical Review of the Empirical Literature. „Ergonomics” [online]. Vol. 35(10) [dostęp: 2004-10-05]. s. 1297-1326. Dostępny w World Wide Web: http://dlist.sir.arizona.edu/1238/.

153 Przykładowo Paul Muter i Paula Maurutto wymienili aż 29 właściwości wyświetlaczy elektronicznych, które mają (lub miały w przeszłości) wpływ na szybkość i jakość czytania tekstu z ekranu. Zob.: MUTER, Paul, MAURUTTO, Paula: Reading and Skimming from Computer Screens and Books: the Paperless Office Revisited? „Behaviour & Information Technology ” [online]. 1991, vol. 10, no. 4 [dostęp: 2002-09-09]. s. 257-266. Dostępny w World Wide Web:

http://psych.utoronto.ca/~muter/pmuter2.htm.

154 Przykładowo, w 1982 roku w 2 godzinnym badaniu przeprowadzonym przez P. Muter, S. A.

Latremouille, W. C. Treurnieta i P. Beama, różnica w szybkości odczytu tekstu drukowanego i wyświetlanego wyniosła 28%. W tym samym teście badano również zrozumienie

odczytywanego tekstu. Wyniki w tym zakresie nie wykazywały istotnych różnic między wersją papierową i elektroniczną. Dane na podstawie: MUTER, Paul: Interface Design and Optimization of Reading of Continuous Text W: Cognitive Aspects of Electronic Text Processing [online].

Norwood: Copyright 1996. [dostęp: 2003-09-07]. Dostępny w World Wide Web:

http://www.psych.utoronto.ca/~muter/pmuter1.htm.

155 MULLAN, Pamela S.: Applying Speed Reading Techniques to Improve Competence and Confidence in On-Screen Computer Reading. [online] Copyright 1997. [dostęp: 08 września 2003]. Dostępny w World Wide Web: http://www.users.redcreek.net/mullanp/Fr_thesis/index.htm.

„wydajność” takiego czytania wynika nie tylko z cech sprzętu i oprogramowania, lecz również z niewielkiego obycia czytelnika z elektronicznym tekstem.

Z fizycznymi właściwościami e-publikacji wiąże się również, podniesiony przez Fidlera, problem długowieczności systemów elektronicznych książek.

Zagadnienie to należy rozpatrzyć w dwóch płaszczyznach. Jedną z nich stanowi kwestia trwałości nośników elektronicznych oraz cyfrowego zapisu tekstu.

Trwałość nośników jest oceniana na 70 do 100 lat (dla nośników optycznych – dla nośników magnetycznych jest znacznie krótsza), lecz dzięki łatwości kopiowania danych cyfrowych istnienie dokumentu cyfrowego może być teoretycznie przedłużane „w nieskończoność”. Przy tym, ze względu na identyczność cyfrowej kopii z oryginałem, stale zapewniona jest pełna integralność elektronicznego dokumentu¹⁵⁶. Integralność dokumentów cyfrowych, wydaję się ich oczywistą i trudną do podważenia zaletą. Jest to jednak cecha, która niczym przysłowiowy kij ma drugi koniec. O ile ograniczone uszkodzenie książki drukowanej utrudnia, lecz nie uniemożliwia lektury całości, o tyle w wypadku publikacji elektronicznej obowiązuje zasada „wszystko albo nic” – najdrobniejszy błąd w zapisie kopii czyni ją całkowicie niedostępną. Z powyższego powodu: „Stan zachowania książki przechowywanej w bibliotece pozostanie bardzo dobry przez co najmniej sto lat nawet bez użycia specjalnych środków ochrony, podczas gdy wydawnictwa cyfrowe nie przetrwają dłużej niż 5-10 lat, jeżeli nie zastosuje się wobec nich odpowiednich metod zabezpieczających. Tym sposobem liczący pięćset lat rękopis jest mniej podatny na zniszczenie niż kupiony zaledwie wczoraj CD-ROM. Zbiory drukowane mają się najlepiej, jeżeli w ogóle ich się nie rusza, wydawnictwa cyfrowe przetrwają tylko wówczas, gdy podejmie się stosowne działania zabezpieczające”¹⁵⁷.

156 Por. LEWANDOWSKI, Rafał: Porównanie nośnika papierowego oraz elektronicznego z punktu widzenia biblioteki cyfrowej. W: Problemy i metody nauki o informacji. Szkice i studia.

Red. Mirosław Górny; Piotr Nowak. Poznań 1998, s. 26-27.

157 AMSE, Anne K.: Zabezpieczanie historycznych zasobów dla przyszłości – archiwum cyfrowe holenderskiej biblioteki narodowej. „Biuletyn EBIB” [online]. Nr 2/2003 (42) [dostęp: 2003-02-20]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2003/42/amse.php. Analogicznie uszkodzenie komputera i książki drukowanej porównał Herman A. Munoz: „The computer is a very complicated machine. A layperson has difficulty with this complexity when the computer breaks or behaves strangely. When a codex book breaks, for instance the pages are torn or the cover comes, fixing it is merely a mechanical operation. A ‘frozen’ computer often cannot be used at all, where as a book with no cover is till at least partially readable” W: MUNOZ, Herman A.:

eBook: The Book of the Future? [online]. Houston, Fall 2000 [dostęp: 2003-01-15]. Dostępny w World Wide Web:

http://www.hfac.uh.edu/english/faculty/houston/2320web/herman/Home.htm.

Drugą płaszczyznę zagadnienia „długowieczności” tworzy, przedstawiony już w poprzednim podrozdziale problem niejednorodności standardów ich zapisu oraz krótka żywotność technologii komputerowej - zmiany, które zachodzą bez przerwy w sprzęcie i oprogramowaniu, mogą bowiem, w bardzo krótkim czasie, uniemożliwić odczytanie dokumentów utworzonych we wcześniejszych wersjach programów i działających na starszym sprzęcie. Aby elektroniczne dokumenty mogły przetrwać, standardy zapisu elektronicznych książek muszą cechować się niezależnością od sprzętu i oprogramowania.