Zmiany zachodzące we współczesnej rzeczywistości zmuszają człowieka do podejmo-wania wielu różnorodnych decyzji, częstokroć obarczonych dużym ryzykiem. Zmiany te mogą mieć znaczenie zarówno dla jednostki, jak i dla społeczeństwa. Nie każdy jednak potrafi, czy jest w stanie dokonać samodzielnego wyboru, który byłby dla niego optymalny, to znaczy uwzględniający indywidualne możliwości, potrzeby, predyspozycje psychofizyczne etc. Takie zadanie może nie być łatwe, szczególnie dla ucznia. Jej zaplanowanie i realizacja wymaga po-święcenia dużej ilości czasu i wysiłku, niejednokrotnie konieczne, czy zalecane jest spotkanie z różnymi specjalistami, głównie z doradcą zawodowym. To właśnie doradztwo zawodowe jest procesem, który pomaga w planowaniu i realizacji kariery edukacyjno-zawodowej. Doradcą zawodowym jest ten, kto przez wspólną interakcję z radzącym się, udziela pomocy w rozwią-zywaniu problemów dotyczących wyboru zawodu i szkoły, ścieżki kariery.
Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (DzU z 2004 r., Nr 256, poz. 2572, z późniejszymi zmianami), która zobowiązuje placówki oświatowe do „przygoto-wania uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia” (art. 1, pkt. 14). Zadanie to jest realizowane poprzez doradców zawodowych lub innych specjalistów zatrudnionych w różnorodnych placówkach systemu oświaty – szkołach, poradniach psychologiczno- -pedagogicznych etc. Będą to z jednej strony konsultacje indywidualne dla osób zaintereso-wanych (uczniów, ich rodziców i nauczycieli), a z drugiej – różne formy pomocy grupowej.
Pozostałe akty prawne regulujące funkcjonowanie poradnictwa zawodowego w syste-mie edukacji to:
rozporządzenie w sprawie ramowych statutów publicznych przedszkoli oraz publicz-nych szkół,
rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psy-chologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych,
rozporządzenie w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
Realizacją zadań z zakresu poradnictwa zawodowego na poziomie centralnym zajmuje się Wydział Poradnictwa Zawodowego Krajowego Ośrodka Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej (KOWEZiU).
Do zadań wydziału należy:
przygotowywanie kadr dla systemu poradnictwa oraz doradztwa zawodowego w ob-szarze kształcenia zawodowego i ustawicznego,
opracowywanie i publikacja materiałów informacyjnych i metodycznych oraz promo-wanie działalności innowacyjnej w obszarze poradnictwa zawodowego,
realizacja projektu Euroguidance,
prowadzenie polskojęzycznej wersji portalu Ploteus.
Organem prowadzącym KOWEZiU jest Ministerstwo Edukacji Narodowej.
Bezpośrednie działania na rzecz uczniów i słuchaczy realizowane są w placówkach systemu oświaty – szkołach gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, poradniach psychologicz-no-pedagogicznych przez doradców zawodowych zatrudnionych na samodzielnych etatach, w Szkolnych Ośrodkach Kariery, bądź łączących funkcję doradcy zawodowego z pracą na-uczyciela przedmiotu. Organizację poradnictwa zawodowego w systemie oświaty przedstawia szczegółowo rysunek nr 1.
Szkolny doradca zawodowy pełni w szkole rolę animatora działań szkoły w zakresie informacji, orientacji i poradnictwa zawodowego, organizatora wewnątrzszkolnego sytemu doradztwa. Udziela informacji, wskazówek i porad różnym grupom odbiorców. Sugeruje, którzy uczniowie powinni skorzystać z konsultacji specjalistycznych.
Do zadań doradcy zawodowego należy, w szczególności:
pomoc w planowaniu kształcenia i kariery zawodowej,
gromadzenie, aktualizacja i udostępnianie informacji edukacyjnych i zawodowych,
wskazywanie uczniom, rodzicom i nauczycielom dodatkowych źródeł informacji,
udzielanie indywidualnych porad uczniom i rodzicom,
prowadzenie grupowych zajęć aktywizujących, przygotowujących uczniów do świa-domego planowania kariery i podjęcia roli zawodowej,
koordynowanie działalności informacyjno-doradczej prowadzonej przez szkołę,
Rys. 1. K. Symela, M. Żurek, 2007, System poradnictwa zawodowego w Polsce, w: Kwiatkowska U., Sułkowski T. (red.): Innowacyjne technologie w doskonaleniu kompetencji
doradcy zawodowego, Warszawa; Radom, OHP, ITeE.
wspieranie w działaniach doradczych rodziców i nauczycieli,
współpraca z radą pedagogiczną w zakresie tworzenia i zapewnienia ciągłości działań wewnątrzszkolnego systemu doradztwa zawodowego, realizacji działań z zakresu przygotowania uczniów do wyboru drogi zawodowej,
współpraca z instytucjami wspierającymi wewnątrzszkolny system doradztwa za- wodowego, w szczególności z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi, w tym poradniami specjalistycznymi, oraz innymi instytucjami świadczącymi poradnictwo i specjalistyczną pomoc uczniom i rodzicom.
Realizacja zadań z zakresu poradnictwa zawodowego w placówkach systemu oświaty jest konieczna, ponieważ istnieje potrzeba profesjonalnej pomocy, usytuowanej blisko ucznia, zwiększająca trafność podejmowanych decyzji edukacyjnych i zawodowych. Niezbędne jest także zagwarantowanie systematycznego oddziaływania na uczniów w ramach planowych działań realizowanych metodami aktywnymi (warsztaty, zajęcia aktywizujące) oraz udziela-nie uczniom pomocy w wyborze i selekcji informacji dotyczących edukacji i rynku pracy, zgodnie z planowanym przez nich kierunkiem rozwoju zawodowego. Ponadto realizacja za-dań poradnictwa zawodowego przyczynia się do obniżenia społecznych kosztów kształcenia dzięki poprawieniu trafności wyborów na kolejnych etapach edukacji.
W związku z realizacją przez Ministerstwo Edukacji Narodowej projektu „Podniesie-nie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi” ulegają
zmianie założenia organizacji poradnictwa zawodowego w Polsce. Projektowane zmiany za-kładają, że:
szkoła gimnazjalna i ponadgimnazjalna będą miejscem przygotowującym do wyboru ścieżki edukacyjnej i zawodowej oraz będą zapewniać dostęp do informacji i doradz-twa edukacyjno-zawodowego,
należy zapewnić młodzieży przygotowanie się do wyboru dalszego kształcenia i za-wodu,
należy wspierać nauczycieli w planowaniu i realizacji zadań z zakresu doradztwa edu-kacyjno-zawodowego, co jest szczególnie istotne dla uczniów gimnazjów, w których nie zatrudnia się doradcy zawodowego.
Szkoła jest miejscem, gdzie uczniowie przygotowują się do pełnienia przyszłych ról społeczno – zawodowych. To w niej uzyskują przygotowanie teoretyczne, a poprzez wyko-nywanie powierzonych konkretnych zadań, uczeń ma możliwość wykorzystania zdobytej wiedzy w praktyce. Dzięki technologii informatycznej uczniowie nabywają umiejętności po-szukiwania źródeł informacji, porządkowania ich i selekcjonowania. Szkoła spełnia również funkcje wychowawcze, gdzie kształtuje się odpowiednie nawyki i postawy uczniów. Uczeń wykonując swoje codzienne, szkolne obowiązki nabywa umiejętności planowania, organizo-wania i oceniania własnej pracy oraz wykonanych przez siebie zadań. Poprzez codzienne kon-takty z rówieśnikami uczy się skutecznego porozumiewania się, przedstawiania swojego zda-nia i wsłuchiwazda-nia się w zdanie innych. Uczeń zaczyna zdawać sobie sprawę, że ludzie różnią się poglądami i mają czasami odmienne dążenia i cele. Poprzez właściwy proces wychowaw-czy młody człowiek uwychowaw-czy się sztuki kompromisu, negocjacji, poszukiwania rozwiązania kon-fliktów w nieagresywny sposób. Nauczyciele powierzając uczniom wspólne zadania do wy-konania, powodują, że uczniowie efektywnie współdziałają w zespole i dzielą się swoimi pomysłami. Środowisko szkolne pozwala uczniowi lepiej poznać samego siebie, swoje zainte-resowania i drogi dalszego rozwoju. Wszystkie te umiejętności okazują się niezwykle ważne w przyszłym życiu zawodowym. Zadaniem współczesnej szkoły, jest bowiem wspieranie kształtowania kompetencji kluczowych wśród uczniów. Kompetencje są niezbędne do ich samorealizacji w dorosłym życiu, aktywności społecznej i uzyskania szans na rynku pracy w społeczeństwie opartym na wiedzy.
Szkoła powinna określić w swoim statucie zadania z zakresu doradztwa edukacyjno- -zawodowego. Wewnątrzszkolne doradztwo jest to ogół działań podejmowanych przez szkołę w celu przygotowania uczniów do wyboru zawodu, poziomu i kierunku kształcenia. System powinien określać rolę i zadania szkoły w ramach rocznego planu działań, czas i miejsce
reali-zacji zadań, oczekiwane efekty i metody pracy. Zadania w wewnątrzszkolnym systemie doradz-twa powinny być realizowane przez dyrektora, doradcę zawodowego, pedagoga/psychologa, wychowawców klas, nauczycieli przedmiotowych, rodziców i samych uczniów.
Ogromne znaczenie ma zaangażowanie wszystkich nauczycieli w realizowanie zadań wewnątrzszkolnego sytemu doradztwa. Nauczyciel, dzięki codziennym kontaktom z uczniami zna ich zainteresowania, cechy osobowości, warunki rozwoju, efektywność procesów po-znawczych. Ma wiedzę o środowisku ucznia i jego sytuacji rodzinnej. Nauczyciel może rów-nież oddziaływać na ucznia za pomocą swojego autorytetu.
Według B. Wojtasik doradcą jest ten, kto poprzez wspólną interakcję z radzącym się, udziela pomocy w rozwiązywaniu problemów dotyczących wyboru zawodu i szkoły. Pomoc może być świadczona poprzez udzielanie porad zawodowych, wskazówek, instrukcji, infor-macji zawodowej oraz poprzez wszelkie długotrwałe, świadome i celowe działania wycho-wawcze pobudzające do rozwoju w kierunku dokonania trafnego wyboru zawodu, wyuczenia się, poznania go i wykonywania.
Wśród modeli działalności doradcy zawodowego wyróżnia się doradcę leseferystę Ta-ki doradca nie daje gotowych rozwiązań, jaTa-ki zawód uczeń powinien wybrać, ale zakłada, że każdy uczeń jest inny i to, co jest dobre i wartościowe dla doradcy, nie musi być takim dla radzącego się. Taki model działania dobrze wpisuje się w zadania każdego nauczyciela jako doradcy. Doradca leseferysta jest zorientowany na ucznia, a nie na zawody. Chce wspólnie z uczniem przebywać drogę rozwoju zawodowego, ale niekoniecznie zamykać ją wyborem konkretnego zawodu. Poświęcając uczniowi dużo czasu, pobudza go do poznania siebie i stwarza możliwości autoanalizy. Ostateczną decyzję pozostawia jednak uczniowi co powo-duje, że uczniowie są współodpowiedzialnymi uczestnikami procesu doradczego, silniej się z nim identyfikują i chętniej z niego korzystają. Najważniejszym aspektem pracy doradczej jest wzmacnianie w uczniach zdolności do samodzielnego radzenia sobie z trudnościami, wy-posażenie ich w umiejętność podejmowania odpowiedzialnych, dojrzałych decyzji m.in. po-przez pobudzanie twórczego myślenia, wzmacnianie samooceny i przekazywanie źródeł przydatnych informacji), Do zadań nauczycieli przedmiotów powinno należeć diagnozowanie zapotrzebowania uczniów na informacje i pomoc w planowaniu kształcenia i kariery zawo-dowej. Każdy nauczyciel powinien udostępniać uczniom informacje edukacyjno-zawodowe oraz omawiać zawody związane z daną dziedziną i realizowanymi hasłami programu naucza-nia. Nauczyciel podczas lekcji może przedstawiać zawody „przeszłości” i „przyszłości” zwią-zane z danymi przedmiotami czy obszarami wiedzy oraz uświadamiać uczniom wagę po-szczególnych przedmiotów w kształtowaniu umiejętności zawodowych. Nauczyciel może aktywizować uczniów do wyszukiwania informacji o poszczególnych zawodach i kierunkach
kształcenia poprzez tworzenie zespołów zadaniowych Może także prowadzić grupowe zajęcia aktywizujące, przygotowujące uczniów do świadomego planowania kariery i podjęcia roli zawodowej. Może także wskazywać możliwości zastosowania zdobytych umiejętności i wie-dzy w praktyce.
W Tabeli 1 przedstawiono przykłady jak włączyć zagadnienia z poradnictwa zawodo-wego do programu nauczania poszczególnych przedmiotów.
Tabela 1. (oprac. M. Pater, M. Woźniak)
Lekcja przedmiotowa Klasa I Klasa II Klasa III
język polski „Sztuka wygłaszania prze-mówień” – kształtowanie
język obcy „Hobbies and interests” – określanie własnego
fizyka Zagadnienia z zakresu
robotyki i automatyki –
Poradnictwo zawodowe ukierunkowane na wczesne rozpoznanie i ocenę możliwości psychofizycznych młodego człowieka, jest szczególnie ważne w pracy z uczniami ze specjal-nymi potrzebami edukacyjspecjal-nymi. Kluczowym jest tu odpowiednie wykorzystanie potencjału uczniów, czyli w zależności od potrzeb – wyrównywanie deficytów, bądź rozwijanie ponad-przeciętnych zdolności, jak również kształtowanie odpowiednich relacji z otoczeniem (relacje z rówieśnikami, wspólnota ze społeczeństwem, poczucie przydatności), akceptacja siebie i po-czucie własnej wartości. Ponadto istotne jest określenie ograniczeń zdrowotnych ucznia przy wyborze szkoły/zawodu lub poszukiwanie możliwości rozwoju ponadprzeciętnych zdolności.
Mając na uwadze powyższe, do zadań Zespołu nauczycieli, wychowawców grup wy-chowawczych oraz specjalistów prowadzących zajęcia z uczniem należeć będzie m.in. pla-nowanie działań z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego i sposób ich realizacji – w przypadku uczniów gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej,
Nauczyciele, wychowawcy grup wychowawczych i specjaliści prowadzić będą (przy wykorzystaniu aktywnych metod pracy) zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery zawodowej organizowane w celu wspoma-gania uczniów w podejmowaniu decyzji edukacyjnych i zawodowych.
Udzielać również będą porad i konsultacji dla uczniów, ich rodziców i nauczycieli oraz prowadzić warsztaty i szkolenia dla rodziców uczniów i nauczycieli.
Natomiast do zadań doradcy zawodowego lub nauczyciela planującego i realizującego zadania z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego w szkole i placówce należeć będzie ponadto:
1) systematyczne diagnozowanie zapotrzebowania poszczególnych uczniów na informa-cje edukacyjne i zawodowe oraz pomoc w planowaniu kształcenia i kariery zawodo-wej;
2) gromadzenie, aktualizacja i udostępnianie informacji edukacyjnych i zawodowych właściwych dla danego poziomu kształcenia;
3) prowadzenie zajęć przygotowujących uczniów do świadomego planowania kariery i podjęcia roli zawodowej;
4) koordynowanie działalności informacyjno-doradczej prowadzonej przez szkołę i pla-cówkę;
5) współpraca z innymi nauczycielami w tworzeniu i zapewnieniu ciągłości działań w zakresie doradztwa edukacyjno-zawodowego.
Wsparcie merytoryczne dla nauczycieli, wychowawców grupy wychowawczej i specjalistów udzielających pomocy psychologiczno-pedagogicznej w przedszkolu, szkole i placówce, za-pewniać będą poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym poradnie specjalistyczne, oraz placówki doskonalenia nauczycieli.
Wybór zawodu ma znaczenie dla każdego człowieka, jednak dla osób z niepełno-sprawnością jest to szczególnie ważna decyzja życiowa. One bowiem z reguły napotykają więcej problemów z optymalnym wyborem zawodu, niż osoby pełnosprawne. Osoby z nie-pełnosprawnością mają zwykle, choć w różnym stopniu i zakresie, ograniczoną zdolność do pracy, na skutek obniżenia sprawności funkcjonalnej organizmu, co powoduje, że trudniej im samodzielnie ocenić swoje możliwości zawodowe i pozycję na rynku pracy. Podjęcie niewła-ściwej lub przypadkowej decyzji zawodowej ma dla osób z niepełnosprawnością poważniej-sze konsekwencje niż dla pełnosprawnych. Są bowiem narażone na zbędny wysiłek związany z uzyskaniem kwalifikacji zawodowych, który następnie nie owocuje możliwością podjęcia pracy. Rozczarowanie i stresy z tego powodu mogą w konsekwencji prowadzić do rezygnacji z dalszej rehabilitacji zawodowej i aktywności zawodowej.
W każdej sytuacji, gdy analizujemy możliwości zawodowe ucznia z niepełnosprawno-ścią, musimy pamiętać, że ważne jest znaczenie kondycji psychofizycznej przy podejmowa-niu decyzji edukacyjnych i zawodowych oraz znajdowanie rozwiązań alternatywnych, gdy
propozycja ucznia może budzić wątpliwości.. Warto też zwrócić uwagę na to, czy uczeń ma świadomość swojego stanu zdrowia, czy potrafi wskazać własne atuty, czy raczej ma tenden-cje do deprecjonowania własnej osoby oraz że postęp technologiczny i zawody przyszłości mogą zmieniać istniejące przeciwwskazania do wykonywania zawodów. Czy potrafi się zdy-stansować do swoich, czasem nierealnych wyobrażeń o celach przyszłości zawodowej. Ogól-ną zasadą przy doborze zawodu jest dostosowanie rodzaju pracy do stanu psychofizycznego kandydata. Najlepiej byłoby, aby wybierany zawód (zajęcie, rodzaj pracy) zgodny był z jego zainteresowaniami i możliwościami intelektualnymi. Warto podkreślić, że ostateczna decyzja dotycząca planowania przyszłości należy do ucznia i jego rodziców. Ponadto należy pamiętać, że w kwestiach medycznych i dotyczących przeciwwskazań do nauki i wykonywania zawodu kompetentni w orzecznictwie są wyłącznie tzw. lekarze medycyny pracy, a nie doradcy za-wodowi.
Należy pamiętać, że uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi jest, także uczeń zdolny. Praca doradcy zawodowego z uczniem zdolnym polegać może na rozwijaniu zainteresowań i motywacji do pracy, kształtowaniu myślenia twórczego, kształtowaniu oso-bowości w obszarze pracy, wspomaganiu w rozwoju osobistym, rozwijaniu talentów ucznia jako źródła kompetencji zawodowych.
Systematyczna i stała praca doradców zawodowych/nauczycieli-doradców z uczniami, w tym ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi prowadzi do stworzenia spójnego rynku pra-cy. Dzięki kreowaniu nowych szans na rozwój zawodowy wszystkich uczniów lepiej zostanie wykorzystany ich potencjał, jakim są wiedza i umiejętności. Jest to szczególnie istotne z punktu współczesnego rynku pracy i gospodarki opartej na wiedzy.
LITERATURA
1. Antonisz E., Stępień M., 2010, Poradnictwo zawodowe jako strategia zaradcza dla osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w: Kukla D., Bednarczyk Ł. (red.), Poradnictwo zawodowe dla osób z grup szcze-gólnego ryzyka, Wydawnictwo Difin, Warszawa.
2. Pater M, Woźniak M., 2008, O współpracy doradcy zawodowego z nauczycielami, w: ABC Doradcy zawo-dowego. ABC Poradnictwa zawodowego w szkole, praca zbiorowa, Warszawa, wyd. KOWEZiU.
3. Pomoc państwa i instytucji pozarządowych dla dzieci zdolnych, Kancelaria Senatu Biuro Analiz i Dokumen-tacji, 2010 r
4. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych. Materiały konferencyjne, BKKK FFW, 2003.
5. Symela K., Żurek M., 2007, System poradnictwa zawodowego w Polsce, w: Kwiatkowska U., Sułkowski T.
(red.): Innowacyjne technologie w doskonaleniu kompetencji doradcy zawodowego, Warszawa; Radom, OHP, ITeE.
6. Założenia projektowanych zmian. Uczniowie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Informator MEN, Warszawa 2010.
dr Barbara Trochimiak