Dla właściwego rozumienia zarówno specyfiki, jak i okoliczności, w których zachodzi zawodowy rozwój jednostki, koniecznością wydaje się zdefiniowanie i omówienie sześciu podstawowych terminów: „zawód”, „praca zawodowa”,
„czynności zawodowe”, „umiejętności zawodowe”, „kompetencje zawodowe”,
„kwalifikacje zawodowe”.
Pojęcie zawodu w ujęciu słownikowym, podobnie zresztą jak w literaturze naukowej, jest różnie definiowane. Najczęściej odnosi się go do wyodrębnione-go działania opartewyodrębnione-go na specyficznych czynnościach, które określona jednostka wykonuje w sposób stały. Przez zawód rozumie się „zespół czynności wyod-rębnionych w ramach społecznego podziału pracy, wymagający przygotowania (kwalifikacji), wykonywany stale lub dorywczo i stanowiący źródło utrzy-mania”43.
41 A. I. Brzezińska, Psychologiczne..., dz. cyt., s. 15.
42 K. R. Popper, W poszukiwaniu lepszego świata: wykłady i rozprawy z trzydziestu lat, Warszawa 1997, s. 59.
43 Nowy leksykon PWN, Warszawa 1998, s. 1987.
W innych słownikach termin ten jest definiowany jako:
− „umiejętność wykonywania pracy w danej dziedzinie, fachowe stałe wyko-nywanie jakiejś pracy w celach zarobkowych, fach, specjalność”44;
− „zajęcie, w którym się ktoś wyspecjalizował, które wykonuje czerpiąc środki utrzymania się”45;
− „zbiór umiejętności i związany z nim zasób wiedzy (wykształcenie) oraz kompetencji zawodowych (zasób wyuczony); zawód powstały w wyniku specjalizacji i społecznego podziału pracy, wykonywany stale, okresowo (sezonowo) lub dorywczo, jest zazwyczaj podstawowym źródłem dochodu i utrzymania jednostki”46;
− „zawód to rodzaj pracy wykonywanej przez jednostkę. Zawód to wyuczone, odpłatne pełnienie czynności służbowych, stanowiących wyodrębnioną funkcję w gospodarce opartej na podziale pracy”47 – definicja Międzynaro-dowego Biura Pracy w Genewie;
− „aktywność lub zespół aktywności podejmowanych w celu zarabiania na życie”48;
− „zawód to zajęcie, którego osoba ta się wyuczyła i które stale wykonuje dla pieniędzy”49;
− „zajęcie, w którym ktoś się wyspecjalizował, którego się wyuczył i które fachowo stale wykonuje w celach zarobkowych, fach, specjalność, profesja”50. Szczegółową analizę terminologicznego rozumienia „zawodu” przedstawił T. W. Nowacki51, przywołując definicje różnych autorów, którzy formułowali je uwzględniając różne aspekty i konteksty. Oto dwie z nich.
Według F. Schliepera – który eksponował stronę uwarunkowań społecz-nych – zawód w sensie kulturowym jest wykonywaniem określospołecz-nych funkcji wewnątrz wspólnoty, ukierunkowanej pracy o pewnej trwałości, którą podejmu-je się dobrowolnie, a przynajmniej z wewnętrznym potwierdzeniem podejmo-wanych zadań i reguł dla uzyskania warunków egzystencji52.
44 Słownik języka polskiego, Warszawa 1983, s. 977.
45 Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1969, s. 990.
46 K. Olechnicki, K. Załęcki, Słownik socjologiczny, Warszawa 1997, s. 256.
47 E. Goźlińska, F. Szlosek, Podręczny słownik nauczyciela kształcenia zawodowego, Radom 1997, s. 142.
48 A. S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2000, s. 877.
49 Inny słownik języka polskiego, Warszawa 2000, t. 2, s. 1297.
50 Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2007, s. 1443.
51 T. W. Nowacki, Zawodoznawstwo, Radom 1998, s. 74-81.
52 Tamże, s. 74.
Zdaniem Z. Wiatrowskiego53 utrwaliły się dwa zbliżone do siebie stanowi-ska wyrażające istotę zawodu: stanowisko J. Szczepańskiego i T. W. Nowac-kiego. J. Szczepański – jak trafnie zauważa Z. Wiatrowski – rozróżnia trzy zna-czenia terminu zawód:
1) wewnętrznie spójny system czynności, stanowiących dla jednostki źródło utrzymania i określających jej pozycję społeczną;
2) stałe wykonywanie pewnych czynności bez względu na kwalifikacje;
3) populacja tych, którzy wykonują te same czynności, np. lekarskie, nauczy-cielskie itp.54
Natomiast T. W. Nowacki uważa, że zawód to wykonywanie zespołu czynności społecznie użytecznych, wyodrębnionych na skutek społecznego podziału pracy, wymagających od pracownika odpowiedniej wiedzy i umie-jętności, powtarzanych systematycznie i będących źródłem utrzymania dla pracownika i jego rodziny55. Jest to definicja, która w miarę komplementarnie uwzględnia najistotniejsze cechy tych procesów pracy, które można uznać za stanowiące treść określonego zawodu. Chociaż sam autor uważa, że „ze wzglę-du na wielorakość związków zawowzglę-du z różnymi dziedzinami myśli, jego zako-rzenienie w rzeczywistości poprzez działanie zawodowe, wybitną funkcję w kształtowaniu bytu jednostkowego, wielorakość wpływów socjalizacyjnych i rolę kulturotwórczą z pewnością jest bezpiecznej zaprezentować definicje zawodu z różnych stanowisk”. Z tych między innymi względów proponuje on definicje zawodu opisanego z punktu widzenia: filozofii, ekonomii, socjologii, psychologii i pedagogiki56.
Oto jedna z tak ujętych definicji (w tym przypadku z punktu widzenia pe-dagogiki):
„Zawód jest wydzielonym w procesie pracy systemem czynności, wymaga-jących od pracownika kwalifikacji, zdobywanych w kształceniu w systemie szkolnym lub pozaszkolnym, wywołującym rozwój osobowości zawodowej i potrzebę nieustannego dokształcania się i doskonalenia. Zawód wprowadza w świat odpowiedzialności pracowniczej, tym samym ma bezpośredni wpływ na tworzenie moralności i kultury zawodowej. Stanowi on jedno z najważniej-szych pól działania jednostki”57.
53 Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2005, s. 98.
54 J. Szczepański, Zagadnienie wykształcenia ogólnego i zawodowego w szkolnictwie wyższym, „Studia Socjologiczne” 1970, nr 3.
55 T. W. Nowacki, Podstawy dydaktyki zawodowej, Warszawa 1971, s. 12.
56 T. W. Nowacki, Zawodoznawstwo..., dz. cyt., s. 80.
57 Tamże, s. 81.
W zacytowanej definicji T. W. Nowacki wyraźnie eksponuje czynniki edu-kacyjne odnoszące się zarówno do procesu kształcenia przygotowującego kan-dydata do wykonywania w przyszłości zadań zawodowych, jak i do procesów dokształcania i doskonalenia realizowanych w toku wykonywania zawodu.
Oznacza to, że spory akcent w proponowanej definicji autor kładzie na podmiot zawodu. Takie pojmowanie terminu „zawód” ma szczególne znaczenie, jeśli odniesiemy go do takiego zawodu, w którym ze względu na społeczny charakter tego zawodu zainteresowanie jednostką jest bardzo duże.
K. M. Czarnecki, uznając zawód za miejsce i przestrzeń społeczną człowie-ka w podziale pracy ludzkiej, proponuje rozwinięcie propozycji T. W. Nowac-kiego i zdefiniowanie terminu „zawód” z historycznego, politycznego, etyczne-go, fizjologicznego i ergonomicznego punktu widzenia:
− z historycznego punktu widzenia – „zawód jest to wynik przemian społecz-nych, gospodarczych i kulturowych w dziejach rozwoju ludzkości”;
− z politycznego punktu widzenia – „zawód jest wynikiem dążenia jednego narodu do dominacji nad drugim narodem, zwłaszcza w zakresie powstawa-nia i rozwoju zawodów militarnych”;
− z etycznego punktu widzenia – „zawód jest powinnością każdego człowieka do moralnego życia w zbiorowości społecznej dzięki wykonywanej pracy”;
− z fizjologicznego punktu widzenia – „zawód jest czynnością całego organi-zmu ludzkiego, przejawiającą się w aktywności narządów, tkanek, komórek”;
− z ergonomicznego punktu widzenia – „zawód jest układem warunków pracy, środowiska pracy, maszyn i urządzeń technicznych oraz właściwości fizycz-nych i psychiczfizycz-nych człowieka, zapewniającym optymalne warunki wyko-nywania czynności pracowniczych (zawodowych)”58.
Uważam, że należy uzupełnić te dwa katalogi terminologiczne (T. W. No-wackiego i K. M. Czarneckiego) przez sformułowanie definicji „zawodu”
z punktu widzenia prakseologicznego i technicznego:
− w ujęciu prakseologicznym – zawód to zorganizowany i sprawnie działający system czynności zawodowych, respektujący wypracowane przez teorię i praktykę zawodową reguły postępowania, ukierunkowane na osiągnięcie celu w sposób najbardziej skuteczny, ekonomiczny i oszczędny;
58 K. M. Czarnecki, Podstawowe pojęcia zawodoznawstwa, Sosnowiec 2008, s. 90-91.
− w ujęciu technicznym – zawód jest systemem czynności obejmujących stwo-rzone przez człowieka środki materialne, a zwłaszcza środki pracy i umiejęt-ności posługiwania się nimi, służące przekształcaniu zasobów przyrody po-trzebnych dla zaspokojenia potrzeb ludzkich59.
Uwzględniając zaproponowany przez K. M. Czarneckiego i uzupełnione przez autora niniejszej publikacji propozycje postrzegania terminu zawód z różnych punktów widzenia, a także inne cytowane definicje, można przyjąć, że „zawód człowieka jest to jego przygotowanie kierunkowe oraz upraw-nienia do wykonywania określonych czynności zawodowych, wynikających ze społecznego podziału pracy”. Oznacza to, że pojęcie „zawód człowieka obejmuje samego człowieka, jego wiedzę kierunkową, umiejętności kierun-kowe oraz formalne kwalifikacje zawodowe”60 (rys. 3).
Rys. 3. Model zawodu człowieka
Zaprezentowany przegląd sposobów definiowania pojęcia „zawód” nie wy-czerpuje oczywiście wszystkich możliwości, które mogą się jawić w różnych
59 Cz. Plewka, Uwarunkowania zawodowego rozwoju nauczycieli, Warszawa 2009, s. 50-51.
60 K. M. Czarnecki, Podstawowe..., dz. cyt., s. 89.
CZŁOWIEK
ZAWÓD
Kwalifikacje zawodowe
Umiejętności zawodowe
Wiedza zawodowa
WIEM
POTRAFIĘ
UMIEM
konkretnych sytuacjach. Należy zatem przyjąć, że jest to katalog otwarty, ale w zupełności wystarczający na potrzeby tego opracowania.
Przyjmując zatem, że zawód to wykonywanie zespołu czynności społecz-nie użytecznych, wyodrębnionych na skutek społecznego podziału pracy, wymagających od pracownika odpowiedniej wiedzy i umiejętności, powta-rzanych systematycznie i będących źródłem utrzymania dla pracownika i jego rodziny, należy zauważyć, że definicja tego terminu nawiązuje do proce-sów pracy jednostki (podejście takie występuje również w innych definicjach).
Można zatem założyć, że połączenie pojęcia „praca” z pojęciem „zawód” pro-wadzi do wygenerowania nowego terminu „praca zawodowa”.
Ponieważ praca w ogóle, a praca zawodowa w szczególności stanowi obok zabawy i nauki znaczącą część życia każdego człowieka, dlatego jest ona przedmiotem zainteresowań wielu dyscyplin naukowych. Zarówno samym po-jęciem „praca zawodowa”, jak i różnymi aspektami pracy, a także rolą, jaką ona odgrywa w życiu każdego człowieka interesuje się filozofia pracy, socjologia pracy, pedagogika pracy, psychologia pracy oraz ergonomia i prakseologia.
Termin praca zawodowa według T. Tomaszewskiego oznacza „podstawo-wą formę działalności ludzkiej (...) organizowanej w taki sposób, aby prowadzi-ła ona do powstawania wyrobów i usług społecznie wartościowych oraz do podnoszenia jakości życia wykonujących ją jednostek i członków ich rodzin”61 lub jak twierdzi T. Nowacki, „praca zawodowa wiąże się nierozerwalnie z czynnościami, które dana jednostka wykonuje stale lub względnie stale, z których wykonania czerpie środki utrzymania, których wykonanie wymaga odpowiednich kwalifikacji”62.
W podobny sposób, jak T. W. Nowacki definiuje „pracę zawodową”
K. M. Czarnecki twierdząc, że „praca zawodowa człowieka dorosłego jest ze-społem wyuczonych czynności, stale powtarzanych, stanowiących podstawę utrzymania siebie i rodziny” lub inaczej: „praca zawodowa jest wszelką dzia-łalnością ludzi posiadających do jej wykonania określone przygotowanie i kompetencje. Jest to praca, w wyniku której kształtuje się świat, jako wynik wymiany pomiędzy człowiekiem a jego materialnym i duchowym środowi-skiem”63.
61 T. Tomaszewski, Praca zawodowa jako centralne pojęcie kształcenia zawodowego [w:] S. Kaczor i Z. Wiatrowski (red.), Kształtowanie zawodowe w służbie gospodarki i kultury narodowej, Warszawa 1978, s. 49.
62 T. Nowacki, Wychowanie młodego robotnika, Warszawa 1980.
63 K.M. Czarnecki, Podstawy psychologii pracy dla studentów wyższych szkół zawodo-wych, Kraków 2001, s. 35.
Zaprezentowana przez K. M. Czarneckiego definicja pracy zawodowej mo-że budzić wątpliwości, bowiem autor uważa, mo-że „praca zawodowa jest zespołem wyuczonych czynności...” Czy na pewno tak jest? Czy w przypadku wykony-wania czynności niewyuczonych też możemy uważać, iż jest to element pracy zawodowej? Myślę, że wątpliwość ta zostanie rozwiana po dokonaniu analizy terminu „czynność zawodowa”.
Z. Wiatrowski uważa, że pojęcie pracy zawodowej możemy rozpatrywać