Elementy materialne procesu

Warunkiem koniecznym do wszczêcia procesu spornego jest wczeœniejsze zaistnienie spornego przedmiotu, inaczej mówi¹c wczeœniejsze zaistnienie kontro-wersji pomiêdzy stronami sporu, skierowanie tego sporu do sêdziego przez jedn¹ ze stron sporu lub przez obydwie, wyjaœnienie sprawy wobec sêdziego i pod kie-rownictwem sêdziego, przy zachowaniu zasady równoœci stron oraz prawa do obrony zg³oszonej w procesie tezy, i wreszcie rozstrzygniêcie sêdziowskie. Proces jest to w praktyce ca³y szereg czynnoœci, dzia³añ i zdarzeñ wzajemnie powi¹zanych i uwarunkowanych, a objêtych jednym celem: uzyskania orzeczenia sêdziowskie-go30. Proces jawi siê wiêc w tym aspekcie jako akt prawny z³o¿ony. W pojêciu tym mo¿na wskazaæ nastêpuj¹ce konieczne elementy: to nastêpstwo aktów dokony-wanych przez uczestników postêpowania w sposób nakazany przez prawo, w celu uzyskania orzeczenia o przedmiocie sporu. Owo nastêpstwo aktów jest na tyle istotne, ¿e nie mo¿na kontynuowaæ postêpowania, je¿eli któraœ z koniecznych czyn-noœci nie zosta³a wykonana. St¹d proces mo¿e te¿ byæ nazwany aktem komplet-nym31. Niektórzy autorzy wskazuj¹ na wystarczaj¹cy do zaistnienia procesu walor

wawczy, proces chemiczny, itp.), wtedy jednak musi byæ stosowane opisowo, z dodaniem drugiego cz³onu, wyjaœniaj¹cego o jakie postêpowanie chodzi. Szerzej zob.: A. Dziêga. Strony sporu w kano-nicznym procesie o niewa¿noœæ ma³¿eñstwa. Warszawa 1994 s. 19-28; 33-38.

2 9 Podobne ujêcie terminu proces i procedura podaj¹ tak¿e niektórzy procesualiœci œwieccy. Terminy te s¹ czêsto u¿ywane zamiennie, gdy¿ w rzeczywistoœci s¹ bliskoznaczne. Pojêcie procedury jest jednak pojêciem szerszym. Mieœci w sobie pojêcie procesu (który pozostaje szczególn¹ procedur¹ - s¹dow¹), ale tak¿e okreœlone sposoby stosowania prawa, uznane regu³y postêpowania a nawet obyczaje. Por.: S. Waltoœ. Proces karny. Zarys systemu. Warszawa 1985 s.16.

3 0 Proces jest te¿ okreœlany jako prawnie zorganizowane dzia³anie kompetentnych organów (pañstwo-wych albo spo³ecznych), z udzia³em zainteresowanych podmiotów, czyli stron, maj¹ce na celu ochro-nê stosunków spo³ecznych, regulowane za pomoc¹ prawa cywilnego, rodzinnego i pracy (w przypad-ku procesu koœcielnego - prawa kanonicznego) przez zastosowanie w konkretnym stanie faktycznym odpowiedniej normy prawnej. Por.: Z. Resich. Istota procesu cywilnego. Warszawa 1985 s.113-114.

3 1 F. Carnelutti. Sistema de derecho procesal civil. Vol. 1. Introducción y función del proceso civil. Traducción N. Alcalà Zamorra y C.Castillo y S.Sentís Melendo. Buenos Aíres 1944 s. 49.

109

tylko niektórych istotnych czynnoœci procesowych32. Poszczególne elementy pro-cesu spornego mo¿na w konsekwencji podzieliæ na dwie zasadnicze grupy struktu-ralne: struktura materialna procesu oraz struktura formalna procesu. W pojêciu proces sporny, bez wzglêdu na jego rodzaj, autorzy zauwa¿aj¹ istnienie nastêpuj¹-cych istotnych elementów:

- spór, kontrowersja. Jest to spór prawny, czyli rzecz prawnie w¹tpliwa, której rozumienie jest mo¿liwe na dwa ró¿ne od siebie i wzajemnie wykluczaj¹ce siê sposoby, przy czym ka¿de rozumienie jawi siê jako racjonalne. Podmioty tych twier-dzeñ przedstawiaj¹ ten spór w s¹dzie celem uzyskania rozstrzygniêcia o prawdzi-woœci jednego z twierdzeñ;

- strony tocz¹ce spór. Jest to w praktyce strona powodowa i strona pozwana. Do tych stron nale¿y do³¹czyæ tak¿e innych uczestników procesu (np. adwokat, pe³nomocnik), o ile mog¹ razem ze stronami lub w ich zastêpstwie mieæ wp³yw na wnioski i oceny procesowe, lub wystêpowaæ w charakterze strony (w niektórych procesach: rzecznik sprawiedliwoœci, obroñca wêz³a);

- sêdzia rozstrzygaj¹cy spór. Jest to posiadaj¹ca prawem wymagane przy-mioty osoba, której powierzono w Koœciele urz¹d zwi¹zany z wykonywaniem w³a-dzy sêdziowskiej, moc¹ której ma mo¿liwoœæ oraz obowi¹zek przedstawion¹ kwe-stiê w¹tpliw¹ zamieniæ swoj¹ decyzj¹ w rzecz niew¹tpliw¹;

- odpowiednie przepisy s¹dowe dla sêdziego, stron i s¹du, których celem jest zabezpieczenie sprawiedliwego i zgodnego z prawem zbadania i s³usznego roz-strzygniêcia sporu.

Elementy powy¿sze wystêpuj¹ zasadniczo w ka¿dym ujêciu spornego proce-su s¹dowego. Ukazuj¹ one w sposób ca³oœciowy tê rzeczywistoœæ, która dokonuje siê wobec sêdziego od przedstawienia mu sprawy a¿ do definitywnego jej zakoñ-czenia. Mo¿na je okreœliæ jako elementy materialne s¹dowego procesu sporne-go33. Do elementów struktury materialnej procesu spornego zalicza siê to, co kon-struuje ca³oœæ postêpowania. S¹ to: strona powodowa, sêdzia, przedmiot sporny i strona pozwana. S¹ to wiêc trzy podmioty podstawowych relacji procesowych oraz przedmiot sporu. Te elementy decyduj¹ o powstawaniu wewn¹trz procesu specyficznych relacji procesowych, których treœci¹ s¹ œciœle okreœlone prawa i obowi¹zki uczestników postêpowania, co w istotny sposób wp³ywa na przebieg postêpowania. Ka¿dy ze wskazanych elementów wchodzi w okreœlon¹ relacjê prawn¹ do drugiego. W konsekwencji ka¿dy z elementów pozostaje w trzech ró¿-nych relacjach. Ca³oœciowo mo¿na je przedstawiæ nastêpuj¹co:

3 2 Postêpowanie s¹dowe jest w tym przypadku rozumiane jako dokonywana przez kompetentny trybu-na³ debata i rozstrzygniêcie prawne sprzecznego twierdzenia. Nie zmienia to istoty pojêcia, gdy¿ przez debatê mo¿na tu rozumieæ niemal ca³oœæ postêpowania. A.Dziêga. dz.cyt. s. 38.

3 3 Szeroko zob.: M.Greszata. dz. cyt. s. 17-19.

110

- relacja: strona powodowa - przedmiot sporu. Relacja ta powstaje w sensie faktycznym w momencie subiektywnego stwierdzenia przez stronê jej uprawnio-nego zainteresowania przedmiotem sporu. W sensie formalno-prawnym relacja powstaje poprzez wykazanie przez stronê powodow¹ wobec sêdziego jej upraw-nienia do przedmiotu sporu. Istotn¹ treœci¹ tej relacji prawnej jest uprawnienie powoda do przedstawienia sprawy sêdziemu i z³o¿enia proœby o prowadzenie pro-cesu celem uzyskania sêdziowskiego potwierdzenia jej prawa wobec przedmiotu sporu z jednoczesnym obowi¹zkiem procesowego dowodzenia uprawnieñ wobec przedmiotu sporu. Formalnie relacja powstaje jednoczeœnie z relacj¹ kolejn¹, cho-cia¿ faktycznie w³aœnie ta relacja jest przyczyn¹ i podstaw¹ ca³ego procesu.

- relacja: strona powodowa - sêdzia. Relacja ta powstaje w momencie przed³o-¿enia sêdziemu skargi powodowej. Istotn¹ treœci¹ tej relacji jest przede wszystkim uprawnienie oraz obowi¹zek sêdziego do rozpoznania zasadnoœci prowadzenia sprawy oraz w³asnej kompetencji w tej sprawie. Treœci¹ relacji jest ponadto ogra-niczenie uprawnienia strony powodowej do korzystania z przedmiotu sporu do momentu decyzji sêdziego o przyjêciu lub oddaleniu skargi powodowej. W przy-padku oddalenia skargi powodowej relacja wygasa, w przyprzy-padku przyjêcia skargi powodowej relacja sama w sobie trwa nadal, jednak treœæ relacji zdecydowanie siê wzmacnia, zarówno w zakresie uprawnieñ i obowi¹zków sêdziego jak te¿ obo-wi¹zków i uprawnieñ strony powodowej.

- relacja: sêdzia - przedmiot sporu. Relacja ta powstaje w momencie przyjêcia skargi powodowej przez sêdziego. Jej treœci¹ jest obowi¹zek sêdziego do rozstrzy-gniêcia sporu oraz wziêcie w prawn¹ ochronê przedmiotu sporu do chwili osta-tecznego rozstrzygniêcia.

- relacja: sêdzia - strona pozwana. Relacja ta powstaje z chwil¹ skutecznej cytacji. Jej treœci¹ formalno-prawne ukonstytuowanie strony pozwanej w procesie oraz wynikaj¹ce z tego prawa i obowi¹zki sêdziego wobec strony pozwanej a tak¿e prawa i obowi¹zki strony pozwanej wobec sêdziego.

- relacja: strona pozwana - przedmiot sporu. W sensie faktycznym relacja ta powstaje z chwil¹ subiektywnego stwierdzenia przez stronê jej prawa do przed-miotu sporu. W sensie formalno-prawnym relacja powstaje w momencie powia-domienia strony pozwanej o przyjêciu sprawy i wszczêciu procesu. Treœci¹ tej relacji jest uprawnienie strony pozwanej do procesowego dowodzenia jej upraw-nieñ wobec przedmiotu sporu a jednoczeœnie istotne ograniczenie mo¿liwoœci ko-rzystania z przedmiotu sporu dopóki trwa postêpowanie.

- relacja: strona pozwana - strona powodowa. Relacja ta powstaje w sensie faktycznym w momencie stwierdzenia, przynajmniej przez jedn¹ ze stron, faktu spornoœci sprawy, czyli jednoczesnego z w³asnymi uprawnieniami wystêpowania roszczeñ ze strony innego podmiotu. W sensie formalno-prawnym relacja umacnia

111

siê w odniesieniu do powoda w momencie z³o¿enia skargi powodowej, w odniesie-niu do pozwanego w momencie powiadomienia go o przyjêciu sprawy do procesu. Relacja ta konkretyzuje siê w momencie dokonania zawi¹zania sporu. W praktyce relacja ta powstaje jednoczeœnie z poprzedni¹ relacj¹, chocia¿ jest od niej ró¿na.

W praktyce wiêc strona powodowa wchodzi w relacjê procesow¹ do sêdzie-go, do przedmiotu sporu i do strony pozwanej. Sêdzia wchodzi w relacjê do strony powodowej, do przedmiotu sporu i do strony pozwanej. Strona pozwana wchodzi relacjê do sêdziego, do przedmiotu sporu i do strony powodowej34. Relacja ta mo¿e byæ okreœlona jako rozbudowany stosunek prawny zachodz¹cy pomiêdzy strona-mi, przedmiotem sporu oraz sêdzi¹. Aby postêpowanie mog³o byæ okreœlone jako proces sporny musz¹ zaistnieæ wszystkie w/w relacje procesowe, czyli pe³ny sto-sunek procesowy. Je¿eli choæby jednego elementu zabraknie, braknie istotnego elementu strukturalnego procesu, nie ma wiêc samego procesu, lecz coœ „jakby proces”. W takim przypadku nale¿y mówiæ ju¿ o procedurze a nie o procesie. Stosunek prawny i proces s¹ ze sob¹ zwi¹zane, gdy¿ proces wyp³ywa ze stosunku prawnego, a jednoczeœnie prowadzi do powstania nowego stosunku prawnego. Sposób postêpowania wobec sêdziego polega na rozpatrywaniu sprawy w kontra-dykcji miêdzy powodem i pozwanym. Nie uznaje siê dlatego za s¹dowe rozpatry-wanie jeœli nie ma kontradykcji, czyli uprawnienia dla obu stron udzielonego dla obrony w³asnej tezy przeciwko tezom i twierdzeniom drugiej strony35.