Sienkiewicz to pisarz o przedziwnie splątanej osobowości i świato-poglądzie, którego racjonalność jest nieustannie wywodzona w pole przez talent. Silne deklaracje autora, w postaci pisarskich idei i ten-dencji, są co chwila naruszane przez pełną sprzeczności fakturę jego narracji powieściowych, publicystycznych i epistolograficznych. Jest to dyskurs o skomplikowanej powierzchni, pisarstwo oznak i symp-tomów, które na próżno starał się podporządkować wyraźnej idei lub tylko konwencji gatunkowej poszczególnych dzieł. Co więcej, jego pro-za niezwykle chętnie poddaje się lekturze stereotypizującej, która po-chłania różnice i subtelności cechujące jego wypowiedzi.
Proponowana tu praktyka lektury Sienkiewicza wywodzi się z roz-poznania stałej cechy jego dyskursu, w którym stabilność i spójność stylu maskują rozchwianie znaczeń. Właśnie ta zdolność pochłania-nia problematyczności historii i życia wydaje się idiomem literackości Sienkiewicza, czemu odpowiada silny nurt krytyki, która akcentowa-ła powierzchowność tej twórczości, zdolność rozpraszania istotnych problemów na powierzchni banalnej opowieści miłosnej czy przygo-dowej. Nie głębia refleksji czy wzniosłość idei, ale złożona powierz-chowność tekstu stanowi wyzwanie dla badacza. Natrafia on bowiem nieustannie na miejsca semantycznych przesileń tekstu, w których ograniczenia gatunkowe lub arbitralne gesty autora blokują energię znaczenia. Jednym z powodów podobnych „zacięć semantycznych”
jest specyfika literackiego przedstawienia u Sienkiewicza. Mianowicie, jego fundamentem jest cały czas koncepcja rzeczywistości zbudowa-na w obrębie pozytywistycznej wiedzy i zasada ta pozostaje aktualzbudowa-na nawet przy zmianie gatunku (tendencyjny realizm, powieść historycz-no-przygodowa, powieść-dziennik itd.), przynajmniej jako presupo-zycja – nieprzedstawione zaplecze powieściowej wypowiedzi.
Pamięć tekstu Sienkiewicza o drodze własnej ewolucji psuje ład przedstawienia. Synkretyzm jego dyskursu powieściowego nie pod-daje się harmonijnej orkiestracji, a jego różnoimienne składniki dążą do emancypacji: romans, naturalizm, przygoda, psychologia,
histo-4. Dopowiedzenie jako interpretacja 51 riografia, fabuła, mesjanizm, „jakoś to będzie”… – zagrażają nie-ustannie ładowi narracji, a w konsekwencji podmiotowi autora, któ-ry rozpada się na szereg obcych sobie reprezentacji. W tej sytuacji podmiot Jasienkiewicz wyraża się w geście powstrzymania biegu ję-zyków składowych własnej narracji; konstytuuje się w geście przeczenia, który mówi któremuś z języków „– nie!”, tamując nadmierną ekspan-sję jednego z nich.
W takich miejscach lokuje się komentator tekstu, który wydobywa i podsyca konflikt ładu i nadmiaru. Dopowiedziany, semantyczny bądź fabularny impas narracji, dialogu lub pojedynczego znaczenia, zamie-nia ład implikacji lub kumulacji w aporię, która blokuje iluzję koniecz-ności zdarzeń i znaczeń, za to otwiera przestrzeń dopowiedzeń, które mogłyby dokonać przesilenia odkrytego w tekście napięcia67.
Oto przykład, porównany (dla uwyraźnienia omawianej kwestii) z podobną sceną z Popiołów Żeromskiego. W Ogniem i mieczem bo-haterowie napotykają zawieszonego na dębie trupa pana Strzyżow-skiego, który
wisiał nagi zupełnie, a na piersiach miał okropny naszyjnik złożony z głów ponawłóczonych na powróz. Były to głowy jego sześciorga dzia-tek i żony [OM I 366].
Lakoniczna narracja przesuwa się niczym reflektor po przerażają-cym obiekcie, omiata go językiem, ale nie nazbyt długo, tylko przez chwilę, po czym opuszcza nieme ciało, które pogrąża się już na za-wsze w nieopisanym. Odpowiednio, w Popiołach Krzysztof Cedro
67 Dopowiedzenie jest jak kropka – umownym znakiem końca wypowiedzi, która za-wsze kiedyś musi zamilknąć, nawet jeśli nie byłaby jeszcze wyczerpana. Czasem koniec łączy się z ulgą, która towarzyszy rozwiązaniu problemu, ale i wówczas warto pamiętać o przestrodze Husserla:
„Niekiedy po długich wysiłkach uśmiecha się do nas upragniona jasność, jesteśmy przeświadczeni, że wspaniałe rezultaty są już tak blisko, iż wystarczy tylko sięgnąć ręką.
Wszystkie aporie zdają się (same) rozwiązywać, krytyczna kosa ścina kolejno sprzeczno-ści i pozostaje już tylko ten ostatni krok: wyciągamy wnioski, zaczynamy od oczywistego
»zatem« – i raptem odkrywamy ciemny punkt, który coraz bardziej się powiększa, rośnie niczym jakiś okropny potwór, połyka wszystkie nasze argumenty, zaś dopiero co skoszo-ne sprzeczności obdarza nowym życiem. Trupy znów ożywają i naigrawają się z nas szy-derczym śmiechem” (E. Husserl, Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości cza-su, przeł. J. Sidorek, Warszawa 1989, s. 6. Fragment usunięty w oryginalnej redakcji przez E. Stein, w cytowanym wydaniu podany w przypisie).
natyka się na trupa francuskiego woltyżera, którego torturowali po-wstańcy hiszpańscy:
Usta były zakneblowane gałganem zwiniętym w kołek, nos oberżnięty, uszy wyrwane ze łba, w obnażonych piersiach ze trzydzieści czarnych ran. Kiszki wywleczone z brzucha leżały na ziemi. […]
Jęknął na widok czarnych straszliwie rozpuchłych od palenia ogniem gnatów nożnych, okręconych słomą maczaną w oliwie68.
Obraz ten, jakby wyjęty z grafik Goi, powoduje u Cedry dziwną reakcję – „nikle i prędko wypsnęło się w mózgu wpośród licznych wzdrygnień niezdrowego śmiechu: Do diabła! nie zawsze cierpienie jest piękne, nie zawsze”69.
Mimo podobieństwa obu opisów przeważają różnice. U Żerom-skiego, choć wszystko już się dokonało i czytamy opis trupa, to jed-nak natłok imiesłowów przeczy skończoności cierpienia i zamienia opis w akcję („zakneblowane”, „zwiniętym”, „oberżnięty”, „wyrwane”,
„obnażonych”, „wywleczone”, „rozpuchłych”, „okręconych”). Światło narracji nie odwraca się tak szybko od przedmiotu, ale zmienia się w studium okaleczonego ciała; animując opisane rany, każe myśleć o niedawnym ich powstaniu, rozbija narzucającą się wzniosłą symbo-likę ofiary lub efekciarską grozę przedstawienia na rzecz wyekspono-wania cielesności człowieka, zwłaszcza doświadczenia bólu. To ciało – podobnie jak u Sienkiewicza – ma świadka swego pohańbienia, ale groteskowo-histeryczna reakcja Cedry ilustruje paroksyzm języka, który załamuje się na próbie wypowiedzenia nieopisywalnego.
Tekst Sienkiewicza wcale nie tłumi okropności wojny, natomiast po-zwala przestać myśleć o nich, gdyż narracja nie zatrzymuje się w miej-scu, od którego nie dałoby się już o niej zapomnieć. Podając się za rze-czywisty, tekst tej powieści uspokaja zarazem, że to jedynie „pewna”
rzeczywistość („pewnego razu był sobie…”), której prawa nie obo-wiązują powszechnie nawet w świecie powieściowym. Gombrowicz uchwycił znakomicie tę właściwość pisarstwa Sienkiewicza, notując w Dzienniku, że czytanie go, to istnienie „w pewnym wycinku świata,
68 S. Żeromski, Popioły, oprac. tekstu J. Paszek, wstęp I. Maciejewska, koment. A. Ach-matowicz, BN I 289, Wrocław 1996, t. II, s. 272–273.
69 Tamże.
4. Dopowiedzenie jako interpretacja 53 w światku pochodnym, który przyjmuje się za świat prawdziwy i któ-rego korzeni, łączących z rzeczywistością, nie pragnie się znać”70.
Realizacja podobnej koncepcji tekstu powieściowego jest niesłycha-nie żmudna, wymaga bowiem ciągłego równoważenia przeciwieństw, które powstają w zetknięciu wiarygodnej narracji z atrakcyjną i czy-telną fabułą. Nieuniknione redukcje (psychologii, polityki, ciała itp.) zostawiają po sobie puste miejsca, znaki kastracji, które są ciemny-mi ciemny-miejscaciemny-mi przedstawienia, nie dają o sobie zapomnieć, szyder-czo wykazując, na jakich warunkach oparty został fabularny ład. W takich miejscach ujawnia się up(i)ór „intencji tekstu”, który przeko-nuje, że nie chciał niczego więcej, niż to, co napisane. Zdarza się, że angażuje się w to sam autor. Tłumaczył na przykład swemu wydaw-cy przesłanie noweli Pójdźmy za Nim, podkreślając, że nie chodziło w niej „o nic więcej jak o wykazanie, że sceptyczna i chora dusza grec-ko-rzymska mogła odzyskać zdrowie i być uratowaną przez chrześ-cijaństwo” [do Roberta Wolffa, Kor II 334]. Nie sposób jednak ka-pryśnego tekstu literackiego utrzymać w ryzach światopoglądu. Stąd ten sam problem pozostaje w Quo vadis nierozstrzygnięty, a właści-wie zawłaści-wieszony, gdyż inaczej przerodziłby się w konflikt przyjaciół.
Świadomość nierozstrzygalności autor uczciwie zaznacza w refleksji Winicjusza, który po nawróceniu na chrześcijaństwo odkrywa nie-przezwyciężalny impas w relacji z Petroniuszem: „My się już nie mo-żemy zrozumieć!” [Q 324].
Miejsce nieopisane, na które wskazuje mimochodem tekst, jest czymś więcej niż różnicą światopoglądową między chrześcijaninem i ateistą. To gruntowne zerwanie dialogu, który okazuje się niemożliwy wobec fundamentalnych różnic, jakie dzielą teraz ich obu. Odebraw-szy list od Petroniusza, w którym ten pisze, że nie rozumie chrześci-jan, Ligii ani jego samego, Winicjusz uświadomił sobie, że miłość do Ligii i nauka Chrystusa wydzieliły go ze wspólnych z Petroniuszem
70 W. Gombrowicz, Dziennik 1953–1956. Dzieła, t. VII. Kraków 1986, s. 240–241. Ry-szard Handke podejmujący podobne do prowdzonego tu porównanie, stwierdza, że przy-jemność lektury batalistyki Sienkiewicza wynika stąd, że „nie stając się przedmiotem do-znania atakującym wyobraźnię, rezygnuje z iluzji bezpośredniego kontaktu, utrzymując odbiorcę w bezpiecznym dystansie” (R. Handke, Style balistyki w polskiej powieści histo-rycznej. Sienkiewicz – Żeromski, w: Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej, dz. cyt., s. 341).
Por. też: R. Koziołek, Rana jako tekst wojny. U Sienkiewicza i Żeromskiego, w: Zamieranie.
Interpretacje, red. G. Olszański i D. Pawelec, Katowice 2007.
znaczeń języka. „Miał poczucie, że odpowiadać nie warto, że to na nic nikomu nie posłuży, nic nie wyjaśni i niczego nie rozwiąże” [Q 307].
Ostatecznie Sienkiewicz łatwiej radzi sobie ze sceptyczną myślą gre c-ką w wydaniu Chilona (którego nawraca) niż z łagodną melancholią Petroniusza. Prowadzi go więc w to samo miejsce, co wcześniej Wini-cjusza, tj. do punktu nieporozumienia, w którym obaj zastygają, nie mogąc przekroczyć granic własnych dyskursów.
Lubię książki, których ty nie lubisz, lubię poezję, która cię nudzi, lubię na-czynia, gemmy i mnóstwo rzeczy, na które ty nie patrzysz [Q 333].
I tak ich zostawia, oddając pole Chilonowi, który mimochodem wy-rasta na centralną postać poziomu ideowo-religijnego powieści, gdyż to na nim musi objawić się rewolucyjna siła chrześcijańskiej miłości bez granic, która w przypadku Winicjusza przekraczała „wprost jego pojęcia o ludzkiej zdolności przebaczania” [Q 275].
Wielokrotnie napotykamy miejsca w tekście, które potwierdzają, że świat tych powieści nie chce znać korzeni łączących go z rzeczy-wistością, choć autor znał je świetnie71; zarazem był przekonany, że religia i sztuka mają czynić życie znośnym, bo ono samo w sobie jest wystarczająco straszne. Przy tej funkcji literatury trwał niezmiennie od początku aż do końca życia i pracy twórczej, co stanowi jeden z ar-gumentów, że mamy do czynienia z powieściopisarzem klasycyzują-cym, przedstawicielem wielkiej rodziny czcicieli logosu – słowa po-rządkującego chaos72.
71 Jeśli idzie o historię wczesnego chrześcijaństwa, obawiał się jego dzikości i fanaty-zmu. Wskazuje na to niezrealizowany przez pisarza projekt powieści o Julianie Aposta-cie. Wstępne studia nad epoką uświadomiły mu, że wiarygodne historycznie portrety pierwszych chrześcijan naruszą – bliską mu – ewangeliczną łagodność chrześcijaństwa.
Jak wspomina Ignacy Chrzanowski, autor niedoszłej powieści miał mu to wyjaśnić na-stępująco:
„Już stanowczo powieści o Julianie Apostacie pisać nie będę. Chciałem, podobnie jak w Quo vadis, wyzyskać kontrast między światem pogańskim a chrześcijańskim, a tymcza-sem teraz, kiedym te czasy poznał, jasno widzę, że moralność ówczesnego ogółu chrześ-cijan nie stała wyżej od moralności pogan. A zresztą powiedz sam, czy ja mogę darować ówczesnym chrześcijanom, że niszczyli i palili cudowne świątynie greckie?” (I. Chrza-nowski, O Sienkiewiczu. Z cudzych opowiadań i własnych wspomnień, w: Pisma wybrane, oprac. Z.J. Nowak, J. Starnawski, Kraków 2003, s. 502).
72 Wbrew biologicznej witalności bohaterów – pisze Wyka – „Sienkiewicz, zarówno w układzie poszczególnego zdania, jak i w kompozycji całych tomów, jest spokojny, opano-wany, przemyślany, klarowny” (K. Wyka, Sprawa Sienkiewicza, w: Trylogia Henryka
Sien-4. Dopowiedzenie jako interpretacja 55 Zwłaszcza dojrzały i późny Sienkiewicz więcej wie, niż mówi, dla-tego nie chce wykonać gestu negacji, który jest przywilejem wstępu-jącego modernizmu i który przypomina mu własne pozytywistycz-ne początki. Po darwinowskim szoku, który przyniósł jego gepozytywistycz-neracji świadomość utraty natury – domu człowieka, autor Potopu nie potra-fi w twórczości (i chyba też w życiu) odzyskać religijnej ufności, stąd religia w jego dziele jawi się jako absolutnie niezbędna dla trwania społeczeństwa, narodu, rodziny, ale nie dla jednostki. Jasienkiewicz poszuka więc schronienia najpierw w heroicznej przeszłości, a na-stępnie w pozaczasowym królestwie piękna, a razem z nim jego wąt-piący bohaterowie. „Ci z nas, w których kołacze się silniej niż w in-nych duch Hellady, potrzebują wprawdzie piękności do życia, ale i ci bezwiednie żądają, by Aspazja miała oczy Beatryczy Danta. Podob-ne żądania tkwią i we mnie. […] Na ołtarzu mojej świątyni greckiej stoi marmurowa bogini – ale mój gotyk jest pusty” [BD 116] – napi-sze Sienkiewicz-Płoszowski.
Ten konserwatywny i anachroniczny chwilami twórca przeszedł drogę, jaką podążą (niekoniecznie za nim) pokolenia modernistów, proklamujących w zdesakralizowanym świecie nadejście religii sztu-ki. Podobnie jak oni, wiedział doskonale, że nie sposób już zbudować reprezentacji rzeczywistości w spójnym dyskursie powieściowym. Sta-ra się tłumić tę świadomość, wybieSta-rając odmiany powieści, w których fabuła przeważa nad studium narracyjnym, dialogi nie emancypują się nadmiernie, a psychologia postaci reprezentuje typ raczej niż jed-nostkę. A mimo to niebywała energia jego narracji, swoisty popęd ję-zyka narusza ład wielkich figur tekstu, odsłania heteronomię pozornej jednolitości stylu, doprowadzając do pęknięć, spod których prześwi-tują starcia różnych dyskursów (stylów, gatunków, tonów), które trą o siebie, ale nie tworzą nowej jakości, zmagając się w aktach ironii, pastiszu, parodii, trawestacji itp. Majaczą, ale nigdy nie rujnują archi-tektury tekstu; powstrzymywane, zachowują swą autonomię, napię-tą równowagę, nawet za cenę retorycznego zablokowania, które spra-wia, że znaczenie „zawiesza się” (jak komputer), nie chcąc już znaczyć więcej. Tak jest aż do chwili, kiedy pewien przypadek lektury uwolni
kiewicza, dz. cyt., s. 452). Zob. też. T. Żabski, Poglądy estetyczno-literackie Henryka Sien-kiewicza, dz. cyt., s. 127–128.
energię tekstu, sprawi, że naprężenie będzie nie do wytrzymania. I to jest miejsce narodzin lektury jako dopowiedzenia73.
Dopowiedzenia nie są miejscami do wypełnienia, konkretyzacji, in-terpretacji… To raczej przyłapanie wypowiedzi na arbitralnym zakoń-czeniu i podjęcie jej w miejscu, w którym nie chce ona biec dalej lub broni się przed konsekwencją własnej potencjalności. Najczęściej uzna-jemy, że to konwencja gatunkowa usprawiedliwia arbitralne zawiesze-nie dyskursu, blokadę semantyki wypowiedzi, która w innej odmiazawiesze-nie gatunkowej rozwija się dalej i szerzej, począwszy od miejsca, gdzie zo-stała zawieszona przez np. narrację przygody. Jeśli jednak wypowiedź zdradza swoją niejednorodność gatunkową, mieszając – jak czyni to wielokrotnie Sienkiewicz – naturalistyczny opis z przygodową fabu-łą, wówczas autorskie ograniczenie wypowiedzi nie ma uzasadnienia w spójności gatunkowej, ale wynika z innych przyczyn, możliwych do odsłonięcia w procesie analizy dyskursu powstrzymanego.
Polega to na wskazaniu nieuprawnionego (w kontekście innych składników tekstu) milknięcia narracji bądź arbitralnego ogranicze-nia reprezentacji. Wówczas komentarz jest w istocie dopowiedzeniem znaczeń eliptycznych, choć elipsa nie jest tu figurą zamierzoną74. Tak ujęte dopowiedzenie nie analizuje motywów powstrzymania narra-cji, ale zadowala się jedynie uzupełnieniem wypowiedzi nagle
73 Grażyna Borkowska pisze: „Idee dopisywane Sienkiewiczowi są na ogół nadinter-pretacjami. Autor Trylogii nie miał sprecyzowanego projektu ideowego, a to, co wyzna-wał, w wielu wypadkach nie zasługiwało na zainteresowanie. Pisał »na wrażenie« i pra-wie zawsze osiągał zamierzony efekt” (G. Borkowska, Pozytywiści i inni, Warszawa 2007, s. 141). Słusznie, lecz właśnie rozziew między karłowatą ideą a potężnym efektem języka tego pisarstwa czyni je tak intrygującym. Śledząc bieg jego narracji, mamy poczucie jak-byśmy odkrywali samodzielność sztuki, autonomiczny proces, o niewiadomej genealo-gii, którego tylko częścią jest, nieświadomy w pełni swej roli, pisarz.
74 Sugestywnie obrazuje tę strategię komentatora relacja Zygmunta Freuda na temat te-rapii przypadku „człowieka-szczura”. W cytowanym poniżej fragmencie pacjent opowia-da z trudem o pewnego rodzaju torturach, o których słyszał podczas służby wojskowej.
Szukając sposobu przezwyciężenia oporu, który powstrzymuje narrację pacjenta, Freud proponuje:
„»To, co jednak mógłbym zrobić« – kontynuowałem – »to dopowiedzieć coś, co pan tylko zasygnalizuje. Niech i tak będzie. Czy ma pan może na myśli wbijanie na pal?« »Nie, nie to. Skazaniec jest przywiązywany« – wyraził się na tyle niejasno, że nie mogłem zgad-nąć, w jakiej pozycji – »na jego siedzeniu stawia się odwrócony do góry dnem garnek, a do garnka wpuszcza się szczury, które…« – znowu wstał i wydał z siebie wszelkie oznaki opo-ru i przerażenia – »wwiercają się« . »W odbyt« – pozwoliłem sobie uzupełnić” (Z. Freud, Chrakter a erotyka, przeł. R. Reszke i D. Rogalski, Warszawa 1996, s. 32).
4. Dopowiedzenie jako interpretacja 57 knącej – wbrew metaforze lub syntaksie, które zapowiadają lub umoż-liwiają jej kontynuację.
Retoryka skromności, która pojawiła się w tej deklaracji, jest zwod-nicza i tropimy natychmiast własną jej potencjalną hipokryzję skrom-nego „uzupełnienia”. W pragnieniu dopowiedzenia czai się bowiem pyszne przeświadczenie, że wiemy, jak znaczenie może znaczyć bar-dziej, czytaj: lepiej, głębiej, ciekawiej, a to „znaczy – mówiąc słowami Rolanda Barthes’a – zmienić swe pragnienie, pragnąc już nie dzieła, lecz własnego języka”75. Nie może być inaczej, gdyż wartość literatu-ry odkliteratu-rywamy, kiedy nasza mowa odczuwa wyrzut sumienia, że nie jest w stanie dorównać czytanym słowom pięknem i skutecznością wypowiedzi oraz kiedy to, co w nas nieświadome, mętne, niejasne, znajduje formułę językową, która jest nie nasza (społeczna, konwen-cjonalna itp.), ale jakoś naszą jednostkowość dosięga. Podziw dla ta-kiej literatury jest adorowaniem kolonizatora praktykowanym przez podbitego tubylca.
Uroda i przemoc literatury, prócz podziwu, wywołują też potrzebę przezwyciężenia czaru, inspirując racjonalne egzorcyzmy – krytykę literatury. Chwiejna równowaga między adoracją i krytyką powstrzy-muje potencjalny konflikt tekstu i komentarza, mamiąc czasem uto-pią o miłosnym splocie języków. Krytyka jako dopowiadanie wydaje się niewinna, kompromisowa, gdyż powstaje ze zdziwienia, a nawet nierozumienia tekstu, z czego rodzi się pragnienie przezwyciężenia arbitralności wypowiedzi literackiej, która z kolei broni się przed od-powiedzialnością za kaprys niemotywowanych znaczeń. Taki czytel-nik (ja) pragnie wówczas dopowiedzieć nienapisane, ot, na przykład, dlaczego „pani podkomorzyna mimo całej swej zacności znosić Krzy-si nie mogła” [PW 111].
75 R. Barthes, Krytyka i prawda, przeł. W. Błońska, w: Współczesna teoria badań lite-rackich za granicą. Antologia, oprac. H. Markiewicz, t. II. Kraków 1972, s. 160. Rozwiewa moje koncyliacyjne nadzieje Marian Płachecki, pisząc przy okazji Sienkiewicza, że: „Tekst literacki jest zawsze skażony jednostkowością swego twórcy. Jakże więc mógłby dać opar-cie podmiotowości odbiorcy?” (M. Płachecki, Role społeczne Sienkiewicza-pisarza, w: Sien-kiewicz i epoki. Powinowactwa, pod red. E. Ihnatowicz, Warszawa 1999, s. 229).
Rzecz to cudowna, gdyż zwykle ojcowie Płodzą potomków; jednak nie zaszkodzi, Gdy tu potomek swego ojca spłodzi.
(W. Szekspir, Poskromienie złośnicy)