ZAGROŻENIE I OCHRONA ŚRODOWISKA W UZDROWISKACH
EKONOMICZNE ASPEKTY OCHRONY ŚRODOWISKA
Uwagi metodyczne
Dane o nakładach i efektach rzeczowych inwestycji ochrony środowiska od 1999 r. prezentuje się zgodnie z Polską Klasyfikacją Statystyczną Dotyczącą Działalności i Urządzeń Związanych z Ochroną Środowiska wprowadzoną rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 2 marca 1999 r. (Dz. U.
Nr 25, poz. 218). Klasyfikacja ta opracowana została na podstawie Międzynarodowej Standardowej Statystycznej Klasyfikacji EKG/ONZ Dotyczącej Działalności i Urządzeń Związanych z Ochroną Środowiska i Europejskiego Systemu Zbierania Informacji Ekonomicznej Dotyczącej Ochrony Środowiska (SERIEE) wdrażanego przez Unię Europejską i EUROSTAT.
Dane o nakładach inwestycyjnych poniesionych na ochronę środowiska i gospodarkę wodną dotyczą:
jednostek, w których liczba pracujących przekracza 9 osób (z wyłączeniem osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą - prowadzących księgi przychodów i rozchodów); jednostek budżetowych prowadzących działalność zaklasyfikowaną według Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD) do:
administracja publiczna i społeczna (grupa 75.1), usługi na rzecz całego społeczeństwa (grupa 75.2), ochrona zdrowia ludzkiego (85.1), odprowadzanie ścieków, wywóz odpadów, usługi sanitarne i pokrewne (dział 90); gmin oraz spółek wodno-ściekowych bez względu na liczbę zatrudnionych.
Do inwestycji związanych z gospodarką ściekową i ochroną wód zalicza się urządzenia do unieszkodliwiania i oczyszczania ścieków przemysłowych, komunalnych, wód (ścieków) opadowych oraz zanieczyszczonych wód kopalnianych odprowadzanych bezpośrednio do wód powierzchniowych i do ziemi. Obejmują one:
- oczyszczalnie ścieków lub ich elementy według technologii oczyszczania (mechanicznego, chemicznego, biologicznego i o podwyższonym usuwaniu biogenów, oczyszczalnie przyzagrodowe i inwestycje związane ze wstępnym oczyszczaniem ścieków),
- urządzenia do rolniczego (leśnego) wykorzystania ścieków,
- urządzenia do utylizacji, gromadzenia i transportu wód zasolonych, do gromadzenia ścieków, jak również wyposażanie oczyszczalni ścieków w urządzenia i aparaturę kontrolno-pomiarową w tych przypadkach, gdy nie są one ujęte w kosztach budowy oczyszczalni ścieków; ponadto obejmują:
budowę kanalizacji sanitarnej odprowadzającej ścieki oraz wody opadowe do oczyszczalni, urządzenia do przeróbki i zagospodarowania osadów z oczyszczalni ścieków, systemy obiegowego zasilania wodą, tworzenie stref ochrony źródeł i ujęć wody itp.
Do inwestycji związanych z ochroną powietrza atmosferycznego i klimatu zalicza się:
- instalacje urządzeń oczyszczających i dezodorających (odpylających, redukujących, unieszkodliwiających i neutralizujących zanieczyszczenia gazowe),
- instalacje z zastosowaniem redukcji przemian chemicznych do substancji mniej uciążliwych dla środowiska,
- urządzenia i aparaturę zapewniającą zmniejszenie ilości względnie stężeń powstających lub emitowanych zanieczyszczeń,
- zadania związane z urządzaniem stref ochronnych,
- zadania związane z wyposażeniem w aparaturę kontrolno-pomiarową zanieczyszczeń powietrza.
Ponadto do tej grupy inwestycji zaliczono: nowe techniki i technologie spalania paliw, modernizację kotłowni i ciepłowni, niekonwencjonalne źródła energii (np. elektrownie wiatrowe), dostosowanie silników spalinowych do paliwa gazowego, kompleks urządzeń unieszkodliwiania zanieczyszczeń powietrza zwany hydrokrakingiem (hydrokrakowanie - proces rozkładu węglowodorów o dużym ciężarze cząsteczkowym, prowadzony w wysokiej temperaturze, w obecności wodoru i katalizatorów).
Nie ujmuje się natomiast urządzeń redukujących zanieczyszczenia a stanowiących integralną część procesu technologicznego zapewniającą odpowiednią jakość surowców i półproduktów dla kolejnych etapów produkcji oraz instalowania urządzeń pomocniczych niezbędnych ze względów technologicznych lub naukowych zakładu produkcyjnego.
Do inwestycji związanych z gospodarką odpadami i ochroną gleb oraz wód podziemnych zalicza się:
- działania związane z zapobieganiem zanieczyszczeniom poprzez modyfikowanie procesów technologicznych, w tym nowe techniki i technologie mało i bezodpadowe,
118 Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska
- zbieranie, w tym selektywne, odpadów i ich transport, - działania związane z recyklingiem odpadów,
- gospodarcze wykorzystanie odpadów, tj. metody i sposoby oraz urządzenia, w wyniku których następuje wyraźna redukcja ilościowa odpadów wytwarzanych bądź nagromadzonych na składowiskach, np. wykorzystanie części odpadów do budowy nasypów drogowych, kolejowych, do podsadzania wyrobisk kopalnianych oraz wykorzystanie i przeróbkę odpadów przez zakłady przemysłowe,
- unieszkodliwianie odpadów, tj. metody i sposoby, w wyniku których następuje redukcja jakościowa szkodliwości odpadów dla środowiska, czyli zmniejszenie ładunku zanieczyszczeń
wprowadzanych z odpadami do powierzchniowych warstw ziemi,
- budowę i urządzanie składowisk oraz stawów osadowych dla odpadów
w powierzchniowych warstwach ziemi, urządzanie stref ochronnych wokół składowisk, zabezpieczanie przed pyleniem składowisk,
- rekultywację składowisk, hałd, wysypisk i składów osadowych obejmującą etap zakończonej rekultywacji biologicznej bądź przekazanie zrekultywowanej powierzchni do zagospodarowania, - przedsięwzięcia związane z zapobieganiem degradacji i dewastacji gleby, działanie związane
z tarasowaniem i wyrównywaniem nierówności gleby, prowadzenie przeciwerozyjnych nasadzeń oraz usuwanie skutków erozji,
- budowę, utrzymanie i obsługę urządzeń służących do neutralizacji zanieczyszczeń (skażeń) gleby, oczyszczania wód podziemnych oraz zapobieganie infiltracji (przenikaniu) zanieczyszczeń do gleby i wód podziemnych,
- wyposażenie w aparaturę kontrolno-pomiarową w zakresie gospodarki odpadami, ochrony gleby i wód podziemnych.
Do inwestycji związanych z ochroną przyrody, krajobrazu i różnorodności biologicznej zalicza się:
- przedsięwzięcia dotyczące tworzenia i funkcjonowania obszarów i obiektów 0 szczególnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych prawnie chronionych (parki narodowe 1 krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu oraz pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe),
- ochronę i restytucję siedlisk i krajobrazu (restytucja - utrzymanie stanu nienaruszonego, bądź przywracanie pierwotnego), rzadkich lub zagrożonych gatunków zwierząt i roślin oraz ekosystemów, a także odnowę zniszczonego krajobrazu,
- przebudowę drzewostanów w strefach uszkodzeń lasów.
Do inwestycji związanych z gospodarką wodną zalicza się:
- budowę ujęć służących do poboru wody: powierzchniowej, podziemnej i kopalnianej (również w energetyce zawodowej), łącznie z urządzeniami uzdatniającymi oraz wodną siecią magistralną i rozdzielczą (ujęcia, studnie, stacje uzdatniania, filtry, stacje pomp, doprowadzanie sieci wodociągowej - bez przyłączy do budynków i gospodarstw), budowę laboratoriów kontroli jakości wody, w tym automatycznych stacji pomiaru jakości wody,
- obiegowe systemy zasilania wodą,
- budowę: zbiorników retencyjnych (poza zbiornikami przeciwpożarowymi i wyrównania dobowego), stopni wodnych, żeglugowych i energetycznych oraz śluz i jazów,
- regulację rzek i zabudowę potoków,
- budowę obwałowań przeciwpowodziowych,
- budowę stacji pomp na zawałach i obszarach depresyjnych.
Do inwestycji związanych z ochroną przed hałasem zalicza się:
- urządzenia i zakup wyposażenia, przy pomocy których uzyskuje się ogólne zmniejszenie poziomu hałasu w okolicy źródła i u „odbiorcy”,
- urządzenia i zakup przyrządów do pomiaru natężenia hałasu (nie zalicza się tu zadań związanych ze zmniejszeniem hałasu na stanowiskach pracy wynikających z przepisów bhp),
- budowę urządzeń antyhałasowych (ekranów, barier, wałów, żywopłotów).
Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska 119
Do inwestycji związanych z ochroną przed promieniowaniem jonizującym zaliczono zakup urządzeń lub wyposażenia zmniejszających skutki promieniowania jonizującego oraz przyrządów pomiarowych do mierzenia promieniowania.
Opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian są to kwoty pieniężne pobierane za emisję zanieczyszczeń powietrza, za składowanie odpadów, usuwanie drzew lub krzewów oraz za pobór i korzystanie z wód, urządzeń wodnych i wprowadzanie ścieków do wód lub ziemi, a także za wydobywanie materiałów z wód stanowiących własność Państwa.
Kary za nieprzestrzeganie wymagań ochrony środowiska są to kwoty pieniężne wymierzone za wprowadzanie do środowiska zanieczyszczeń przekraczających dopuszczalne normy.
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej zostały utworzone z dniem 1 lipca 1989 r. na mocy ustawy z dnia 27 kwietnia 1989 r. „o zmianie ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska” i ustawy - „Prawo wodne”
(Dz. U. Nr 26, poz. 139). Ponadto od połowy 1993 r. funkcjonują przy samorządach terenowych gminne fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej, a równocześnie wraz z wdrożeniem ustawy reformującej administrację publiczną (Dz. U z 1998 r. Nr 153, poz. 872) utworzono powiatowe fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej.
Udział poszczególnych funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej w dochodach z tytułu opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska oraz kar pieniężnych za naruszanie warunków korzystania ze środowiska obowiązujących od 1999 r. przedstawiono poniżej:
ŹRÓDŁO DOCHODÓW
Gminne fundusze ochrony środowiska i gospodarki
wodnej
Powiatowe fundusze ochrony
środowiska i gospodarki
wodnej
Wojewódzkie fundusze ochrony
środowiska i gospodarki
wodnej
Narodowy Fundusz Ochrony
Środowiska i Gospodarki
Wodnej Opłaty i kary za usuwanie
drzew i krzewów... 100%
Opłaty i kary za zrzut zasolo
nych wód kopalnianych oraz
emisję NOx... 100%
Opłaty za składowanie odpa
dów i kary związane z nie
właściwym składowaniem... 50% 10% 28,8% 11,2%
Pozostałe opłaty za gospo
darcze korzystanie ze śro
dowiska i wprowadzanie w nim zmian oraz szczególne korzystanie z wód i urządzeń wodnych, a także kary z tytułu naruszania zasad
korzystania ze środowiska... 20% 10% 50,4% 19,6%
Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych został utworzony na podstawie ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 26 marca 1982 r. (Dz. U. Nr 11, poz. 79) i utrzymany mocą ustawy z dnia 3 lutego 1995 r.
(Dz. U. Nr 16, poz. 78 z późniejszymi zmianami). Dochodami Funduszu są: należności i opłaty związane z wyłączeniem gruntów rolnych z produkcji, opłaty z tytułu nie wykonania obowiązku zdjęcia i wykorzystania próchniczej warstwy gleby, opłaty za nieterminową rekultywację gruntów zdewastowanych, a także darowizny i inne dochody. Fundusz dzieli się na terenowy i centralny. Środkami funduszu terenowego (80% dochodów) dysponuje samorząd województwa, a środkami funduszu centralnego tworzonego z 20% dochodów wojewódzkich - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
120 Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska
TABL. 1/82/. NAKŁADY INWESTYCYJNE NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA I GOSPODARKĘ WODNĄ (ceny bieżące)
WYSZCZEGÓLNIENIE
Ogółem Miasta Wieś
1999 2000 1999 2000 1999 2000
w tys. zł
OCHRONA ŚRODOWISKA... 721979,2 601328,4 566306,0 457151,1 155673,2 144177,3 Ochrona powietrza atmosferycznego
i klimatu... 237612,8 192412,8 225252,3 170148,9 12360,5 22263,9 w tym:
zapobieganie zanieczyszczeniom... 163959,8 119341,4 151983,7 103432,9 11976,1 15908,5 redukcja zanieczyszczeń... 73394,2 72880,2 73177,9 66524,8 216,3 6355,4 Gospodarka ściekowa i ochrona wód... 386808,0 350032,4 276867,6 243915,6 109940,4 106116,8
w tym:
sieć kanalizacyjna odprowadzająca ścieki.. 132384,3 141583,3 73764,7 77292,5 58619,6 64290,8 oczyszczalnie ścieków przemysłowych... 36845,3 23102,0 22350,3 8183,2 14495,0 14918,8 oczyszczalnie ścieków komunalnych... 186594,3 155853,4 161042,4 134105,0 25551,9 21748,4 Gospodarka odpadami... 88212,8 47659,5 58330,1 36299,9 29882,7 11359,6
w tym:
unieszkodliwianie i usuwanie odpadów
innych niż niebezpieczne... 51461,3 14695,9 22327,8 8170,5 29133,5 6525,4 Ochrona gleby i wód podziemnych... 5044,8 4213,9 1911,9 2582,8 3132,9 1631,1 Zmniejszenie hałasu i wibracji... 435,8 487,6 434,9 379,8 0,9 107,8 Ochrona różnorodności biologicznej
i krajobrazu... 41,0 262,6 41,0 87,8 - 174,8 Ochrona przed promieniowaniem
jonizują-cym... 710,1 710,1 - -
-Działalność badawczo-rozwojowa... 2410,8 - 2274,6 - 136,2
-Pozostała działalność związana
z ochroną środowiska... 703,1 6259,6 483,5 3736,3 219,6 2523,3 GOSPODARKA WODNA... 262231,7 202074,6 80948,5 58033,5 181283,2 144041,1 Ujęcia i doprowadzenia wody... 75792,2 93769,0 34216,0 30757,8 41576,2 63011,2 Stacje uzdatniania wody... 28291,6 33723,1 14490,8 12339,8 13800,8 21383,3 Zbiorniki i stopnie wodne... 86349,9 37247,1 80,8 182,0 86269,1 37065,1 Regulacja i zabudowa rzek i potoków... 32987,2 21220,7 12261,1 6540,8 20726,1 14679,9 Obwałowania przeciwpowodziowe i stacje
pomp... 38810,8 16114,7 19899,8 8213,1 18911,0 7901,6 TABL. 2/83/. NAKŁADY INWESTYCYJNE" NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA WEDŁUG KIERUNKÓW
INWESTOWANIA I POWIATÓW (ceny bieżące)
POWIATY Ogółem
gospodarka ściekowa i ochrona wód
gospodar
WOJEWÓDZTWO... ... 1999 721979,2 237612,8 386808,0 224235,9 88212,8 5044,8 2000 601328,4 192412,8 350032,4 181672,6 47659,5 4213,9 POWIATY:
Bolesławiecki... 21168,0 2633,1 16956,3 3804,9 2,8
-Dzierżoniowski... 6053,0 256,8 5796,2 2824,7 -
-Głogowski... 35047,4 6631,2 26749,6 16686,8 1666,6
-Górowski... 1195,4 165,4 1030,0 1008,4 -
-Jaworski... 5949,7 643,8 4934,8 1505,4 366,1 -Jeleniogórski... 6796,5 1181,9 5225,8 2392,5 25,2 321,2
Według lokalizacji inwestycji.
Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska 121
TABL. 2/83/. NAKŁADY INWESTYCYJNE“ NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA WEDŁUG KIERUNKÓW INWESTOWANIA I POWIATÓW (dok.) (ceny bieżące)
POWIATY Ogółem
gospodarka ściekowa i ochrona wód
gospodar
Kamiennogórski... 6625,4 3036,9 3538,5 1652,2 50,0 -Kłodzki... 30028,1 8349,8 20929,5 15565,6 307,5 -Legnicki... 14630,7 1467,0 9714,4 268,7 3449,3 -Lubański... 9228,4 1588/Z 5432,1 272,9 1580,1 -Lubiński... 34452,5 7313,3 24008,6 16015,6 2763,4 168,1 Lwówecki... 2323,6 406,7 1163,5 516,3 753,4 -Milicki... 3339,1 569,8 2769,3 65,5 - -Oleśnicki... 3976,9 424,4 3522;: 286,5 30,3 -Oławski... 10021,8 - 9369,3 8015,4 652,5 -Polkowicki... 44030,3 11737,7 23186,4 15854,2 4794,1 2254,8 Strzeliński... 3531,1 1185,3 2036,5 1781,6 309,3 -Średzki... 4755,6 9,9 4745,7 3023,4 - -Świdnicki... 15745,2 4961,5 9840,7 6055,3 828,9 5,0 Trzebnicki... 6448,6 975,1 3928;: 2035/2 1519,7 -Wałbrzyski... 14580,6 1828,2 12522,7 8160,5 229,7 -Wołowski... 7414,2 689,8 6417,7 4106,5 291,6 -Wrocławski... 16258,6 1632,3 12687,8 562,9 1686,3 252,2 Ząbkowicki... 4203,7 1003,1 3145,7 1524,5 32,6 22,3 Zgorzelecki... 97696,1 68371,1 24065,8 17711,4 4348,8 -Złotoryj ski... 4153,1 415,0 3579,2 558,9 26,5 132,4 MIASTA
na prawach powiatu:
Jelenia Góra... 16755,1 4829,7 10985,7 338,0 234,0 251,4 Legnica... 10682,3 8502,3 742,6 197,6 1292,4 -Wałbrzych... 18259,9 6406,8 1968,8 1322,8 9526,1 358,2 Wrocław... 145977,5 45196,7 89038,8 47558,4 10892,3 448,3
" Według lokalizacji inwestycji.
TABL. 3/84/. NAKŁADY INWESTYCYJNE" NA GOSPODARKĘ WODNĄ WEDŁUG KIERUNKÓW INWESTOWANIA I POWIATÓW (dok.) (ceny bieżące)
POWIATY Ogółem i zabudowa
rzek
WOJEWÓDZTWO... ... 1999 262231,7 75792,2 28291,6 86349,9 32987,2 38810,8 POWIATY:
2000 202074,6 93769,0 33723,1 37247,1 21220,7 16114,7
Bolesławiecki... 16412,6 15213,2 1138,8 - - 60,6
Dzierżoniowski... 6558,7 2032,4 539,8 - 3503,4 483,2
Głogowski... 3199,5 1057,9 82,6 - 233,1 1825,9
Górowski... 5302,9 777,0 - 4525,9 -
-Jaworski... 847,9 407,0 - 147,2 293,7
-Według lokalizacji inwestycji.
122 Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska
TABL. 3/84/. NAKŁADY INWESTYCYJNE" NA GOSPODARKĘ WODNĄ WEDŁUG KIERUNKÓW INWESTOWANIA I POWIATÓW (dok.) (ceny bieżące)
POWIATY Ogółem i zabudowa
rzek
Jeleniogórski... 8923,7 4118,6 - 4427,2 377,9
-Kamiennogórski... 647,4 635,9 - - 11,5
-Kłodzki... 4192,4 2676,4 134,6 96,8 1246,5 38,1 Legnicki... 5516,9 2379,3 - - 1557,8 1579,8 Kubański... 1998,8 1963,0 35,8 - - -Lubiński... 4437,3 1839,8 2439,0 - 4,0 154,5 Lwówecki... 2991,7 1015,9 - 240,1 1503,1 232,6 Milicki... 837,7 837,7 - - - -Oleśnicki... 3765,0 1355,3 769,8 1639,9 - -Oławski... 6234,6 5475,3 57,1 - - 702,2 Polkowicki... 5849,2 4627,5 - 701,2 370,5 150,0 Strzeliński... 5881,5 951,2 1738,6 101,6 3086,8 3,3 Średzki... 4141,3 4055,6 85,7 - - -Świdnicki... 8460,1 1793,8 123,5 15,7 3228,7 3298,4 Trzebnicki... 4843,4 4256,8 586/2 - - 0,4 Wałbrzyski... 1496,7 1391,5 - - 105,2 -Wołowski... 1148,5 570,0 363,9 - - 214,6 Wrocławski... 22188,7 3235,5 17007,6 - 1589,6 356,0 Ząbkowicki... 30177,3 3150,9 956,0 25341,7 728,7 -Zgorzelecki... 7337,5 4881,2 76,8 9,8 2369,7 -Złotoryj ski... 469,4 469,4 - - -
-MIASTA
na prawach powiatu:
Jelenia Góra... 2425,1 1973,5 451,6
Legnica... 89,5 - - - 89,5
-Wałbrzych... 422,0 422,0 - - -
-Wrocław... 35277,3 20205,4 7135,8 - 921,0 7015,1 a Według lokalizacji inwestycji.
TABL.4/85/. NAKŁADY INWESTYCYJNE NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA I GOSPODARKĘ WODNĄ ____ WEDŁUG SEKCJI W 2000 R. (ceny bieżące)
WYSZCZEGÓLNIENIE Ochrona środowiska Gospodarka wodna
w tys. zł w% w tys. zł w %
OGÓŁEM... 601328,4 100,0 202074,6 100,0 w tym:
Przemysł... 238630,0 39,7 65455,7 32,4
górnictwo i kopalnictwo... 47493,0 7,9 2609,8 1,3
przetwórstwo przemysłowe... 37442,9 6,2 15729,6 7,8
wytwarzanie i zaopatrywanie w energię
elektryczną, gaz, wodę... 153694,1 25,6 47116,3 23,3
Budownictwo... 2804,8 0,5 -
-Handel i naprawy*... 1201,4 0,2 -
-Hotele i restauracje... 249,9 - -
-Transport, gospodarka magazynowa
i łączność... 2587,6 0,4 95,1
-Obsługa nieruchomości i firm; naukaA... 5279,4 0,9 5161,4 2,6
Pozostała działalność usługowa komunalna,
społeczna i indywidualna... 6558,9 U 235,6 0,1
Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska 123
TABL. 5/86/. NAKŁADY INWESTYCYJNE NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA I GOSPODARKĘ WODNĄ NA WSI WEDŁUG INWESTORÓW (ceny bieżące)
WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem
Wodociągi zbiorowe... 1999 44052,6 6719,0 26948,1 1149,8 244,0 4892,7
2000 44625,5 4443,9 28259,2 1347,3 480,0 8917,6
w tym stacje uzdatniania wody... 1999 9650,2
2000 9302,1
Kanalizacja zbiorcza... 1999 54108,9 3825,9 24232,5 1163,2 1583,6 20571,7
2000 57120,2 1946,3 24530,1 1202,0 180,0 24627,8
Oczyszczalnie ścieków zbiorcze... 1999 20610,0 1715,8 10603,8 11,1 - 5925,8
2000 13575,9 1094,1 5040,7 - - 6824,2
Oczyszczalnie ścieków
przyzagro-dowe... 1999 887,6 - 316,1 360,6 - 210,9
2000 1010,5 - 276,6 414,3 - 319,6
Wysypiska odpadów... 1999 7865,8 841,4 1736,9 - - 1953,1
2000 6378,3 - 1951,8 - - 3946,7
Źródło: dane Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
TABL.6/87/. EFEKTY RZECZOWE UZYSKANE W WYNIKU PRZEKAZANIA DO UŻYTKU INWESTYCJI OCHRONY ŚRODOWISKA
WYSZCZEGÓLNIENIE Województwo Polska = 100
1999 2000 1999 2000
Zdolność przekazanych do eksploatacji urządzeń w zakresie redukcji zamęczysz-czeń w t/rok:
pyłowych... 18016 127652 22,2 75,0
gazowych... 2204 6472 0,9 3,7
Oczyszczalnie ścieków:
obiekty w szt ... 28 37 7,7 11,4
w tym komunalne... 13 13 4,6 5,9
mechaniczne... 14 23 11,9 16,5
w tym komunalne... 1 4 1,8 6,5
biologiczne... 12 5 6,4 3,7
w tym komunalne... 11 2 6,2 1,6
z podwyższonym usuwaniem biogenów.. 2 9 3,3 18,0
w tym komunalne... 1 7 1,9 18,4
przepustowość w m3/dobę... 88493 149378 10,3 13,6
w tym komunalne... 25573 69194 3,7 7,3
mechaniczne... 13297 38496 8,1 15,2
w tym komunalne... 897 8827 1,2 5,3
biologiczne... 24436 8433 7,8 2,1
w tym komunalne... 24316 8330 8,2 2,1
z podwyższonym usuwaniem biogenów.. 50760 102449 13,3 23,3
w tym komunalne... 360 52037 0,1 13,5
Sieć kanalizacyjna odprowadzająca ścieki
i wody opadowe w km ... 320,6 334,0 7,1 6,5
124 Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska
TABL.6/87/. EFEKTY RZECZOWE UZYSKANE W WYNIKU PRZEKAZANIA DO UŻYTKU INWESTYCJI OCHRONY ŚRODOWISKA (dok.)
WYSZCZEGÓLNIENIE Województwo Polska =100
1999 2000 1999 2000
Urządzenia do przeróbki i zagospodarowania
osadów z oczyszczalni ścieków w t/rok .... 2250 948 4,4 7,5
Obiegowy system zasilania wodą (pojem
ność instalacji) w m3 ... 3587 872 1,6 27,5
Składowiska dla odpadów komunalnych:
obiekty w szt... 7 5 9,0 8,9
powierzchnia w ha... 12,6 17,2 5,0 14,1
wydajność w t/rok... 30099 116091 4,0 19,0
Uszczelnianie grantu łącznie z rowami i wałami, systemy odwadniające - obiekty
w szt... 5 1 17,2 3,8
Zbiorniki dla odpływów, strat, przecieków wód podziemnych:
obiekty w szt... 2 4 7,4 10,8
pojemność w m3 ... 242508 60 98,9 1,9
TABL. 7/88/. EFEKTY RZECZOWE UZYSKANE W WYNIKU PRZEKAZANIA DO UŻYTKU INWESTYCJI GOSPODARKI WODNEJ
WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem Miasta Wieś
1999 2000 1999 2000 1999 2000
Wydajność ująć wodnych w m3/dobę... 21137 4677 6771 700 14366 3977
Uzdatnianie wody w m3/dobę... 30867 6400 19925 866 10942 5534 Sieć wodociągowa w km...
Zbiorniki wodne:
475,6 423,4 46,0 47,7 429,6 375,7
obiekty... 4 3 - - 4 3
pojemność wm3... 400 1672000 - - 400 1672000
TABL.8/89/. REALIZACJA INWESTYCJI OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ NA WSI
WYSZCZEGÓLNIENIE Województwo Polska
1999 2000 1999 2000
WODOCIĄGI ZBIOROWE
Nakłady w tys. zł... 44052,6 44625,5 486994,3 455630,0 Efekty rzeczowe:
przyłącza do budynków:
w km... 132,9 123,2 X 3340,2 3112,6 w szt ... 4659 5649 87825 85313
sieć wodociągowa w km... 510,3 393,5 8092,5 7365,2
stacje uzdatniania wody... 17 9 287 209
w tym STACJE UZDATNIANIA WODY
Nakłady w tys. zł... 9650,2 9302,1 63285,2 65824,4 w tym na modernizację... 4198,5 1765,4 31327,8 33336,6
Efekty rzeczowe w szt ... 17 9 287 209
nowe... 3 2 99 54
zmodernizowane... 14 2 188 150
Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska 125
TABL.8/89/. REALIZACJA INWESTYCJI OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ NA WSI (dok.)
WYSZCZEGÓLNIENIE Województwo Polska
1999 2000 1999 2000
KANALIZACJA ZBIORCZA
Nakłady w tys. zł... 54108,9 57120,2 681868,4 785596,7 Efekty rzeczowe:
zbiorcza sieć kanalizacyjna w km... 247,2 217,1 2721,8 3401,8
przykanaliki do budynków:
w km... 51,7 53,5 813,6 924,3 wszt ... 3554 3595 45379 54083
OCZYSZCZALNIE ŚCIEKÓW ZBIORCZE Nakłady w tys. zł...
w tym na modernizację...
Oczyszczalnie ścieków oddane do użytku:
obiekty w szt ...
przepustowość w rn/dobę.,
20610,0 13575,9 278391,9
4218,1 2009,6 48485,7
6 12 229
1875,3 10195,0 56490,8
OCZYSZCZALNIE ŚCIEKÓW PRZYZAGRODOWE Nakłady w tys. zł...
Obiekty oddane do użytku.
887,6 1010,5 11048,0
101 125 1416
WYSYPISKA ODPADÓW
Nakłady w tys. zł... 7865,8 6378,3 97918,6 Efekty rzeczowe:
wysypiska (obiekty) w szt... 2 2 67
powierzchnia w ha... 11,9 3,1 179,9
269608,8 Źródło: dane Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
TABL.9/90/. STAN WYPOSAŻENIA WSI W NIEKTÓRE URZĄDZENIA I OBIEKTY OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ
WYSZCZEGÓLNIENIE Województwo Polska
1999 2000 1999 2000
Wodociągi zbiorowe:
przyłącza do budynków:
w km... 2363,2 2631,4 62659,5 63411,9 w tys. szt... 96,2 119,8 2195,5 2340,9 sieć wodociągowa w km... 7817,7 8545,1 156230,4 166315,7 Stacje uzdatniania wody w szt:
nowe... 239 252 5859 6011
zmodernizowane... 74 76 1038 1180
Kanalizacja zbiorcza:
przykanaliki do budynków:
w km... 411,0 393,9 4412,3 5142,0 w szt... 15196 21863 232887 292364
zbiorcza sieć kanalizacyjna w km... 1374,1 1625,7 14046,5 17247,1
Oczyszczalnie ścieków:
zbiorcze:
obiekty... 120 134 1710 1878
przepustowość w m3/dobę... 79604,3 97729,0 673903,3 787518,2
przyzagrodowe... 711 3169 17622 34324
Wysypiska odpadów:
obiekty... 80 94 1130 1118
powierzchnia w ha... 160,0 205,7 2083,2 2186,3 Źródło: dane Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
126 Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska
TABL. 10/91/. WPŁYWY7 NA FUNDUSZ OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ Z TYTUŁU OPŁAT I KAR
WYSZCZEGÓLNIENIE a - wymierzono b - wpłynęło
Województwo Polska
1999 2000 1999 2000
w tys. zl Z TYTUŁU OPŁAT
OGÓŁEM... 170536,7 156421,5 1462465,4 1670214,3
b 163009,5 149193,5 1412892,3 1413065,1
w tym:
pobór wody... 19930,5 20760,5 209272,0 206336,3
b 19241,2 20149,0 184767,8 198820,3
odprowadzanie ścieków... 21362,1 22667,5 459188,3 551127,5
b 20162,3 20853,5 273368,8 298954,4
zanieczyszczanie powietrza... .. a 63090,0 58002,3 646449,4 677121,6
b 57638,0 53471,1 790247,7 760982,7
składowanie odpadów... .. a 66154,1 54991,2 147555,7 234975,2
b 65968,0 54719,9 164507,9 153624,1
Z TYTUŁU KAR
OGÓŁEM... 10665,9 13095,6 190979,5 404849,6
b 2222,7 1576,3 21278,7 29118,9
w tym za przekroczenie norm:
zanieczyszczeń w odprowadzanych
ściekach... . a 3102,2 3569,3 72859,1 151681,2
b 688,8 756,4 12403,4 21837,5
zanieczyszczeń powietrza... . a 4405,3 2113,4 45190,3 25019,5
b 1410,2 543,2 6874,6 4615,5
w tym emisji: dwutlenku siarki... . a 1793,9 276,3 16798,6 5350,3
b 240,8 65,4 1423,6 1663,6
tlenków azotu... . a 314,6 93,8 14810,9 11985,5
b 77,9 50,2 793,0 665,1
dopuszczalnego poziomu dźwięku.... .. a 563,6 657,0 6251,6 4792,3
b 80,8 193,4 1341,4 1705,9
składowanie odpadów niezgodnie
z przepisami... 2594,8 6755,9 66667,9 223351,4
b 42,9 83,3 655,3 958,5
1 Do urzędów marszałkowskich, podlegające redystrybucji na poszczególne fundusze.
Źródło: dane Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, a w zakresie wysokości kar (wymiaru oraz w całości danych dotyczących emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu) - dane Inspekcji Ochrony Środowiska.
TABL. 11/92/. BILANS ŚRODKÓW FUNDUSZY OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ ZNAJDUJĄCYCH SIĘ W DYSPOZYCJI URZĘDU MARSZAŁKOWSKIEGO
WYSZCZEGÓLNIENIE
Województwo Polska
1999 2000 1999 2000
w tys. zł
Stan środków pieniężnych na początku roku 19585,3 9281,5 164696,4 195655,6
Wpływy ogółem... 169345,5 154764,7 1530732,7 1530969,6 Środki dyspozycyjne razem... 188930,8 164046,2 1695429,1 1726625,1 Wydatki ogółem... 179649,3 157722,2 1499773,5 1602671,3
w tym na rzecz funduszy:
Narodowego... 42193,6 35273,8 380882,1 435185,9 wojewódzkich... 70464,9 61346,0 643555,2 653318,4 powiatowych... 12999,5 14527,2 109368,0 142828,5 gminnych... 51750,9 45523,2 309775,9 334825,2 Stan środków pieniężnych na koniec roku
sprawozdawczego... 9281,5 6324,0 195655,6 123953,9 Źródło: dane Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska 127
TABL. 12/93/. WYKORZYSTANIE ŚRODKÓW FUNDUSZY OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ
Województwo Polska
WYSZCZEGÓLNIENIE 1999 2000 1999 2000
w tys. zł
OGÓŁEM... 135836,4 135107,2 1142232,0 1214553,7 Pożyczki... 60117,4 56791,3 828908,5 882785,1 Dotacje... 75719,1 78315,9 313323,5 331768,6 Z ogółem na:
ochronę powietrza... 28707,5 28583,1 330451,3 338161,5 ochronę wód... 69306,1 66103,8 545486,6 591420,2 gospodarkę wodną... 19043,9 19189,7 65874,8 76876,8 ochronę ziemi... 12278;; 9306,3 112404,3 92513,2 ochronę przyrody... 1996,2 1775,0 20522,2 21182,2 monitoring... 1634,6 4434,8 15608,1 19992,4 edukację ekologiczną... 1015,1 1334,2 16068,1 21828,7
prace badawcze... 303,5 - 2280,0 2335,5
nadzwyczajne zagrożenia... 50,0 2197,7 13301,5 24433,7
inne cele... 1501,3 2182,6 20235,2 25809,5 Źródło: dane Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
TABL. 13/94/. POWIATOWE FUNDUSZE OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ
Województwo Polska
WYSZCZEGÓLNIENIE 1999 2000 1999 2000
w tys. zł
Stan środków na początku roku... 6656,3 73462,6
Wpływy... 14178,5 16130,0 118403,6 159084,5 z tytułu:
opłat... 12840,4 14322,9 112156,4 139978,7 kar... 159,1 204,3 1628,3 2813,9 dobrowolnych wpłat, zapisów, daro
wizn, przedsięwzięć na rzecz ochrony
środowiska... 1,9 58,7 217,2
inne... 1179,0 1600,9 4560,2 16074,8 Wydatki... 7522,2 9790,1 45023,4 92023,3
na:
realizację przedsięwzięć związanych z:
składowaniem odpadów... 1900,1 1918,7 23332,4 33635,8
unieszkodliwieniem odpadów...
współfinansowanie inwestycji
ekolo-3079,0 3529,9 8748,2 25765,9
gicznych o charakterze ponadgminnym 2018,2 2105,7 6463,9 11745,3
inne...
Wojewódzki Fundusz z tytułu nadwyżki
524,9 2235,7 6479,0 13569,2
dochodów... - " - 7307,1
Stan środków na koniec roku... 6656,3 12996,2 73380,2 140523,8 Źródło: dane Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
TABL. 14/95/. GMINNE FUNDUSZE OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ
Województwo » Polska
WYSZCZEGÓLNIENIE 1999 2000 1999 2000
w tys. zł
Stan środków na początku roku... 13772,6 27235,8 280332,7 369910,1 Przychody... 72327,2 65783,8 480727,6 567801,2
z tytułu opłat i kar:
za usuwanie drzew i krzewów... 11064,5 13609,9 108211,0 154196,7
przekazane przez zarząd województwa ... 49706,3 45523,2 298168,3 334163,6
inne... 11556,4 6650,7 74348,3 79440,9
128 Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska
TABL. 14/95/. GMINNE FUNDUSZE OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ (dok.)
Województwo Polska
WYSZCZEGÓLNIENIE 1999 2000 1999 2000
w tys. zł
Środki dyspozycyjne... 86099,8 93019,6 761060,3 937711,3 Wydatki... 58864,0 58752,2 390486,2 504565,9 działalność modernizacyjną i inwestycyjną.. 38516,4 25031,5 242452,6 278453,3
w zakresie:
ochrony wód... 17826,0 17063,1 126362,9 130262,5 ochrony powietrza... 13579,2 6359,9 70868,5 75833,3 gospodarki wodnej i ochrony
prze-ciwpowodziowej... 7111,2 1608,5 45221,2 72357,5
ochronę:
powierzchni ziemi... 10039,8 4361,1 40523,4 44221,3 przyrody... 3664,4 6471,8 33194,4 52373,9
edukację ekologiczną... 2177,5 1732,6 10780,8 13361,4
wspomaganie systemów
kontrolno--pomiarowych... 133,6 213,7 3047,9 5119,3
inne cele... 4332,4 6577,5 60487,1 65009,3 Wojewódzki Fundusz z tytułu nadwyżki
dochodów... - 14364,1 - 46027,4
Stan środków na koniec roku... 27235,8 34267,4 370574,0 433145,5 Źródło: dane Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
TABL. 15/96/. GROMADZENIE ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH FUNDUSZU OCHRONY GRUNTÓW ROLNYCH
WYSZCZEGÓLNIENIE Województwo Polska
a - wymierzono 1999 2000 1999 2000
b - wpłynęło w tys. zł
OGÓLE M... 19932,9 10612,0 78399,7 69213,6
Rodzaje opłat:
b 18053,5 13401,4 74299,7 72227,0
jednorazowe należności... ... a 10071,5 1272,9 20677,4 13578,0
b 7894,5 1082,2 14640,9 9121,6
roczne... ... a 9840,1 9339,1 56216,7 52978,9
b 9655,7 8350,0 54194,8 52903,8
roczne podwyższone... ... a - - 24,2 251,2
b - - 24,2
-inne... ... a 21,3 - 1481,3 2405,5 b
Źródło: dane Ministerstwa Rolnictwa i R
503,2 ozwoju Wsi.
3969,3 5439,8 10201,6
TABL. 16/97/. PRACE I PRZEDSIĘWZIĘCIA ZREALIZOWANE W OPARCIU O ŚRODKI FUNDUSZU OCHRONY GRUNTÓW ROLNYCH
Województwo Polska
WYSZCZEGÓLNIENIE 1999 2000 1999 2000
w ha
OGÓŁEM... 3910 12701 35147 33712
w tym:
rekultywacja gruntów na cele rolnicze.. 115 84 1590 311
Źródło: dane Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska 129
TABL. 16/97/. PRACE I PRZEDSIĘWZIĘCIA ZREALIZOWANE W OPARCIU O ŚRODKI FUNDUSZU OCHRONY GRUNTÓW ROLNYCH (dok.)
WYSZCZEGÓLNIENIE
Województwo Polska
1999 2000 1999 2000
w ha rolnicze zagospodarowanie gruntów
zrekultywowanych... - - 3 605
użyźnianie i ulepszanie gleb, usuwanie
kamieni, odkrzaczanie... 3711 12505 27031 31763
budowa i renowacja zbiorników
wod-nych służących małej retencji... 84 112 453 391
Budowa i modernizacja dróg dojazdowych
do gruntów rolnych w km... 162 196 2951 3088
Źródło: dane Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
TABL. 17/98/. STRATY I WAŻNIEJSZE SZKODY POWODZIOWE
WYSZCZEGÓLNIENIE Województwo Polska=100
1999 2000
STRATY w tys. zł... 51380 150889 28,8 w tym rolnictwo... 21518 6653 2,8 sektor prywatny... 10897 1056 0,6 sektor publiczny... 10621 5597 8,5 SZKODY
Powierzchnia zalana w ha:
grunty orne... 6286 298 0,3 użytki zielone... 4611 299 0,4 Uszkodzenia lub zniszczenia w km:
brzegi rzek i potoków... 42,1 22,8 2,0
obwałowania przeciwpowodziowe... 1,5 -
-drogi wojewódzkie... 224,7 18,4 0,7 Uszkodzenia lub zniszczenia w szt:
mosty na drogach wojewódzkich... 55 33 5,5
budowle hydrotechniczne... 26 5 2,3 budynki... 779 71 0,5
Źródło: dane Ministerstwa Środowiska.
STRUKTURA NAKŁADÓW INWESTYCYJNYCH
1999 2000
NA OCHRONĘ ŚRODOWISKA
76,0%
24,0%
NA GOSPODARKĘ WODNĄ
69,1%
28,7%
71,3%
R\\l miasta
EZ~]
wieśSTRUKTURA NAKŁADÓW INWESTYCYJNYCH WEDŁUG KIERUNKÓW INWESTOWANIA W 2000 R.
i---1 ochrona powietrza atmosferycznego '---i klimatu - 32,0%
r i gospodarka ściekowa
! i ochrona wód - 58,2%
gospodarka odpadami - 7,9%
I I ochrona gleby i wód podziemnych - 0,7%
UH pozostała działalność -1,2%
553 ujęcia i doprowadzenia wody - 46,4%
j.. | stacje uzdatniania wody -16,7%
I i zbiorniki i stopnie wodne -18,4%
pr»Tn regulacja i zabudowa rzek i potoków -10,5%
yg obwałowanie przeciwpowodziowe i stacje pomp - 8,0%
Leśnictwo
LEŚNICTWO
UWAGI OGÓLNE
Zasady zachowania, ochrony i powiększania zasobów leśnych oraz zasady gospodarki leśnej w powiązaniu z innymi elementami środowiska i z gospodarką narodową określone zostały ustawami:
o lasach z dnia 28 IX 1991 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 444), obowiązującą od 1 I 1992 r., o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 II 1995 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 78), prawo łowieckie z dnia 13 X
1995 r. (Dz. U. Nr 147, poz. 713) z późniejszymi zmianami - ustawa z dnia 101 1997 r. (Dz. U. Nr 14, poz. 72).
Podstawowym źródłem danych dotyczących leśnictwa są materiały ze sprawozdawczości rocznej GUS.
Ponadto w szerokim zakresie wykorzystano wszelkie dostępne źródła administracyjne, takie jak:
aktualizacje stanu zasobów leśnych; monitoring środowiska leśnego; wewnętrzny system informacyjny Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych; ewidencje Ministerstwa Środowiska; opracowania Instytutu Badawczego Leśnictwa; ekspertyzy naukowe i opracowania autorskie oraz wewnętrzne systemy informacyjne innych jednostek, np.: Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej, Polskiego Związku Łowieckiego, Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska.
Prezentowane informacje w zakresie leśnictwa dotyczą:
1/ lasów publicznych stanowiących własność:
a/ Skarbu Państwa - zarządzanych i użytkowanych czasowo lub wieczyście przez:
- Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (w skrócie „Lasy Państwowe”) nadzorowane przez Ministra Środowiska,
- jednostki ochrony przyrody (parki narodowe),
- jednostki organizacyjne innych ministrów i wojewodów (na mocy art. 40 ustawy o lasach z dnia 28 września 1991 r. - Dz. U. z 1991 r. Nr 101, poz. 444 z późniejszymi zmianami), gmin lub związków komunalnych oraz Agencji Własności Skarbu Państwa (na mocy art. 1 ustawy z dnia 29 grudnia 1993 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa) oraz zmianie niektórych ustaw - Dz. U. Nr 1, poz. 3 z 1994 r. oraz ustawy o lasach;
b/ gmin (w tym gmin mających od 1999 r. status miasta na prawach powiatu);
2/ lasów prywatnych stanowiących własność:
a/ osób fizycznych,
b/ wspólnot gruntowych będących własnością wszystkich lub części mieszkańców wsi,
c/ rolniczych spółdzielni produkcyjnych i kółek rolniczych oraz oddane im w zarząd i bezpłatne użytkowanie,
d/ innych osób prawnych, np. kościołów i związków wyznaniowych, organizacji społecznych i partii politycznych, związków zawodowych oraz prywatnych spółek prawa handlowego.
Przyjęto zasadę prezentowania struktury własności lasów wynikającą ze zmian ustrojowych sformułowanych w nowej Konstytucji i znowelizowanym Kodeksie Cywilnym. Ponadto przy opracowaniu danych statystycznych przyjęto zasady klasyfikowania i kodowania podmiotów według form organizacyjno-prawnych zgodnie z „Systematyką Form Prawno-Organizacyjnych (SFPO)” zastosowaną jako standardowa klasyfikacja na mocy art. 40 i 61 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej.
Przyjęto zasadę prezentowania struktury własności lasów wynikającą ze zmian ustrojowych sformułowanych w nowej Konstytucji i znowelizowanym Kodeksie Cywilnym. Ponadto przy opracowaniu danych statystycznych przyjęto zasady klasyfikowania i kodowania podmiotów według form organizacyjno-prawnych zgodnie z „Systematyką Form Prawno-Organizacyjnych (SFPO)” zastosowaną jako standardowa klasyfikacja na mocy art. 40 i 61 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej.