Jacek Stokłosa 3.6.
Wstęp 3.6.1.
Właściciele firm rodzinnych, którzy rozważają zagadnienia dotyczące sukcesji, zwykle prędzej czy później zdają sobie sprawę z tego, że wszelkie plany sukcesyjne mogą nie zostać nigdy zre-alizowane, jeśli przeszkodzą temu przypadki losowe, takie jak ciężka choroba albo co gorsza śmierć właściciela.
Także Lucyna Nowak, rozmawiając z doradcami o przeróżnych scenariuszach sukcesyjnych, nie mogła pozbyć się myśli, że wszystkie jej plany, które siłą rzeczy były rozłożone w czasie – mogą spełznąć na niczym, jeśli jej samej niespodziewanie przydarzy się coś złego. Lucyna lubiła mieć wszystko pod kontrolą, ale jak można kontrolować rzeczy, na które nie ma się wpływu…
Wkrótce doszła do przekonania, że niezależnie od wdrożenia planu sukcesji musi zabezpieczyć sprawy rodziny i biznesu na wypadek, gdyby zabrakło jej nagle, z dnia na dzień. Uznała, że na-radzi się z bliskimi, porozmawia z doradcami, umówi notariusza i sporządzi testament. Ta wizja poprawiła jej humor; poczuła, że jednak sprawy są pod jej kontrolą. A może połączy pomysły sukcesyjne z rozporządzeniami testamentowymi.
3.6.1.1.
W dotychczasowych rozdziałach posługiwaliśmy się pojęciem „sukcesji”, odwoływa-liśmy się do „wymiany pokoleniowej”, do „przekazania biznesu” sukcesorom. Jak wyjaśniodwoływa-liśmy, sukcesja może nastąpić poprzez wprowadzenie następcy do rodzinnego biznesu za życia se-niora, może także uwzględniać skutki prawne na wypadek śmierci sese-niora, to jest skutki dzie-dziczenia.3.6.1.2.
Dziedziczenie polega na przejściu – na skutek śmierci spadkodawcy – praw i obo-wiązków majątkowych jednej osoby fizycznej na inny podmiot lub podmioty.W formule dziedziczenia spadkodawcą jest zawsze osoba fizyczna (Jan Kowalski). Inne pod-mioty prawa (na przykład spółki handlowe) mogą zakończyć swoje prawne funkcjonowanie w inny przewidziany prawem sposób (to jest poprzez likwidację, upadłość, rozwiązanie) – i ich dziedziczenie nie obejmuje.
3.5.
Natomiast spadkobiercami, oprócz osób fizycznych – mogą być osoby prawne (na przykład spółki handlowe, podmioty prowadzące działalność pożytku publicznego: fundacje, stowa-rzyszenia), jednostki samorządu terytorialnego (na przykład gminy), a także kościelne osoby prawne (na przykład parafie, archidiecezje, prowincje zakonów, zbory, gminy wyznaniowe itp.).
Nie można zatem dziedziczyć po spółce (chociaż spółka może dziedziczyć po osobie fizycznej).
Dla skuteczności dziedziczenia przez określoną osobę (czyli dla przejścia praw i obowiązków po spadkodawcy na inną osobę) ważne jest, aby osoba fizyczna żyła w dacie śmierci spadko-dawcy, a osoba prawna istniała w tym czasie. Spadkobiercami mogą być także podmioty, które w dacie śmierci spadkodawcy nie posiadają tzw. zdolności prawnej (to jest dziecko poczęte spadkodawcy, ale urodzone po jego śmierci, a także fundacja ustanowiona w testamencie).
3.6.1.3.
Dziedziczenie odbywa się na podstawie przepisów ustawy (kodeksu cywilnego) lub na podstawie testamentu. Możliwe jest także dziedziczenie częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu.Jeżeli spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu, to do dziedziczenia dochodzą co do zasady małżonek oraz osoby spokrewnione ze spadkodawcą (względnie osoby związane przysposobieniem lub powinowactwem). Dziedziczenie odbywa się w ramach grup spadko-bierców, przy założeniu, że w razie braku bliższych krewnych do dziedziczenia dochodzą dal-si krewni, a razie braku krewnych do dziedziczenia dochodzi gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy. Gdy ustalenie takiego miejsca nie jest możliwe – do dziedziczenia ustawowego dochodzi Skarb Państwa.
W polskim prawie zasadą jest bowiem, że do dziedziczenia musi dojść (a zatem musi dojść do przejścia praw osoby zmarłej na inny podmiot).
[Warto wiedzieć: Dziedziczenie (przejście praw i obowiązków majątkowych) następuje z chwilą śmierci spadkodawcy, czyli z chwilą tzw. otwarcia spadku. W praktyce jednak przejęcie określo-nych przedmiotów majątkowych spadkodawcy przez spadkobiercę i wykazanie prawa do tych przedmiotów (na przykład przejęcie własności nieruchomości należącej do spadkodawcy przez jednego ze spadkobierców) – wymaga urzędowego potwierdzenia, kto dziedziczy oraz w jakim udziale (poprzez postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku albo sporządzany przez
notariusza akt poświadczenia dziedziczenia), a następnie wymaga działu spadku (w formie umowy spadkobierców albo w formie postanowienia sądu o podziale spadku). Zagadnienia te opisano szerzej w punkcie poniżej].
3.6.1.4.
Dziedziczenie ustawowe jest „ślepe” – jest ściśle określone przepisami (a jednocze-śnie może nie uwzględniać faktycznej ostatniej woli spadkodawcy). Według przepisanych reguł krewni (małżonek, powinowaci), względnie osoby przysposobione (przysposabiające) otrzy-mują przewidziany dla nich udział w spadku.W najbardziej typowych sytuacjach w pierwszej kolejności do spadku powołane są dzieci spad-kodawcy oraz jego małżonek, dziedziczą oni w częściach równych, ale część przypadająca mał-żonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Jeżeli otwarcia spadku nie dożyło dziec-ko spaddziec-kodawcy, to udział, który mu przypadał – przypada jego dzieciom w częściach równych oraz odpowiednio dalszym zstępnym (wnukom, prawnukom itd.).
Ujmując rzecz w uproszczeniu: w razie braku zstępnych spadkodawcy do spadku z ustawy po-wołani są jego małżonek oraz rodzice. W razie braku małżonka do spadku popo-wołani są rodzice, a jeżeli którekolwiek z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku – to do dziedziczenia dochodzi także rodzeństwo spadkodawcy (natomiast jeżeli nie dożyło ono otwarcia spadku – do dziedziczenia dochodzą zstępni rodzeństwa).
W razie braku bliższych krewnych – kolejnymi osobami dochodzącymi do dziedziczenia z usta-wy są: dziadkowie, zstępni dziadków, dzieci małżonka spadkodawcy. W ramach dziedziczenia ustawowego należy także uwzględnić zasady dziedziczenia osób przysposobionych i przyspo-sabiających (które w tym miejscu pominięto).
[Warto wiedzieć: Spadkobierca dochodzi do dziedziczenia w całości albo w określonym udzia-le (np. 1/3). Jeżeli spadkobierców jest kilku, to do czasu dokonania działu spadku – wszystkie przedmioty majątkowe wchodzące w skład spadku – stają się współwłasnością spadkobierców w częściach odpowiadających ich udziałowi w spadku].
[Warto wiedzieć: Do 2001 roku w Polsce obowiązywały przepisy dotyczące szczególnych warunków dziedziczenia gospodarstw rolnych. Gospodarstwo rolne mogło bowiem przypaść
3.6.1.
3.6.1.
w drodze spadkobrania jedynie osobom posiadającym określone kwalifikacje rolnicze. Prze-pisy dotyczące szczególnych zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych utraciły moc w następ-stwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, który uznał je za sprzeczne z Konstytucją RP. Nie-mniej szczególne zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych nadal obowiązują dla spadków otwartych przed 14 lutego 2001 roku, natomiast nie obowiązują dla spadków otwartych po tej dacie].
3.6.1.5.
Modyfikacje sposobu dziedziczenia ustawowego mogą nastąpić jedynie w ściśle sformalizowanych przypadkach: w testamencie oraz w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia.Nie można natomiast zgodnie z prawem zawrzeć umowy, w której spadkodawca ze spadko-biercami ustalą zasady spadkobrania; ustalą na przykład, że określone dzieci będą dziedziczyły po rodzicu określone przedmioty. Pomimo że taka umowa w intencji rodzica byłaby rozsądna (z uwagi na faktyczne porozumienie i zgodę spadkobierców) – będzie ona nieważna.
Przykład 1: Czesław, kolega Pawła Nowaka, spisuje z synem porozumienie, z którego wynika, że jeżeli syn będzie do śmierci ojca prowadził z nim zakład naprawy samochodów (zarejestrowany na ojca jako jednoosobowa działalność gospodarcza), to po śmierci ojca przejmie zakład z wyłą-czeniem pozostałego rodzeństwa. Umowa taka nie wywołuje skutku w postaci przejścia zakładu naprawy samochodów na syna po śmierci ojca, jest nieważna. Syn może natomiast odziedziczyć po ojcu zakład w drodze dziedziczenia – poprzez spadkobranie albo poprzez zapis windykacyjny.
Testament 3.6.2.
3.6.2.1.
Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Jak wskazano powyżej, ta zasada nie może doznawać żadnych wyjątków (które na pierwszy rzut oka mogłyby wydawać się racjonalne).Testament jest czynnością ściśle sformalizowaną, dlatego nie warto z nim eksperymentować.
Sporządzając testament, warto poradzić się prawnika, jakie skutki będą wywoływać określone sformułowania zawarte w testamencie, warto rozważyć różne scenariusze (na wypadek zmian rodzinnych, majątkowych, biznesowych – po sporządzeniu testamentu). Warto także sporzą-dzić testament w formie aktu notarialnego – wówczas notariusz jako profesjonalista zadba o to, aby testament został sporządzony w sposób zrozumiały i precyzyjny. Podstawową i najczęściej spotykaną w praktyce formą testamentu jest testament własnoręczny.
[Warto wiedzieć: Poza testamentem własnoręcznym oraz testamentem w formie aktu notarial-nego – ostatnią wolę można wyrazić w formie testamentu ustnotarial-nego przed funkcjonariuszem pu-blicznym w obecności dwóch świadków, z czego sporządza się protokół. Testamenty urzędowe tego rodzaju są w obrocie zastępowane przez testamenty notarialne.
Istnieje także możliwość oświadczenia ostatniej woli w ramach testamentów szczególnych:
testamentu ustnego w obecności trzech świadków w razie obawy rychłej śmierci spadko-dawcy, testamentu podczas podróży statkiem oraz testamentów wojskowych. Z uwagi na ograniczoną dopuszczalność i szczególne warunki oświadczenia ostatniej woli i jej następ-czego spisania – praktyczne zastosowanie testamentów szczególnych jest obecnie znikome].
3.6.2.2.
Testament własnoręczny musi być sporządzony w ten sposób, że spadkodawca na-pisze go w całości pismem ręcznym, podna-pisze i opatrzy datą. O ile brak daty nie spowoduje zwykle nieważności testamentu, o tyle niespełnienie wymogu odręczności całego testamentu i podpisania go będzie oznaczać nieważność testamentu. Testament nieważny nie będzie wy-woływał skutków prawnych (co może prowadzić do dziedziczenia ustawowego, zachodzącego wówczas, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu).3.6.1.
Przykład 2: Przypadek taki zdarzył się zresztą w rodzinie Lucyny. Kilka lat przed śmiercią jej brat Karol napisał na komputerze treść testamentu, opierając się na rozmowach z żoną Alicją.
Aby uniknąć komplikacji z dziedziczeniem przez małoletniego syna Damiana, do całości spadku powołał żonę, a ponadto dokonał kilku zapisów zwykłych. Sporządzonemu na komputerze wy-drukowi nadał własnoręcznie tytuł „testament”, opatrzył go datą i czytelnie podpisał imieniem i nazwiskiem wraz z adresem zamieszkania, numerem dowodu osobistego i numerem PESEL. Na-stępnie Karol zabezpieczył testament w sejfie w kopercie z adnotacją „otworzyć po mojej śmierci”.
Rodzinę poinformował, że sporządził testament oraz że należy się tym testamentem kierować na wypadek jego śmierci.
Niestety tak sporządzony testament Karola okazał się nieważny, a wbrew ostatniej woli Karola – doszło do dziedziczenia ustawowego żony i małoletniego syna (gdyż Karol nie sporządził innych testamentów).
Trzeba ponadto pamiętać, że testament (w tym testament własnoręczny) może zawierać roz-rządzenia na wypadek śmierci pochodzące od jednego spadkodawcy – a jednocześnie muszą to być rozrządzenia dokonane bezpośrednio przez spadkodawcę.
Oznacza to, że testamentu nie może sporządzić wspólnie kilka osób, a ponadto, że nie można go sporządzić za pośrednictwem innej osoby.
Przykład 3: Nieważny będzie zarówno testament wspólny bezdzietnych małżonków, w którym ustanawiają siebie nawzajem spadkobiercami i wspólnie podpisują, jak i testament sporządzony przez pełnomocnika, choćby w treści pełnomocnictwa dokładnie wskazano, jak ma brzmieć te-stament, a sam testament nie odbiegał od dyspozycji zawartych w pełnomocnictwie.
3.6.2.3.
Nie można jednak oczekiwać, że testament raz sporządzony będzie spadkodawcę wiązał bez możliwości jego zmiany (na przykład wówczas, gdyby został ważnie sporządzony i wręczony przyszłemu spadkobiercy).Spadkodawca może bowiem w każdej chwili odwołać testament – zarówno cały testament, jak i poszczególne jego postanowienia. Odwołanie testamentu może nastąpić albo w ten sposób,
że spadkodawca sporządzi nowy testament, albo w ten sposób, że w zamiarze odwołania te-stament zniszczy albo pozbawi cech ważności (przekreśli, opisze jako „odwołany”, „nieważny”), albo dokona w testamencie takich zmian, z których wynika wola odwołania całości lub części jego postanowień. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby do odwołania testamentu doszło poprzez sporządzenie nowego testamentu, którego treścią będzie odwołanie innych testamentów.
Trzeba jednak pamiętać, że każdy testament (nawet taki, który jedynie częściowo modyfiku-je rozrządzenia wcześniejszego testamentu) powinien spełniać wymogi formalne testamentu (w przeciwnym razie będzie nieważny i nie odniesie prawnego skutku).
Należy zaznaczyć, że w przepisach znajdziemy liczne szczegółowe reguły dotyczące interpreta-cji (wykładni) testamentów, nie bez znaczenia jest także orzecznictwo sądowe, które kształtuje sposób wykładni testamentów. Warto więc skonsultować się z prawnikiem, aby modyfikacje testamentu odpowiadały rzeczywistej woli spadkodawcy i były skuteczne.
[Warto wiedzieć: Dobrą praktyką jest dokonywanie „przeglądu okresowego” testamentu w sy-tuacjach, w których testament jest szczegółowy, zawiera liczne rozrządzenia, a sytuacja rodzin-na i majątkowa spadkodawcy ulega zmianom. Jest to szczególnie uzasadnione w przypadku, w którym testament ma regulować zasady sukcesji w firmach rodzinnych, których formuła praw-na ulega zmianom].
Ze względu na specyfikę prawa spadkowego wskazane jest, aby testament, zwłaszcza jeżeli jego treść jest bardziej skomplikowana niż powołanie do spadku jednego lub kilku spadkobierców najpierw skonsultować z prawnikiem (adwokatem, radcą prawnym). Ponadto zdecydowanie warto sporządzić testament w formie aktu notarialnego (testament notarialny).
[Warto wiedzieć: Samorząd notarialny prowadzi Notarialny Rejestr Testamentów. Testament sporządzony w formie aktu notarialnego można do tego rejestru wprowadzić, a informacje o sporządzeniu testamentu przez spadkodawcę spadkobiercy będą mogli uzyskać dopiero po śmierci spadkodawcy].
3.6.2. 3.6.2.
Rozrządzenia testamentowe cechuje duży formalizm. Wprawdzie przepisy nakazują interpre-tować testament w taki sposób, aby zapewnić możliwie jak najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy – ale zdarza się, że ostatecznie skutki prawne testamentu są odmienne od faktycznej ostatniej woli spadkodawcy. Dlatego znajomość zasad dotyczących rozrządzeń testamentowych jest niezbędna, aby wiedzieć, co można skutecznie napisać w testamencie.
3.6.3.1.
Powołanie spadkobiercyPowołanie spadkobiercy w testamencie polega na przeznaczeniu określonemu spadkobiercy lub spadkobiercom całości spadku lub udziału w spadku.
Przykład 4: Spadkodawca powołuje do dziedziczenia jednego spadkobiercę, który dziedziczy w całości („do całości spadku powołuję moją żonę Barbarę”).
Przykład 5: Spadkodawca powołuje do dziedziczenia trójkę swoich dzieci w częściach równych („do spadku powołuję moje dzieci X, Y i Z w częściach równych”). Jeżeli spadkobiercy dożyją otwar-cia spadku i nie dojdzie do sytuacji, w której spadkobierca nie dziedziczy (na przykład wówczas, gdy odrzuci spadek) – to spadkobiercami zostaną powołane do dziedziczenia dzieci po 1/3 części.
Do dziedziczenia (zarówno testamentowego, jak i ustawowego) dochodzą spadkobiercy, którzy mogą i chcą dziedziczyć.
Zdolność do dziedziczenia (możność dziedziczenia) będzie wyłączona na przykład w sytuacji, gdy spadkobierca zmarł przed spadkodawcą (albo został uznany za niegodnego).
Jeżeli natomiast spadkodawca nie chce dziedziczyć, to jest uprawniony do odrzucenia spadku.
W przypadku dziedziczenia ustawowego przepisy ustawy (kodeksu cywilnego) regulują następ-stwo dziedziczenia po spadkobiercach, którzy nie chcą albo nie mogą dziedziczyć (do dziedzi-czenia dochodzą kolejne osoby dziedziczące z ustawy). W przypadku spadkobrania