Teorie rozwoju zawodowego człowieka

Człowiek jest istotą niezwykle złożoną, o ciągle jeszcze nie odkrytych w całości pokładach wiedzy dotyczącej zarówno jego potrzeb, jak i możliwo-ści warunkowanych niekończącą się liczbą czynników. Dzieje się tak nieza-leżnie od tego, iż od wieków jest on przedmiotem zainteresowania wielu dys-cyplin naukowych. Ciągle jeszcze „współczesna wiedza o człowieku, o jego motywacji i możliwościach intelektualnych, o rozwoju emocjonalnym i zabu-rzeniach osobowości... – jak to podkreśla w swoich pracach J. Kozielecki – jest zawstydzająco mała (...)”. Stąd „coraz powszechniejsze staje się przeko-nanie, że poznanie osobowości człowieka, jego systemu wartości i możliwości rozwojowych jest niezbędnym warunkiem tworzenia humanistycznej wizji świata”¹⁰⁷. Wizji, w której wiedzy o człowieku zdaniem cytowanego autora można przypisać trzy następujące role:

− Służy kształtowaniu środowiska fizycznego i społecznego, które otacza człowieka. Oznacza to, że wykorzystanie wiedzy naukowej zwiększa prawdopodobieństwo, że środowisko ukształtowane przez człowieka bę-dzie otoczeniem, które jemu służy.

− Jest podstawą wszelkich oddziaływań wychowawczych i socjotechnicz-nych, dzięki czemu możemy skutecznie zmieniać zachowanie danej jed-nostki bądź przystosowywać ją do nowych okoliczności.

− Stanowi podstawę w kształtowaniu się procesu samopoznania, samorozwo-ju i samorealizacji¹⁰⁸.

Wiedzę tę, jak wspomniano w pierwszym rozdziale, pozyskuje się z róż-nych źródeł, wykorzystując do osiągnięcia tego celu cały, złożony warsztat badawczy obowiązujący w poszczególnych dyscyplinach naukowych. Wyko-rzystuje się cały szereg znanych teorii i naukowych koncepcji. Przy czym najczęściej przez teorie rozumie się system ogólnych i dobrze uzasadnionych twierdzeń (praw), które pozwalają przewidywać bądź wyjaśniać rzeczywiste zdarzenia. Natomiast koncepcja to system hipotez i przypuszczeń, które nie są w pełni uzasadnione i nie zawsze pozwalają przewidywać i wyjaśniać fakty.

107 J. Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 2000, s. 9.

108 Zob. tamże, s. 9-10.

Dlatego w tym opracowaniu tam, gdzie będzie mowa o wiedzy służącej po-znawaniu człowieka, używane będzie pojęcie „koncepcja”, a w odniesieniu do rozwoju zawodowego człowieka stosowane będzie pojęcie „teoria”.

Teorią rozwoju zawodowego poświęciłem sporo miejsca w pracy zatytu-łowanej Uwarunkowania zawodowego rozwoju nauczycieli¹⁰⁹, dokonując dość szczegółowej charakterystyki kilku wybranych i szczegółowych teorii rozwoju zawodowego nauczycieli. Zachęcając do lektury całości tamtego opracowania, wykorzystam jego obszerne fragmenty również w tej pracy do przybliżenia istoty niektórych teorii rozwoju zawodowego.

Rozwój człowieka jest podstawowym przedmiotem zainteresowania wielu teorii: psychoanalitycznej (Zygmunt Freud, Carl Jung, Alfred Adler, Erik Erikson, Jan Loevinger i wielu innych); humanistycznej (Abra-ham Maslow i Carl Rogers); poznawczo-rozwojowej (Jean Piaget oraz Lew Wygotski – przy nieco innych założeniach, a także Lawrence Kohlberg);

behawioralnej (Albert Bandura, Józef Pieter, Iwan P. Pawłow, Burrhus F Skinner i wielu innych)¹¹⁰. Zdaniem H. Bee, teorie można porównywać pod wieloma względami. Kryterium owych porównań może np. być wyróżnianie bądź niewyróżnianie etapów rozwoju lub zakładanie, że kierunek rozwoju zgodny jest z założeniami, albo wartościowanie poziomu rozwoju. „Żadna z tych wartościowych teorii nie potrafi odpowiednio poradzić sobie z wyja-śnieniem mechanizmów rozwoju człowieka, ale każda z nich służy użytecz-nymi pojęciami i każda z nich może stanowić podstawę gromadzenia warto-ściowych badań”¹¹¹. Dlatego między innymi duża część badaczy opowiada się za eklektycznym podejściem teoretycznym. Dla lepszego jednak zilustrowania istoty poszczególnych teorii rozwoju zawodowego, każdą z nich przedstawi-łem oddzielnie.

Podobne, jak Helen Bee, stanowisko prezentuje Anna Brzezińska, która twierdzi, że nie jest możliwe znalezienie takich kryteriów, na których podsta-wie możliwe byłoby dokonanie „podziału teorii psychologii rozwoju na grupy i sporządzenie wspólnego opisu teorii zaliczonych do każdej z nich. Wiele teorii ma status opisowy, wiele korzysta z dorobku innych nauk. Niektóre nie precyzują swoich założeń wyjściowych, ani nie definiują wszystkich używa-nych przez siebie pojęć kluczowych. Z drugiej strony – pisze autorka – każda z nich jest złożonym systemem przejściowym i trzeba je traktować jako cało-ści, składające się z podsystemów zawierających konstrukty teoretyczne z różnych poziomów ogólności oraz wzajemnych między nimi relacji. Warto

109 Zob. Cz. Plewka, Uwarunkowania zawodowego rozwoju nauczycieli, dz. cyt., s. 167-227.

110 H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka, Poznań 2004, s. 35-63.

111 Tamże, s. 63.

jednak czynić takie próby, gdyż w ten sposób dokonuje się głębszej refleksji nad bogactwem i różnorodnością teorii, ich przystawalnością do problemów analizowanych współcześnie (…) Widać też wtedy, iż niektóre teorie „stare”, powstałe dawno temu, nadal są ważnym narzędziem poznawczym pozwalają-cym na generowanie poznawczo atrakcyjnych hipotez”¹¹². Kierując się tym założeniem, cytowana autorka, opierając się na czterech kluczowych, jej zda-niem, dla psychologii rozwoju człowieka pytaniach: co się rozwija? (pytanie o przedmiot i obszar rozwoju), ku czemu rozwój zmierza? (pytanie o cel i sens rozwoju), jak przebiega zmiana rozwojowa? (pytanie o mechanizm rozwoju), dlaczego zachodzi rozwój? (pytanie o czynniki rozwoju), proponuje analizę porównawczą wybranych teorii rozwoju człowieka (tab. 1).

Tabela 1. Porównanie wybranych teorii rozwoju człowieka

Pytanie Kryterium Kategoria Przykład

Co się rozwija?

zakres zmian cała struktura koncepcje stadialne: struktura osobowości

– Z. Freud, E. H. Erikson, struktu-ry poznawcze

– J. Piaget, struktura związków osoba-otoczenie

– L. S. Wygotski

wybrany obszar opanowanie reguł (teorie uczenia się), wyuczenie się zachowań

poznawcza racjonalny, efektywny „nauko-wiec” (J. Piaget)

emocjonalna osoba irracjonalna, targana emo-cjami (Z. Freud, E. H. Erikson) całościowa harmonijnie ukształtowana,

goto-wa do współdziałania z innymi osobami (L. S. Wygotski)

112 A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, Warszawa 2007, s. 274.

Tabela 1. Porównanie wybranych teorii rozwoju człowieka (cd.)

Pytanie Kryterium Kategoria Przykład

Jak przebiega zmiana roz-wojowa?

charakter zmian

ilościowe wzmacnianie i generalizowanie sprawności poznawczych (J. Pia-get), rośnie siła ego (Z. Freud), naśladowanie jest dokładniejsze (teoria uczenia się)

jakościowe pojawiają się nowe komepetencje w kolejnych etapach rozwoju (Z Freud, E. H. Erikson, J. Piaget, L. S. Wygotski)

mechanistyczne antecedenty (poprzedniki) wywo-łują pojedyncze zachowania wg formuły S-R (teorie uczenia się), powstają stałe wzorce zachowania (etologia)

organiczne wewnętrzne przyczyny kształtują-ce struktury poznawcze (J. Piaget),

jednostka jest we władaniu swych popędów/instynktów (Z. Freud, E. H. Erikson, etologia, wczesne teorie uczenia się) lub bodźców ze środowiska (teorie społecznego uczenia się)

jednostka aktywna

u jednostki zachodzą procesy asymilacji, akomodacji, równowa-żenia (J. Piaget), buduje ona swoje poczucie tożsamości (E. H. Erik-son), wzmacnia siłę swego ego (Z. Freud), modyfikuje otoczenie, buduje mechanizmy samoregulacji

natura wewnętrzne czynniki determinują rozwój (Z. Freud, koncepcje eto-logiczne)

Pytanie Kryterium Kategoria Przykład

interakcja współdziałanie czynników we-wnętrznych – fizycznego dojrze-wania i równoważenia – oraz dwóch rodzajów doświadczenia - fizycznego i społecznego (J. Pia-get), zmieniające się popędy mogą wchodzić w konflikty z czynni-kami/instytucjami społecznymi (E. H. Erikson), współdziałanie z innymi ludźmi, modyfikuje procesy dojrzewania biologiczne-go i determinuje rozwój jednost-ki (L. S. Wygotsjednost-ki)

kultura ważny jest wpływ doświadczenia (teorie społecznego uczenia się) Źródło: A. Brzezińska, Społeczna psychologia rozwoju, dz. cyt., s. 275-276.

Zaproponowana klasyfikacja jest nie tyle nowatorskim podejściem do ukazania istoty oraz różnic i podobieństw poszczególnych teorii rozwoju człowieka, co ciekawym i użytecznym sposobem wpisania poszczególnych teorii rozwoju w istotę sformułowanych przez siebie czterech pytań dotyczą-cych tego rozwoju. Użyteczność ta jest niezwykle istotną cechą, bowiem większość teorii zajmujących się rozwojem człowieka skupia swą uwagę na zmianach, które zachodzą w czasie, a dotyczą różnych sfer działalności czło-wieka. Zmiany te są różnie objaśniane, a relacje zachodzące między obser-wowanymi faktami a ich wyjaśnieniami są dla wielu przedstawicieli nauki podstawą do podejmowania prób klasyfikowania teorii rozwojowych.

W najnowszej literaturze można spotkać coraz więcej propozycji klasyfi-kacyjnych teorii rozwoju człowieka. Teorie te, jak również ich klasyfikacje, różnią się sposobem pojmowania zjawisk rozwojowych oraz sposobem podej-ścia do badania tych zjawisk. Dominują teorie wąskiego zasięgu, ograniczają-ce się do wybranego przedziału wieku, bądź wybranego obszaru czy dziedziny rozwoju człowieka. Stąd najczęściej proponowane są klasyfikacje i charakte-rystyki teorii dotyczących albo określonej dziedziny rozwoju człowieka albo określonej grupy wiekowej, rzadziej natomiast konkretnej grupy zawodowej.

Tylko niektóre z proponowanych teorii wyjaśniają, na czym polegają zmiany w zakresie zachowania, doświadczenia, osobowości, czy relacji jednostki z otoczeniem charakterystycznym np. dla określonej grupy zawodowej. Rów-nież tylko niektóre odpowiadają na pytanie o uwarunkowania tych zmian.

Takimi są np. niektóre teorie rozwoju zawodowego, które wyjaśniają, opisują

oraz pozwalają prognozować, jakie będą zachowania zawodowe człowieka w określonej sytuacji bądź zawodzie.

Teorie zawodowe wyjaśniają na ogół, dlaczego ludzie wybierają określo-ne zawody, w jakich warunkach ich rozwój zawodowy zachodzi najszybciej, powoduje największe zmiany rozwojowe, określają przyczyny niepowodzeń zawodowych czy osiągania sukcesu zawodowego, określają kryteria wyod-rębniania zawodu i sposoby jego opisu itp. Oznacza to, że teorie zawodowego rozwoju umożliwiają uzyskanie odpowiedzi na wiele interesujących pytań, typu: jakie wymagania i predyspozycje psychomotoryczne musi posiadać kandydat do pracy w określonym zawodzie, jakie kompetencje powinna po-siadać osoba rozpoczynająca pracę w określonym zawodzie, bądź podejmują-ca się wykonania określonej grupy zadań zawodowych, jakie potrzeby własne i społeczne realizuje określona osoba poprzez pracę w określonym zawodzie itp.

Większość teorii rozwoju zawodowego koncentruje się jedynie na okre-ślonej grupie zagadnień, traktując inne jako mniej istotne, bądź w ogóle ich nie podejmując. Oznacza to, że jedne zwracają szczególną uwagę na proble-matykę wyboru zawodu, inne zaś koncentrują się na problemach rozwoju za-wodowego, traktując go jako proces, a jeszcze inne interesują głównie uwa-runkowania tego rozwoju. Dla większości teorii rozwoju zawodowego przedmiotem analizy jest albo sam zawód, albo osoba, która zawód ten wyko-nuje. Termin „zawód” w każdej teorii rozwoju zawodowego stanowi bądź podstawę, bądź tylko „tło” służące do wyjaśniania określonych problemów zawodowych. Należy to uznać za sprawę zupełnie oczywistą, bowiem powin-ność precyzyjnego definiowania terminów, którymi dana teoria się posługuje, jest jednym z podstawowych wymogów, jakie musi teoria ta spełniać, a termi-ny „zawód” i „rozwój” są tymi dwoma, które przecież teorie rozwoju zawo-dowego łączą, ukazując ten związek w różnych relacjach.

Rozwój zawodowy jest częścią (elementem) szerszego procesu, jakim jest całościowy rozwój człowieka. Stąd też wielu badaczy zakłada, że rozwój za-wodowy jednostki, a raczej jego przebieg, powinien być analizowany na grun-cie teorii rozwoju zawodowego wywodzących się z ogólnych teorii rozwoju człowieka. Przyjmując to założenie, proponują różnego rodzaju teorie, z któ-rych część ma charakter ogólny, a część charakter szczegółowy.

Opierając się na opisach teorii rozwoju zawodowego przedstawionych przez A. Bańkę¹¹³, K.M. Czarneckiego¹¹⁴, I. Kurianiuka¹¹⁵, T. Nowackiego¹¹⁶,

113 A. Bańka, Zawodoznawstwo, doradztwo zawodowe, pośrednictwo pracy, Poznań 1995, s. 131-146.

114 K. M. Czarnecki, Teoretyczne podstawy zawodowego rozwoju człowieka [w:]

H. Moroz, Rozwój zawodowy..., dz. cyt., s. 33-52.

A. Paszkowską-Rogacz, H. Skłodowskiego¹¹⁷ oraz W. Rachalską¹¹⁸, wybrałem sześć ogólnych i trzy szczegółowe teorie, których zaprezentowanie uznaję za celowe i uzasadnione. Sądzę, że z działalnością zawodową każdego człowieka pracującego oraz jego zawodowym rozwojem są związane teorie ogólne: po-działu pracy ludzkiej, energetyzmu życia ludzkiego, potrzeb ludzkich, czynno-ści ludzkich, miejsca i przestrzeni społeczno-zawodowej oraz sensu życia ludzkiego, a także następujące teorie szczegółowe: teorie wyboru zawodu, teorie uczenia się zawodu, teorie pracy zawodowej. Będzie to jednak bardzo uproszczona prezentacja istoty poszczególnych teorii, ograniczająca się raczej do przedstawienia podstawowych twierdzeń tych teorii, niż do szerokiego ich omówienia. Zainteresowanych pełniejszym ich poznaniem odsyłam do przy-woływanej w tym opracowaniu literatury zawodowego rozwoju oraz roli, jaką pełnią poszczególne uwarunkowania w procesie tego rozwoju.

Ogólne teorie rozwoju zawodowego

Pierwszą z ogólnych teorii zawodowego rozwoju, którą omawiam w ni-niejszej rozprawie, jest teoria energetyzmu życia ludzkiego. Podstawowe twierdzenia tej teorii przedstawiam za J. Pieterem.

Teoria energetyzmu życia ludzkiego

„Energetyzm” w rozumieniu słownikowym, to „pogląd filozoficzny tłu-maczący wszelkie zjawiska przyrody jako przemiany energii”¹¹⁹. Energetyzm, stanowiący uogólnienie poglądu na naturę fizycznej rzeczywistości, wyraża się w tezie mówiącej, że energia stanowi naczelną zasadę definiowania tak materialnej, jak i duchowej rzeczywistości¹²⁰. Pogląd ten wykorzystywany jest przez przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych przy rozważaniach doty-czących zagadnień energetycznych podstaw życia, rozwoju i działalności ludzkiej. Jest on również wykorzystywany przez przedstawicieli psychologii i pedagogiki, a J. Pieterowi, W. Dawidowi oraz W. Szewczukowi posłużył do

115 J. Kurianiuk, Teorie rozwoju zawodowego a systemy klasyfikacyjne zawodów [w:]

T. Nowacki (red.), Pedagogika pracy, problematyka i przegląd badań, Warszawa 1982, s. 271-319.

116 T. Nowacki, Zawodoznawstwo, Radom 1999, s. 243-282.

117 A. Paszkowska-Rogacz, H. Skłodowski, Teorie rozwoju zawodowego [w:] H.

Skłodowski (red.), Psychologiczna problematyka doradztwa zawodowego, Łódź 1999, s. 14-146.

118 W. Rachalska, Problemy orientacji zawodowej, Warszawa 1987, s. 49-67.

119 Słownik 100 tysięcy potrzebnych..., dz. cyt., s 165.

120 A. Podsiad, Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 2000, s. 228-229.

sformułowania teorii energetyzmu życia ludzkiego, której podstawowe twier-dzenia przedstawiam za J. Pieterem¹²¹. Oto one:

− człowiek jest układem energetycznym;

− aktywność życia ludzkiego warunkowana jest energetycznie;

• energiach aktywności ludzkiej można mówić wówczas, gdy są możliwe do stwierdzenia równoważności przemian mających miejsce w organizmie ludzkim, w zakresie jego czynności przystosowawczych do podniet, do sy-tuacji stanowiących ich układ, do warunków środowiskowych;

− w rozważaniach natury psychologicznej i pedagogicznej, energetyzm od-nosi się głównie do zmian dotyczących czynności przystosowania się człowieka do otoczenia;

− zmiany przystosowawcze ludzkiego organizmu, warunkowane energetycz-nie, są mierzalne;

− energetyczne podstawy ludzkiej egzystencji sprowadzają się do wywoły-wania zmian i wpływywoły-wania na trwałość zachowań społecznych jednostki;

− energetyczne podstawy ludzkiej aktywności mają charakter „napędowy”

oraz „kierunkowy” lub sygnałowy”;

− energie warunkujące ludzkie życie występują w różnych postaciach: fi-zycznej, chemicznej, fizjologicznej, psychicznej oraz społecznej;

− energie psychiczne ujawniają się głównie w zachowaniach ludzkich, takich jak np.: uczenie się, wykonywanie różnego rodzaju działań (zadań) zawo-dowych, społecznych, wynikających z zainteresowań i zamiłowań;

− napęd do życia, rozwoju i działania powstaje w wyniku chemicznych przemian zachodzących w organizmie, a kierunek tego napędu wyznaczają cechy dziedziczne zawarte w kodzie genetycznym;

− energią pierwszorzędną i niezbędną w procesach ludzkiej egzystencji i aktywności jest świadomość traktowana jako energia kierunkowa

− energiami ludzkiej aktywności są wrodzone instynkty, które stanowią na-pęd dla konkretnych podniet czy sytuacji warunkujących realizację okre-ślonych celów ludzkiej aktywności;

− z energetycznego punktu widzenia pamięć rozumiana jako zdolność i jako doświadczenie jest stymulatorem energii organizmu.

Opierając się na podstawowych twierdzeniach teorii energetyzmu, przyj-muję, że działalność człowieka (bez względu na to jakiego będzie ona rodzaju, co będzie jej celem, czy też w jakim okresie ludzkiego rozwoju będzie ona

121 J. Pieter, Społeczne problemy psychologii, Warszawa 1969, s. 330 i n.; a także:

K. M. Czarnecki, Podstawowe pojęcia..., dz. cyt., s. 27.

miała miejsce) jest permanentnym ciągiem wydatkowania energii. Wydatko-wanie to dotyczy zarówno energii podstawowej, jak i kierunkowej, która jest warunkiem sine qua non każdego etapu rozwoju zawodowego jednostki.

Teoria potrzeb ludzkich

Analizując doniesienia z badań dotyczących problematyki pracy i rozwoju zawodowego człowieka, można zaobserwować tendencje, w której większość badaczy uznaje, że naturalnymi celami nadrzędnymi każdego człowieka są:

osobnicze i gatunkowe przetrwanie, rozwój, skuteczna aktywność, korzystne współżycie i współdziałanie z otoczeniem społecznym oraz zadowolenie z całokształtu swojego życia. Można też – jak twierdzą H. Traczyńska i M. Wojciechowski – przekonać się, „że jedynym sposobem, umożliwiają-cym człowiekowi osiąganie tych celów jest zaspokojenie powiązanych z tymi celami naturalnych potrzeb. Nie osiągnie on celów, jeśli będzie lekceważył potrzeby, które do tych celów prowadzą – czy to na skutek braku wiedzy o tym, jakie potrzeby prowadzą do tego celu, czy też braku umiejętności za-spakajania tych potrzeb”¹²². W dużej części zgadzam się z autorami tego twierdzenia. Potrzeby człowieka od wielu lat stanowią przedmiot zaintereso-wania przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych, nawiązujących w swoich pracach do teorii potrzeb A. H. Maslowa¹²³. Jest to jedna z najlepiej znanych teorii potrzeb, która stała się niemal najbardziej wpływową teorią psycholo-giczną XX wieku.

Późniejsze badania nad potrzebami poszczególnych kategorii, prowadzone przez coraz liczniejszą grupę przedstawicieli różnych dyscyplin nauki¹²⁴, bądź to zanegowały wiele zależności, jakie z teorii A. H. Maslowa można było wyprowadzić, bądź poddały je wątpliwościom i krytyce. Z tego między inny-mi względu podstawowe założenia teorii potrzeb ludzkich formułuję na

122 H. Traczyńska, M. Wojciechowski, Co to znaczy „umieć żyć”? (Praktyczny prze-wodnik psychologiczny), Warszawa 2008, s. 32.

123 A. H. Maslow, Teoria hierarchii potrzeb [w:] J. Reykowski (red.), Problemy oso-bowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, Warszawa 1964.

124 Np. badania: M. Crowder, K. Pupynin, The motivation to train. A review to the literature and the development of a comprehensive theoretical model of training moti-vation, 1993, s. 10; E. E. Lawler i J. I. Suttle, za: X. Gliszczyńska, Psychologia badań wartości w środowisku pracy [w:] X. Gliszczyńska (red.), Systemy wartości w środowisku pracy, Warszawa 1982, s. 138; M. A. Wahba I I. G. Bridwella, za:

M. Crowder, K. Pupynin, The motivation..., dz. cyt.; i inne.

stawie doświadczeń: H. A. Murraya¹²⁵, K. Obuchowskiego¹²⁶, J. Pietera¹²⁷, a także T. Kocowskiego¹²⁸. Oto one:

− potrzeba to właściwość osobnika X sprawiająca, że osobnik ten bez przedmiotu Y nie może normalnie funkcjonować;

− człowiek jest biosystemem dążącym do utrzymania własnego życia – co jest uzależnione od warunków, które nazywamy potrzebami egzystencji;

− człowiek jest biosystemem podlegającym w ontogenezie rozwojowi ukie-runkowanemu na odtworzenie oraz doskonalenie jego organizacji na wszystkich poziomach – co jest uzależnione od warunków, które nazywa-my potrzebami rozwojowymi;

− szczególnymi rodzajami potrzeb są potrzeby fizjologiczne, seksualne, po-znawcze, kontaktu emocjonalnego oraz sensu życia;

− aby człowiek był skłonny podjąć aktywność zaspokajającą jakąś potrzebę i skutecznie ją kontynuować – musi wystąpić bądź odczucie niezadowole-nia z aktualnego stanu rzeczy, bądź nadzieja na uzyskanie jakiejś satysfak-cji lub uniknięcie dyssatysfaksatysfak-cji;

− niezależnie od skomplikowania i bogactwa potrzeb, każdy człowiek po-trzebuje tych warunków, bez których nie mógłby prawidłowo funkcjono-wać, tj. w pełni wykorzystać swych zdolności w działaniu i rozwijać się;

− każdy człowiek dla normalnego funkcjonowania musi mieć odpowiednie warunki do właściwego przechodzenia poszczególnych faz rozwojowych (funkcjonowania w każdej fazie rozwojowej), czyli musi mieć możliwości rozwijania się (normalne funkcjonowanie to prawidłowa samoregulacja w danej chwili i zdolność do rozmnażania się oraz prawidłowy rozwój);

− potrzeba może być rozumiana jako wewnętrzne napięcie organizmu, które prowadzi do zorganizowania pola działania organizmu odpowiednio do pewnych podniet lub celów i pobudza aktywność skierowaną na ich osią-gnięcie;

− napięcie, jakie powstaje w organizmie na skutek niezaspokojenia określo-nej potrzeby, jest składnikiem procesu zaspakajania potrzeb;

− potrzeby są czynnikami dynamizującymi zachowanie człowieka;

125 H. A. Murray, Próba analizy sił kierunkowych osobowości [w:] J. Reykowski (red.), Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, Warszawa 1964..

126 K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983.

127 J. Pieter, Sporne problemy..., dz. cyt.

128 T. Kocowski, Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982.

− brak mechanizmów zaspakajających potrzeby ludzkie wywołuje zakłócenie równowagi wewnętrznej człowieka;

− napięcie powstające pod wpływem zaburzeń równowagi organizmu nie jest mianowane i samo przez się nie może ukierunkować zachowania jednostki;

− odzwierciedlenie w świadomości potrzeby przedmiotu nie jest tożsame ze zmianą powstałą w organizmie jednostki pod wpływem zachowania równowagi wewnętrznej, wyrażone stanem napięcia;

− napięcie wewnętrzne daje początek ciągowi czynności mogących dopro-wadzić do zaspokojenia potrzeb;

− samo zaspokojenie potrzeb likwiduje stan napięcia, przynosząc człowie-kowi pewną ulgę psychofizyczną;

− człowiek ma, generalnie biorąc, tylko dwie możliwości zaspakajania swo-ich potrzeb: albo przez aktywność własną, albo przez aktywność innych osób. Oznacza to, że to, co jest mu niezbędne zdobywa sam albo otrzymuje od innych;

− człowiek może się rozwijać tylko w działaniu, zaspakajając swoje potrzeby;

− zaspokojenie potrzeb zależy zarówno od wiedzy o przedmiocie potrzeby, jak i od różnego rodzaju przypadkowych okoliczności oraz możliwości uzyskania przedmiotu potrzeby.

− zaspokojenie potrzeb zależy zarówno od wiedzy o przedmiocie potrzeby, jak i od różnego rodzaju przypadkowych okoliczności oraz możliwości uzyskania przedmiotu potrzeby.

W dokumencie Czesław Plewka Kierowanie własnym rozwojem zawodowym (Stron 59-101)