W zwi¹zku z wieloma zastrze¿eniami, jakie odnosi³y siê do zbyt du¿ego eks-ponowania aspektu medycznego i innych nieœcis³oœci definicyjnych, WHO doko-na³a rewizji pojêcia niepe³nosprawnoœci funkcjonuj¹cej od 1980 roku:
Internatio-nal Classification of Impairments, Disabilities and Handicaps, wprowadzaj¹c projekt International Classification of Impairments, Activities and Participation. Projekt ten
przyjêty w 2000 roku zak³ada przyjêcie ca³oœciowego, spo³ecznego modelu nie-pe³nosprawnoœci:
– uszkodzenie (impairment) – dotyczy organizmu, jego funkcjonowania i budowy (w przypadku uszkodzenia organizm jednostki nie funkcjonuje prawid³owo); – aktywnoœæ (activity) – dotyczy poziomu funkcjonowania jednostki, jej
aktyw-noœci i dzia³añ (gdy organizm jest uszkodzony, jednostka doœwiadcza ograni-czenia w swej aktywnoœci);
– uczestnictwo (participation) – dotyczy relacji ze spo³eczeñstwem i udzia³u jed-nostki w ¿yciu spo³ecznym (uszkodzenie i/lub ograniczenie aktywnoœci powo-duje, ¿e jednostka napotyka bariery w spo³eczeñstwie, jej uczestnictwo jest utrudnione).
Nowa wersja klasyfikacji zachowuje dotychczasowe trzy wymiary niepe³no-sprawnoœci, nadaj¹c im jednak trochê inny zakres znaczeniowy.
Dzia³ania te doprowadzi³y do wypracowania modelu spo³ecznego niepe³no-sprawnoœci, który by³ zbudowany na dotychczas funkcjonuj¹cym modelu me-dycznym. Model ten podlega³ narastaj¹cej fali krytyki ze strony badaczy spo³ecz-nych, aktywistów organizacji dzia³aj¹cych na rzecz niepe³nosprawnych i polityków spo³ecznych z powodu skutków, jakie przynosi³o jego stosowanie dla po³o¿enia spo³ecznego osób z niepe³nosprawnoœci¹. Najkrócej rzecz ujmuj¹c, podsumowaæ je mo¿na nastêpuj¹cymi okreœleniami: wykluczenie spo³eczne, trwa³e ubóstwo, uzale¿nienie ekonomiczne od pomocy instytucjonalnej. Rosn¹ce rozmiary popu-lacji osób z niepe³nosprawnoœci¹, a tak¿e wzrastaj¹ca œwiadomoœæ konsekwencji, jakie wywo³uje przyrost liczby osób z niepe³nosprawnoœci¹ i starzej¹ce siê spo³e-czeñstwo dla poszczególnych jednostek oraz grup spo³ecznych czy spo³eczeñ-stwa jako ca³oœci, sprawia, ¿e niepe³nosprawnoœæ i staroœæ traktowana jest coraz powszechniej jako istotne zagadnienie spo³eczne i ekonomiczne, a nie tylko zdro-wotne lub medyczne.
To nie indywidualne ograniczenia s¹ przyczyn¹ niepe³nosprawnoœci, jak równie¿ nie sam wiek jest przyczyn¹ wycofania z powodu staroœci, ale niedostar-czanie przez spo³eczeñstwo odpowiednich us³ug oraz brak w³aœciwego zaspoko-jenia potrzeb osób z niepe³nosprawnoœci¹ i starszych, które nie s¹ dostatecznie brane pod uwagê w organizacji ¿ycia spo³ecznego (Kirenko 2007, s. 47).
W modelu spo³ecznym niepe³nosprawnoœci uwaga skoncentrowana jest na spo³eczeñstwie, jego organizacji oraz na okreœleniu po³o¿enia i statusu spo³eczne-go osób z niepe³nosprawnoœci¹ w zbiorowoœci. Pomimo ¿e niepe³nosprawnoœæ jest kategoryzowana jako odmiennoœæ, to w modelu spo³ecznym zwraca siê uwa-gê na rehabilitacjê ca³ej spo³ecznoœci (œwiadomoœæ spo³eczna, postawy). Podkre-œlana jest równie¿ koniecznoœæ zmian w organizacji ¿ycia spo³ecznego, ze szcze-gólnym wskazaniem na integracyjny styl wspó³¿ycia. Zatem z perspektywy spo³ecznego modelu niepe³nosprawnoœci i barier, jakie piêtrz¹ siê w codziennym funkcjonowaniu, mo¿na przyj¹æ, ¿e cz³owiek z niepe³nosprawnoœci¹ jest na tyle niepe³nosprawny, na ile (WoŸniak 2007, s. 37):
1. oczekuje tego spo³eczeñstwo (normy, wzory, wartoœci, postawy),
2. organizacja spo³ecznoœci i spo³eczeñstwa globalnego umo¿liwia mu dostêp do g³ównego nurtu ¿ycia zbiorowego i zasobów.
Literatura przedmiotu dostarcza wielu katalogów g³ównych barier, na jakie napotyka osoba z niepe³nosprawnoœci¹ w codziennym ¿yciu, w otoczeniu spo³ecznym, we w³asnej przestrzeni. Za Michaelem P. Kelly oraz Davidem Locke-rem najczêstsze bariery wystêpuj¹ w:
– samej osobie z niepe³nosprawnoœci¹ – jej poziom akceptacji w³asnej osoby, sy-tuacji, kondycji zdrowotnej, mo¿liwoœci, kontroli nad w³asnym ¿yciem, radze-niem sobie z trudnoœciami, poczucie bezradnoœci;
– kulturze spo³eczeñstwa globalnego i lokalnego przejawiaj¹ce siê w postawach spo³ecznych, istniej¹cych stereotypach, naznaczeniu spo³ecznym wyra¿anym w u¿ywanym jêzyku, poziomie integracji spo³ecznej oraz izolacji;
– rozwi¹zaniach organizacyjno-prawnych – dostêp do edukacji, rynku pracy, polityka zatrudnienia, opieka medyczna, wsparcie instytucjonalne, poradnic-two, zabezpieczenie prawno-materialne;
– organizacji i funkcjonowaniu systemu opieki medycznej oraz wsparciu spo³ecz-nym;
– sposobie zagospodarowania przestrzeni i œrodowiska fizycznego, pokonywa-niu barier architektonicznych, w przestrzeni publicznej, dostêpnoœci budyn-ków u¿ytecznoœci publicznej i mieszkalnych oraz komunikacji i transportu (Kelly, Locker 1996, s. 241–257).
Podczas gdy osoba i œrodowisko s¹ dobrze dopasowane, niepe³nosprawnoœæ i staroœæ przestaje mieæ a¿ tak du¿e znaczenie. Korzystanie z tej ramy czy te¿ takie-go rozumienia niepe³nej sprawnoœci, niezale¿ne ¿ycie jest definiowane jako stan, w którym osoba jest w stanie osi¹gaæ swoje codzienne cele. Pe³ne obywatelstwo oznacza prawo do ¿ycia w spo³ecznoœci, w których fizyczne, spo³eczne i kulturo-we bariery uczestnictwa w spo³ecznoœci i zaanga¿owania obywatelskiego na rzecz osób niepe³nosprawnych nie s¹ bardziej uci¹¿liwe ni¿ te dla osób pe³no-sprawnych.
Marginalizacja i brak autentycznego g³osu osób niepe³nosprawnych i star-szych w dyskusji nad ich w³asnym ¿yciem by³y kluczowymi czynnikami przyczy-niaj¹cymi siê do ponownych rozwa¿añ nad tym zagadnieniem. Niepe³nospraw-noœæ nabyta po raz pierwszy w starszym wieku kszta³tuje ten stan, który dla wielu jest to¿samy. Staroœæ bowiem postrzegana jest przez pryzmat niepe³nej sprawno-œci zarówno pod wzglêdem fizycznym, ruchowym, jak i psychicznym, charak-terystycznym dla tego etapu ¿ycia. W fizjologicznej optyce nie ma podobieñstw w doœwiadczeniu niepe³nosprawnoœci i staroœci, ale z perspektywy socjologicznej wiele czynników: pocz¹wszy od dyskryminuj¹cych postaw i zachowañ, które ograniczaj¹ dostêp do edukacji, interakcji spo³ecznych, zatrudnienia i ¿ycia ro-dzinnego a¿ do marginalizacji gospodarczej ze wzglêdu na wysokie koszty opieki zdrowotnej, ograniczonych mo¿liwoœci zatrudnienia i kariery, wp³ywaj¹ na znacz¹ce podobieñstwo obu stanów (Putnam 2006, s. 11). Te ró¿nice w doœwiad-czeniu niepe³nosprawnoœci i staroœci s¹ tak¿e ró¿ne ze wzglêdu na wiek.
¯ycie i prawa osób z niepe³nosprawnoœci¹ i starzej¹cych siê nadal postrzegane s¹ jako oddzielne zagadnienia, choæ – jak wskazano powy¿ej – z socjologicznego punktu widzenia obie rzeczywistoœci s¹ dalece podobne. Staroœæ i
niepe³nospraw-noœæ s¹ powszechnie identyfikowane jako stany o zwiêkszonej potrzebie wparcia, inwestycji spo³ecznych, tak¿e jako stan zmniejszaj¹cy mo¿liwoœci zatrudnienia, zarobkowania i integracji spo³ecznej.