Dynamika gospodarek krajów wysoko rozwiniętych

Zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego w przestrzeni jest zjawiskiem powszechnym i według większości badaczy pogłębiającym się (por. chociażby Tondl [2001], czy Jones [2002]). Przyjmując, za Schumpeterem i kontynuatorami jego myśli, że główną siła napędzającą rozwój gospodarczy są innowacje, niektóre kraje lub regiony już na wstępie wykluczone są z możliwości udziału w grze konkurencyjnej, z uwagi na ograniczony dostęp do ich wykorzystania. Ponadto, jak wskazuje Domański [2012, s. 138] warunkiem niezbędnym do skutecznego wykorzystania innowacji są wzrastające przychody. Stwarzają one warunki do implementacji zmian o charakterze przełomowym, pozwalających gospodarce na przełamywanie barier stanu ustalonego oraz umożliwiających wdrażanie innowacji organizacyjnych i produkcyjnych, które są pochodną innowacji technologicznych. Kraje i regiony słabiej rozwinięte, z uwagi na niskie lub ujemne stopy wzrostu dochodu, nie spełniają tego warunku.

W badaniu procesów rozwojowych, jak wskazano we wcześniejszych rozważaniach, podstawę powinny stanowić zjawiska nierównowagi, które są właściwe dla funkcjonowania

106

otwartych systemów gospodarczych. W modelu neoklasycznym, gdy inwestycje brutto zrównują się z deprecjacją kapitału na 1 mieszkańca (na głowę ludności), gospodarka w stanie wzrostu ustalonego przestaje wzrastać (ryc. 9). Jest to spowodowane brakiem zewnętrznego postępu technicznego, który nie może zostać wykorzystany do przyspieszenia rozwoju i wkroczenia na nową trajektorię [Domański 2012, s. 139].

Ryc. 9. Dynamika wzrostu gospodarki ubogiej w wiedzę

Źródło: Ray, Lakshmanan i Anderson [2001, s. 505] za: Domański [2012, s. 139].

Analizując gospodarkę wysoko rozwiniętą, opartą na wiedzy, Domański stwierdza, że nie może ona utrzymywać się w stanie wzrostu ustalonego, nawet w dłuższym okresie (ryc. 10). „Może ona kontynuować wzrost o charakterze endogenicznym, przy stopach wyższych niż stopa inwestycji (rozwieranie się obu krzywych), ponieważ nowy kapitał generuje dynamicznie wzrastające przychody wskutek jego dodatniego sprzężenia zwrotnego z akumulacją kapitału społecznego i ludzkiego, co materializuje się w gospodarce sieciowej oraz procesie uczenia się przez działanie” [Domański 2012, s. 139-140]. Dodatkowym czynnikiem dynamizującym jest w zaprezentowanym modelu proces kierowania zasobów kapitałowych do sektora wiedzy. Poprzez spowolnienie spadku przychodów od zakumulowanego kapitału fizycznego pozwala to na przesunięcie się inwestycji do sektora wiedzy. W efekcie gospodarka opiera swój rozwój na coraz bardziej innowacyjnej działalności, która dodatkowo przyspiesza jej rozwój.

107

Ryc. 10. Dynamika wzrostu gospodarki zasobnej w wiedzę

Źródło: Ray, Lakshmanan i Anderson [2001, s. 504] za: Domański [2012, s. 140].

W zaprezentowanym ujęciu modelowym, jednoznacznie wskazano, że podstawy do trwałego i skutecznego dynamizowania procesów rozwojowych mają gospodarki krajów wyżej rozwiniętych. Są one bardziej zasobne w wiedzę, przejawiają większe i skuteczniejsze zdolności uczenia się i wykorzystywania nowych doświadczeń, są wreszcie lepiej wyposażone w kapitał fizyczny niezbędny do skutecznego wdrażania innowacji technologicznych. W efekcie zachodzi w nich dynamiczny zestaw powiązań między wiedzą i rozwojem gospodarczym, który składa się z następujących ogniw: 1) twórczość przez generowanie idei, 2) innowacje przez prototypowe artefakty, 3) dyfuzja przez sieć handlową i inne sieci upowszechniania, 4) dyfuzja przez edukację, 5) nowa faza twórczości [Domański, 1997, s. 90]. Obecnie decydujące znaczenie mają dla skutecznego funkcjonowaniu powyższego łańcucha czas i łatwość dostępu. Poprzez upowszechnienie technologii informacyjnych oraz ich stale rosnącą wydajność proces dyfuzji innowacji i wiedzy może odbywać się (na określonym obszarze) praktycznie bez barier i w czasie rzeczywistym. Znacząco usprawnia to funkcjonowanie całego łańcucha a także zwiększa możliwości implementacyjne jego poszczególnych elementów. Istotne znaczenie ma także sprawnie funkcjonujący system edukacji. Zgodnie z regułą kumulatywnej przyczynowości, pozostaje on w bezpośrednim związku z funkcjonowaniem gospodarki na poziomie regionalnym. W efekcie sprawnie funkcjonującego systemu edukacyjnego następuje poprawa ogólnego poziomu wykształcenia ludności. Wraz z nim wzrasta poziom kwalifikacji obecnej i potencjalnej siły roboczej, co z kolei wpływa na poprawę zdolności konkurencyjnych i efektywności gospodarki. Osiągnięta poprawa sytuacji gospodarczej wpływa, na zasadzie sprzężenia zwrotnego na kwalifikacje pracowników poprzez poprawę struktury zatrudnienia. Powoduje to dalszy wzrost zapotrzebowania na dobrze wykształcone zasoby pracy,

108

co pobudza dalszy rozwój systemu edukacji. W ten sposób uruchomiony zostaje mechanizm okrężnej, kumulatywnej przyczynowości (ryc. 11) [Domański 2012, s. 142].

Ryc. 11. Mechanizm kumulatywnej przyczynowości w wysoko rozwiniętej gospodarce opartej na wiedzy

Źródło: opracowanie własne, na podstawie Domański [2012, s. 142].

W gospodarkach, których realizacja tego procesu napotyka na wewnętrzne bariery, związane z niedostatkami infrastrukturalnymi, niskim poziomem wiedzy, niezdolnością do generowania idei, słabo rozwiniętym systemem edukacji, czy ogólnym niskim poziomem konkurencyjności i efektywności zachodzi zjawisko o charakterze przeciwnym. Oddziaływanie mechanizmu kumulatywnej przyczynowości pogarsza sytuację na rynku pracy oraz usług edukacyjnych. Niesprawny system edukacji nie kształci wykwalifikowanych pracowników, przez co świadczone przez nich usługi mają gorszą jakość lub wykorzystywane są w dziedzinach gospodarki, które nie wymagają wyższych kwalifikacji. Powoduje to obniżenie zdolności konkurencyjnych gospodarki, w której dominują przestarzałe sfery działalności. Tak funkcjonująca gospodarka nie zgłasza zapotrzebowania na wykwalifikowanych pracowników, co z kolei powoduje obniżenie jakości systemu edukacji. Jak podnosi Domański, za Bradleyem i Taylorem, aby odwrócić ten proces niezbędna jest interwencja państwa. Powinna ona odbywać się w co najmniej jednym z trzech, dowiedzionych empirycznie jako skuteczne, kierunków aktywności: pobudzanie lokalnych czynników wzrostu zatrudnienia (zwłaszcza w przemysłach z wysokim wkładem kapitału ludzkiego), tworzenie zachęt dla inwestorów z branż wymagających wykwalifikowanej siły roboczej, tworzenie infrastruktury, która zaspokajałaby potrzeby wyszkolonych pracowników i kadry kierowniczej [Bradley i Taylor 1996, za: Domański 2012, s. 143].

Podsumowując należy wskazać, że skuteczne mechanizmy pobudzania i dynamizowania rozwoju możliwe są w dwóch rodzajach gospodarek: wysoko rozwiniętych, opartych na wiedzy oraz słabiej rozwiniętych, dokonujących intensywnych zmian

poprawa poprawa

pobudzenie rozwoju sprzężenie zwrotne

Sprawny system edukacji Ogólny poziom wykształcenia ludności i pracowników Zdolności konkurencyjne i efektywność gospodarki

109

jakościowych w swojej strukturze i sposobie funkcjonowania. Dotychczas prowadzone badania ograniczały się, z oczywistych powodów, do gospodarek wysoko rozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone, Kanada czy Japonia. Badacze koncentrowali się na obserwacji i analizie dwóch podstawowych rodzajów zależności: między zróżnicowaniem a wzrostem gospodarczym oraz między stabilnością a wzrostem gospodarczym [m.in. Kort 1981; Piore i Sabel 1984; Brewer i Moomwar 1985; Brock i Evans 1989; Loveman i Segenberger 1991; Simon i Nardinelli 1992; Malizia i Ke 1993; Wagner i Deller 1998; Carree i Thurik 1999; Martin 1999; Sheppard 2000; Neary 2001; Duranton i Puga 2000, 2001, 2004; Baldwin, Brown i Viondrai 2001; Fagerberg i Verspagen 2002; Baldwin i Brown 2004; Trendle 2004; Frenken i in. 2005; Essletzbichler 2007; Ezcurra 2011]. Z uwagi na fakt, że występują ścisłe zależności między tymi zjawiskami, niektóre z opracowań mają charakter rozszerzony. Opisują zarówno zależności między zróżnicowaniem a wzrostem (rozwojem) jak i w dalszej konsekwencji także zjawiskami stabilności/niestabilności. Interesującym kontekstem do szerszej prezentacji wyników tych badań jest hipoteza wzrostu gospodarczego rozpatrywanego w kategoriach niestabilnego procesu transformacji [Fagerberg i Verspagen 2002]. Koncepcja ta prezentuje systemowe ujęcie przestrzeni występowania zjawiska wzrostu oraz jego ewolucyjną naturę. Ujęcie to odpowiada większości teoretycznych założeń wyjściowych czynionych dla prezentowanych w dalszej części pracy wyników badań empirycznych.

3.2. Ewolucyjne hipotezy wzrostu gospodarczego jako niestabilnego procesu