W swojej codziennej pracy pracownicy socjalni doœwiadczaj¹ dylematów ety-cznych zwi¹zanych z bezpoœredni¹ praktyk¹, dotycz¹ one takich zagadnieñ, jak: niepewnoœæ co do s³usznoœci dokonywanych wyborów, koniecznoœæ wybierania pomiêdzy dzia³aniem skutecznym a dzia³aniem zgodnym z przepisami oraz po-dejmowaniem dzia³añ wbrew woli klienta zarówno w kontekœcie samego œwiad-czenia us³ug, jak i sposobu ich finalizowania. Równie czêsto pojawiaj¹ siê jednak trudnoœci zwi¹zane z dystrybucj¹ ograniczonych zasobów finansowych, prawem do pomocy. S¹ one dodatkowo potêgowane przekonaniami o niesprawiedliwoœci spo³ecznej (Reamer1994). Podstawowe wartoœci, jakie pracownicy socjalni uznaj¹ za najwa¿niejsze w swojej pracy, to: odpowiedzialnoœæ, godnoœæ drugiej osoby, uczciwoœæ wobec innych i samego siebie, rzetelnoœæ, a tak¿e tolerancja i sprawied-liwoœæ (Bieñko 2012). Temat odpowiedzialnoœci w pracy socjalnej warto omówiæ szerzej. Roman Ingarden rozró¿nia cztery sytuacje, w których wystêpuje feno-men odpowiedzialnoœci:
– ktoœ jest za coœ odpowiedzialny,
– ktoœ podejmuje odpowiedzialnoœæ za coœ, – ktoœ jest za coœ poci¹gany do odpowiedzialnoœci, – ktoœ dzia³a odpowiedzialnie (Ingarden 1987, s. 73–74).
Pracownicy socjalni czuj¹ siê odpowiedzialni wobec klienta, za dzia³anie (tak i czyn, jak i jego skutek). Znawcy tematu uznaj¹, ¿e przekonania te s¹ zgodne z maksymalistycznym pojmowaniem odpowiedzialnoœci Emmanuela Levinasa, zdaniem którego „odpowiedzialnoœæ jest podstaw¹ ka¿dego spotkania dwóch osób, w ka¿dej relacji i wiêzi pomiêdzy nimi”. „Odpowiedzialnoœæ jest od pocz¹tku »odpowiedzialnoœci¹« za drugiego. Oznacza to, ¿e jestem odpowiedzialny za jego odpowiedzialnoœæ” (Lewinas 1991, s. 55). Odpowiedzialnoœæ nie mo¿e jednak po-zbawiaæ drugiej strony relacji jej praw i obowi¹zków oraz odpowiadania za sam¹ siebie. W tym kontekœcie warto zastanowiæ siê nad pojêciem odpowiedzialnoœci pracownika socjalnego w relacji z klientem, którego prawo do samostanowienia
jest ostatnio mocno podkreœlane. Prawo to daje mu nie tylko mo¿liwoœæ podejmo-wania w³asnych decyzji i dokonypodejmo-wania autonomicznych wyborów, ale równie¿ prawo do ponoszenia ich konsekwencji. Jest to w¹tek szczególnie wa¿ny i trudny w kontekœcie pracy z osobami w ró¿nego rodzaju kryzysach b¹dŸ niepe³nospraw-nymi, w tym osobami upoœledzonymi intelektualnie i z zaburzeniami psychiczny-mi czy osobapsychiczny-mi starczypsychiczny-mi doœwiadczaj¹cypsychiczny-mi wielorakich konsekwencji swojego wieku. Zawód pracownika socjalnego niesie ze sob¹ konflikty interesów, opinii, perspektyw i pozycji w obszarze œwiadczenia us³ug. Odpowiedzialnoœæ pracow-ników socjalnych rozpatrywaæ nale¿y równie¿ w kontekœcie zobowi¹zañ wobec pracodawcy (zatrudniaj¹cej go instytucji), relacji ze wspó³pracownikami, z w³as-nym zawodem i wreszcie spo³eczeñstwem. Odpowiedzialnoœæ wobec spo³eczeñ-stwa rozumiana jest zarówno jako propagowanie wiedzy dotycz¹cej dzia³alnoœci oœrodków pomocy spo³ecznej, pracowników socjalnych oraz dostêpnoœci œwiad-czonych us³ug. Jej celem jest wypracowanie wizerunku instytucji i zawodu.
Drugi kierunek dzia³añ dotyczy badania problemów spo³ecznych, ich iden-tyfikowania, informowania o nich spo³eczeñstwa i zapobiegania im. Kolejny moc-no ekspomoc-nowany w badaniach naukowych obszar odpowiedzialmoc-noœci pracowni-ków socjalnych dotyczy œrodpracowni-ków finansowych, które spo³eczeñstwo przeznacza na pomoc spo³eczn¹, a którymi dysponuj¹ pracownicy socjalni. S¹ oni zobo-wi¹zani do zg³aszania swoim prze³o¿onym informacje na temat klientów, którzy marnotrawi¹ œrodki z pomocy spo³ecznej, wykorzystuj¹ je w nieuczciwy sposób. Niektórzy badacze uznaj¹, ¿e ³ami¹ oni w ten sposób jedn¹ z zasad zapisanych w kodeksie etycznym, któr¹ jest zachowanie poufnoœci. Wydaje siê jednak, ¿e traktowanie zasady poufnoœci na równi z tajemnic¹ adwokacj¹ lub tajemnic¹ spo-wiedzi przez pracowników socjalnych w relacji z klientem, jest powa¿nym nadu-¿yciem i nie powinno mieæ miejsca.
Praca socjalna stanowi profesjê ukierunkowan¹ na pomoc i wsparcie cz³owie-kowi w sytuacji kryzysowej, problemowej. Pracownicy socjalni podejmuj¹cy dzia³ania z osobami starszymi i niepe³nosprawnymi doœwiadczaj¹ ró¿nego rodza-ju dylematów, trudnoœci i przeszkód. Przestrzeganie zasad etycznych powinno stanowiæ dla pracowników socjalnych pewnego rodzaju u³atwienie, drogowskaz, jakie kierunki dzia³añ podejmowaæ w celu optymalnej pomocy osobie potrze-buj¹cej. Wœród zasad nadrzêdn¹ wartoœæ stanowi godnoœæ, która w pracy z nie-pe³nosprawnymi seniorami nabiera szczególnego znaczenia. Godna staroœæ to dla wielu osób starszych wyznacznik satysfakcji ¿yciowej, pracownicy socjalni przez swoje dzia³ania mog¹ przyczyniæ siê do prze¿ywania przez swoich klientów sta-roœci z nale¿ytym szacunkiem, w atmosferze zrozumienia i empatii.
Bibliografia
Bieñko M. (2012), Dylematy profesji i roli w refleksyjnym projekcie to¿samoœci wspó³czesnego
pra-cownika [w:] Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce Miêdzy s³u¿b¹ spo³eczn¹ a urzêdem,
red. M. Rymsza, Instytut Spraw Spo³ecznych, Warszawa.
Crimmins E. (2004), Trend in the health of the elderly, „Annual Review of Public Health”, vol. 25.
DuBois B., Miley K.K. (1996), Biblioteka Pracownika Socjalnego, Warszawa.
Europejska Karta Spo³eczna, http://www.strasburgre.msz.gov.pl/pl/o_re/monitoring/eks/, [dostêp: 1.10.2015].
Fizjologia starzenia siê. Profilaktyka i rehabilitacja (2012), red. A. Marchewka, Z. D¹browski,
J. A. o³¹dŸ, Wydawnictwo PWN, Warszawa.
Hahn H. (1994), The minority group model of disability: Implications for medical sociology, „Research in Sociology of Health Care”, vol. 11.
Ingarden R. (1987), Ksi¹¿eczka o cz³owieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Kelly M.P., Locker D. (1996), Medical sociology, chronic illness and the body, „Sociology of Health & Illness”, vol. 18, issue 2.
Karta Praw Cz³owieka, http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_ Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf [dostêp: 20.10.2015].
Kirenko J. (2006), Pojêcie i zakres niepe³nosprawnoœci [w:] Niepe³nosprawnoœæ. Wybrane aspekty
sytuacji osób niepe³nosprawnych i ich rodzin, red. W. Janocha, Wydawnictwo Jednoœæ, Kielce.
Kirenko J. (2007), Indywidualna i spo³eczna percepcja niepe³nosprawnoœci, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997.
Konwencja ONZ Praw Osób Niepe³nosprawnych, https://www.rpo.gov.pl/pl/konwencja-o-prawach-osob-niepelnosprawnych [dostêp: 21.10.2015].
Konwencja o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoœci, http://isap.sejm. gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19930610284 [dostêp: 03.10.2015].
Kunkel R.S., Brown J.S., Whittington F.J. (2014), Global Aging. Comparative Perspective on Aging
and a Life Course, Springer Publishing Company, New York.
Lewinas E. (1991), Etyka i nieskoñczony. Rozmowy z Philipp’em Nemo, Wydawnictwo Nauko-we Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków.
Majewski T. (1995), Rehabilitacja zawodowa osób niepe³nosprawnych, CB-RRON, Warszawa. Miêdzynarodowa Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepe³nosprawnoœci i Zdrowia, http://
apps.who.int/iris/bitstream/10665/42407/67/9241545429_pol.pdf?ua=1 [dostêp: 23.07.2015]. Okun B. (2002), Skuteczna pomoc psychologiczna, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa. Olech A. (2013), ród³a i rodzaje dylematów etycznych w pracy socjalnej oraz mo¿liwoœci ich
roz-wi¹zywania [w:] Dylematy etyczne pracowników socjalnych, red. M. Soko³owska, Centrum
Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa.
Piku³a N. (2013), Feedback w pracy socjalnej, „Labor et Educatio”, no. 1.
Putnam M. (2006), Aging and Disability: Crossing Network Lines, Springer Publishing Compa-ny, New York.
Reamer F. (1994), Dylematy etyczne w praktyce pracy socjalnej [w:] Wypisy z wybranych
zagad-nieñ pracy socjalnej, red. M. Bocheñska-Seweryn, K. Frysztacki, K. Kluzowa, Uniwersytet
Rogers C. (1991), Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Thesaurus Press, Wroc³aw. Torres-Gil F., Putnam M. (2004), The politics of aging with disability: Health care policy and the
shaping of a public agenda [w:] Aging with disability, red. B. Kemp, L. Mosqueda, J. Hopkins
University Press, Baltimore.
Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy spo³ecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362, z póŸn. zm.).
Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o pomocy spo³ecznej (Dz. U. Nr 48, poz. 320).
WoŸniak Z. (2007), Teoretyczne podstawy badañ nad aktywnoœci¹ zawodow¹ osób z ograniczon¹
sprawnoœci¹ [w:] Osoby z ograniczon¹ sprawnoœci¹ na rynku pracy, red. A. Brzeziñska,
Disability. Discourses of special education No. 24/2016 _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________