M. P A Ń K Ó W , K. R U D N I C K I
Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Chorzowie, zwane popu larnie Planetarium Śląskim, kończy 4 grudnia bieżącego roku pierwsze dwudziestolecie działalności. Wśród kilkudziesięciu czynnych obecnie na świecie wielkich planetariów, chorzowska placówka jest znana i ceniona dzięki oryginalnym i różnorodnym form om pracy.
Gdy zakładano Planetarium Śląskie, zadania stawiane przed nim b y ły raczej ograniczone. Chciano, aby popularyzow ało wiedzę o Wszechświecie i dostarczało kulturalnej rozrywki społeczeństwu Śląska. W miarę upływ u czasu zaczęły wzrastać wymagania w stosunku do popularyzacji wiedzy. Zaczęto ostrzej dostrzegać związek pom iędzy naukami ścisłym i i humanistycznymi, ich rolę w two rzeniu kultury, a całość kultury traktow ać jako wartość nadrzędną. Jednocześnie szczególnie szybko w zrastał poziom życia umysłowego i kulturalnego Śląska. Przed Planetarium w yrastały coraz to nowe zadania wykraczające poza wąsko rozumianą popularyzację. Zadania te podjęto. Planetarium zaczęło użyczać gościny zjazdom i konferencjom towarzystw naukowych i społeczno-kulturalnych, organi zow ało konferencje dydaktyczne, kursy dla nauczycieli astronomii, szkolenie prelegentów towarzystw oświatowych; pod jęło się szerzenia wiedzy astronomicznej w organizacjach m łodzieżowych i w woj sku. Urządza się tu co roku Olimpiadę Astronomiczną dla uczniów szkół ponadpodstawowych, ma jącą na celu głów nie wskazanie uczestnikom, na czym polega istota studiów astronomicznych. Plane tarium stało się nie tylko ośrodkiem popularyzatorskim , oświatowym, dydaktycznym i kulturalnym, ale również warsztatem prac badawczych w dziedzinie astronomii i nauk pokrewnych. Jedynie bo wiem podjęcie własnej pracy naukowej daw ało gwarancję należytego poziomu podstawowej działal ności tej placówki. Publikacje pracowników Planetarium zaczęły się pojawiać w „A cta Aastrono- mica” , „Postępach Astronomii” , „Postępach A stronautyki” oraz w czasopismach popularnonauko wych - krajowych i zagranicznych. Podjęto również w łasną działalność wydawniczą w zakresie ksią żek i broszur popularnonaukowych. Obszar oddziaływ ania Planetarium rozszerzył się z czasem poza Górny Śląsk i objął całą Polskę. Planetarium Śląskie stało się jednym z najbardziej aktywnych i cenio nych w świecie, o czym świadczy między innymi wybór jego długoletniego dyrektora, doc. dra Józe fa S a ł a b u n a do 5-osobowego K om itetu Wykonawczego pow stałej w roku 1969 Międzyna rodowej Unii Dyrektorów Planetariów.
Charakterystyczna sylwetka budynku Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika w Chorzowie góruje nad Wojewódzkim Parkiem Kultury i Wypoczynku. Budynek mieści salę planetaryjną o średnicy 23 m z miejscami dla 400 osób i z aparaturą projekcyjną firmy Carl Zeiss w Jenie, 7-m ttrow ą k o p u łę obserwacyjną z zeissowskim refraktorem o średnicy 30 cm wyposażonym w dwie 20-centymetrowe astrokamery o ogniskowych 1 m dostosowane do klisz 16 X 16 cm, pra cownię heliofizyczną posiadającą celostat Jenscha o aperturze 300 mm i dwa zestawy optyki - so czewkowy i zwierciadłowy oraz dwa spektrografy średniej dyspersji. W skład astronomicznej apara tury pomocniczej wchodzą między innymi: mikrometry pozycyjne, spektroskop protuberancyjny, wyposażenie dla prowadzenia służby czasu, przenośne teleskopy różnych typów i m ontaży oraz bo gaty zbiór przyrządów i modeli dydaktycznych, w tym wiele prototypów zaprojektowanych i wyko nanych na miejscu. W gmachu Planetarium mieści się również biblioteka licząca ponad 10 000 volu- minów, unikalna galeria portretów polskich astronomów, a ponadto stacja sejsmologiczna prowadzona wspólnie z Instytutem Geofizyki PAN; w pobliskim budynku — obserwatorium meteorologii i klima tologii. Wszystkie pracownie dostępne są w zasadzie do zwiedzania.
Planetarium zatrudnia ogółem ponad 50 osób. Pracownicy naukowi, lektorzy i instruktorzy — to 5 osób z w ykształceniem astronomicznym oraz kilkanaście z innym wyższym wykształceniem . Dobór
7 4 Z pracowni i obserwatoriów
personelu naukowo-dydaktycznego jest szczególnie trudny, ponieważ oprócz rzetelnego przygoto wania zawodowego wymaga się od pracowników um iejętności przekazywania wiedzy słuchaczom o bardzo zróżnicowanym poziom ie — od przedszkolaków do intelektualistów. Publiczność ściągają tutaj głów nie seanse planetaryjne i często zmieniane wystawy problemowe. Za probierz efektyw ności pracy uważa się liczbę osób zachęconych do obserwacji prawdziwego nieba.
Seanse Planetarium Śląskiego ogląda ok. 250 tysięcy osób rocznie, w tym 65% m łodzieży szkolnej. Dla ok. 10 tysięcy cudzoziemców odwiedzających każdego roku Planetarium, teksty seansów odtw a rza się w 18 wersjach językow ych. Frekwencja na wystawach wynosi średnio kilkadziesiąt tysięcy rocznie. Podobna liczba osób zapoznaje się z przyrządam i astronom icznymi i w przypadku pogody bierze udział w publicznych pokazach nieba. Zaawansowanych m iłośników dopuszcza się sporadycz nie do samodzielnych obserwacji.
Planetarium udostępnia pracownie i urządzenia Zakładow i Astronom ii Obserwacyjnej Uniwer sytetu Śląskiego. Kilkudziesięciu studentów w ykonało tutaj prace astrofizyczne na stopień magistra fizyki. Wykonywane są również sporadycznie prace dyplomowe z zakresu pedagogiki.
D ziałalności i osiągnięć Planetarium nie można oceniać w edług kryteriów stosowanych do obser watoriów i instytutów uniwersytetów i akademii nauk. Środki działania są tu zupełnie inne. Dla utrzymania należytego poziom u astronom ii w społeczeństw ie rola Pianatarium jest jednak równie istotna, jak instytutu ściśle badawczego. Przyszłość pokaże, czy i w następnych dwudziestoleciach istnienia Planetarium Śląskie spełni należycie tę rolę.
KRONIKA
POSTĘPY ASTRONOMII Tom X X III (1975). Zeszyt 1
67 SYMPOZJUM MIĘDZYNARODOWEJ UNII ASTRONOMICZNEJ
Problematyka kolejnego, 67 Sympozjum Międzynarodowej Unii Astronomicznej dotyczyła gwiazd zmiennych. Mimo, iż pierwotnie przyjęty tytuł Sympozjum sugerował ograniczenie tematyki refe ratów do gwiazd zmiennych w aspekcie ewolucji gwiazd i ich układów, ostateczny program obej mował wykłady przeglądowe i komunikaty z prac własnych, dotyczące praktycznie całokształtu zagadnień związanych z gwiazdami zmiennymi.
Organizatorami Sympozjum, które odbyło się w Moskwie w dniach od 29 lipca do 3 sierpnia 1974 była Rada Aastronomiczna (Astrosowiet) Akademii Nauk Związku Radzieckiego oraz Instytut Astro nomii im. Szternberga w Moskwie. Obrady w większości odbywały się w gmachu Instytutu Fizyki Uniwersytetu im. Łomonosowa. W skład Naukowego Komitetu Organizacyjnego wchodzili obok B. K u k a r k i n a (przewodniczącego) P. C z u g a j n o w, L. D e t r e, M. Feast, S. G a s c o i g ne, R. G e r s z b e r g , G. H a r o , G. H e r b i g , L. M i r z o j a n , L. P l a u t oraz L. R o s i n o. Na czele dziesięcioosobowego Lokalnego Komitetu Organizacyjnego stali W. A m b a-
r c u m i a n oraz A. M a s s e w i c z . Materiały Sympozjum zostaną opublikowane w postaci osob nego wydawnictwa pod redkacją L. P 1 a u t a.
W Sympozjum brało udział ok. 250 osób, w tym ok. 150 astronomów radzieckich. Z delegacji zagranicznych najwięcej osób przyjechało z Polski (15), stosunkowo licznie były reprezentowane takie państwa jak RFN, Bułgaria, Włochy i Stany Zjednoczone.
Przyjęło się już w zwyczaju, że na tego typu większych konferencjach, obok możliwości przedsta wienia komunikatów z prac własnych, uczestnicy mają okazję wysłuchać referatów przeglądowych, przygotowanych przez specjalistów w stosunkowo wąskich dziedzinach. Sympozjum moskiewskie szczególnie bogate było w takie referaty, nieomal w całości obejmujące problematykę gwiazd zmien nych. Po każdym referacie następowała seria kilkuminutowych komunikatów oraz dyskusja.
Oczywiście, trudno by było w krótkim spawozdaniu przedstawić nawet w największym skrócie tematykę wszystkich referatów przeglądowych i komunikatów, stąd wymieniono tu z kronikarskiego obowiązku głównie referaty przeglądowe, a wspomnienie niektórych innych związane jest z czysto subiektywnym zainteresowaniem autora notatki i w żadnym stopniu nie pretenduje do wyczerpania całości zagadnienia, ani też dokonania wyboru „najważniejszych” problemów.
W pierwszym dniu Sympozjum, po krótkiej części oficjalnej, uczestnicy wysłuchali trzech refera tów przeglądowych dotyczących gwiazd typu UV Ceti. W. A m b a r c u m i a n oraz L. M i r z o - j a n przedstawili referat wprowadzający o zmiennych rozbłyskowych w gromadach gwiazd i aso cjacjach, R. G e r s z b e r g omówił fizykę i ewolucję gwiazd tego typu, natomiast W. K u n k e 1 zreferował wyniki badań gwiazd rozbłyskowych w otoczeniu Słońca. Po południu, po wykładzie przygotowanym przez G. H a i o o gwiazdach podobnych do typu UV Ceti, wysłuchano około dziesięciu komunikatów. Być może warta wspomnienia jest wypowiedź W. K u n k e 1 a przypusz czającego, że większość gwiazd rozbłyskowych (łącznie z UV Cet) stanowi układy podwójne.
Drugi dzień obrad przyniósł szereg krótkich referatów dotyczących charakterystyk gwiazd grupy T Tau, pozostałą część dnia wypełniły komunikaty związane z typem R CrB. Wykład wprowa dzający został opracowany przez M. F e a s t a.
Prawie cały trzeci dzień był poświęcony zagadnieniom związanym z gwiazdami pulsującymi. Stan badań zmiennych typu 5 Set w gromadach gwiazd przedstawił M. B r e g e r. W dalszej części obrad referaty dotyczyły gwiazd Wolfa-Rayeta (S. R u b 1 e w) oraz gwiazd typu S Dor (A. S z a r o w).
W kolejnym dniu uwaga uczestników została skierowana na gwiazdy wybuchowe. Interesujący wykład, dotyczący gwiazd nowych, połączony z ożywioną dyskusją wygłosił E. M u s t e 1,
76 Kronika
to miast współczesny stan badań grupy gwiazd U Gem przedstaw ił S. G o r b a c k i . Kolejny referat przeglądowy dotyczył gwiazd symbiotycznych (A. B o j a r c z u k).
W następnym dniu obrady odbyw ały się w dwóch sekcjach. Sekcja A b y ła poświęcona źródłom promieniowania rentgenowskiego (w ykłady S z k ł o w s k i e g o i G u r s k y ’ e g o ) . W sekcji tej swoje najnowsze wyniki obserwacji gwiazd podwójnych identyfikowanych ze źródłam i rentge nowskimi przedstawił również W. K r z e m i ń s k i . Natomiast w sekcji B posiedzenia dotyczyły krótkookresowych cefeid typu RR Lyr i W Vir (B. K u k a r k i n), oraz czerwonych zmiennych położonych w halo i gromadach kulistych (T. L l o y d E v a n s).W swoim obszernym wystąpieniu w dyskusji W. C e s e w i c z zw rócił m. in. uwagę na katastrofalny brak obserwacji gwiazd typu RR Lyr, szczególnie południowej półkuli nieba. Zdaniem dyskutanta należy podjąć usilne starania dla zachęcenia m iłośników astronomii, aby podjęli szeroką akcję obserwacji gwiazd typu RR Lyr (jak również zaćmieniowych). Udział amatorów, mimo znacznie mniej -dokładnych rezultatów obserwacji, może jednak dać nieoceniony m ateriał m. in. przy badaniach zmian okresów i związanym z tym efektem Błażko.
Ostatni dzień obrad poświęcony b y ł obiektom typu BL Lac (referat przeglądowy K i n m a n a) oraz badaniom zmienności jąder galaktyk Seyferta (W. L u t e j, W. P r o n i k).
Podsumowując obrady, przewodniczący Naukowego K omitetu Organizacyjnego, Profesor B. K u k a r k i n powiedział m. in., że wprawdzie nie głów nym , lecz niemniej ważnym celem Sympozjum b y ło umożliwienie uczestnikom nawiązania nowych osobistych kontaktów naukowych, podjęcia wspólnych prac, przedyskutowania wielu ciekawych i trudnych problemów. Ten cel 67 Sympozjum Międzynarodowej Unii Astronomicznej na pewno osiągnęło.
Jerzy M. Kreiner
POSTĘPY ASTRONOMII Tom XXIII (1975). Zeszyt 1