Elementy składowe zespołu kolegium

Aby wyróżnić stosowane w omawianym okresie typy układów przestrzenno-funkcjonalnych zespołów kolegiów należy omówić i scharakteryzować na wstępie elementy funkcjonalne, jakie je tworzyły. Jezuickie kolegia zawierały w sobie trzy podstawowe, nieodzowne funkcje: kościół, kolegium (klasztor) oraz szkołę. Ważnym elementem były także tereny rekreacyjne – niekiedy wewnętrzne, zamknięte w formie dziedzińca, czasem otwarte, połączone widokowo i funkcjonalnie z przestrzeniami publicznymi i krajobrazem. Poza powyżej wymienionymi, koniecznymi do funkcjonowania składowymi, w wielu zespołach pojawiły się również budynki gospodarcze, apteki, drukarnie, bursy muzyków, konwikty szlacheckie oraz ogrody dostarczające żywność na klasztorny stół. Dodatkowym uzupełnieniem kompozycji przestrzennej była często mała architektura w postaci figur, ogrodzeń, murków czy altan.

Kościół, jako miejsce święte, stanowił najistotniejszy komponent całego zespołu. Dlatego kompozycja i układ wszystkich elementów zespołu podporządkowane były jak najlepszej ekspozycji bryły kościoła w przestrzeni miasta. Poza kształtem posiadanej parceli głównym czynnikiem

wpływającym na ukształtowanie zespołu było dążenie do architektonicznego podkreślenia fasady kościoła oraz odpowiednie uformowanie sąsiadujących z zespołem placów i ulic.

Najczęściej bezpośrednio z kościołem połączony był budynek klasztorny kolegium właściwego. Poza mieszkaniami ojców umieszczone w nim były sale wspólne takie jak biblioteka, aula i refektarz oraz pomieszczenia je obsługujące. Ze względu na edukacyjną funkcję kolegium, koniecznym elementem zespołu były także sale szkolne. Ponieważ była to część dostępna dla osób świeckich musiała być oddzielona od kolegium właściwego, którego pomieszczenia znajdowały się za klauzurą. Dlatego można mówić o części szkolnej, w której znajdowały się pomieszczenia wyłącznie związane z prowadzonym nauczaniem. Z czasem funkcja ta zaczęła się wyodrębniać i powstawały samodzielne budynki szkolne.

Całości zespołu dopełniały liczne dodatkowe elementy związane z funkcjonowaniem kolegium oraz dodatkową działalnością prowadzoną przez jezuitów. Z prowadzoną edukacją ściśle związane były tzw. bursy muzyków przeznaczone dla ubogiej młodzieży. Uczniowie jezuickich szkół, których rodzice nie mogli sobie pozwolić na ich utrzymanie w mieście, mieli zapewnione mieszkanie i utrzymanie w zamian za muzyczną oprawę nabożeństw i uroczystości. Bursy nie osiągały znaczących rozmiarów, były to zazwyczaj budynki średniej wielkości, w których mieszkało kilkunastu chłopców (Kochanowicz 2002)

Dla synów zamożnej szlachty powstały przy niektórych kolegiach konwikty szlacheckie.

Były to swego rodzaju internaty, gdzie prowadzone były dla chłopców w nich mieszkających dodatkowe zajęcia. Po lekcjach w szkole publicznej mieszkańcy konwiktów uczestniczyli w dodatkowych zajęciach z języka francuskiego, szermierki, jazdy konnej i tańca (Bieś 2014).

Z czasem jezuici podjęli decyzję o powołaniu do życia kolegiów szlacheckich na wzór innych europejskich prowincji i zakonu Pijarów (Puchowski 2007). Jednak były to niezależne jednostki organizacyjne działające na specyficznych zasadach, dlatego nie są one tutaj przedmiotem rozważań.

Niezwiązane z edukacyjną działalnością były prowadzone przy wielu kolegiach apteki.

W początkowym czasie pełniły one przede wszystkim funkcję aptek wewnętrznych, prowadzonych na użytek własny zakonników i uczniów szkoły, gdzie udzielano także bezpłatnie leków ubogim i dobroczyńcom. Jezuickie apteki cieszyły się popularnością ze względu na szeroką wiedzę ojców aptekarzy, którzy prowadzili wymianę doświadczeń nie tylko w ramach prowincji i wprowadzali do leczenia preparaty z roślin pochodzących z Ameryki czy Azji.

W późniejszym okresie (od około połowy XVII wieku) apteki częściej służyły potrzebującym spoza klasztoru. Jezuici zaczęli produkować leki i odpłatnie udzielać pomocy (leków i porad medycznych) także osobom spoza zakonu. Dlatego też zaczęto lokować pomieszczenia apteczne w części kolegium łatwiej dostępnej z zewnątrz (Pietrzkiewicz-Sobcza 2006). Apteka prowadzona przy Akademii Wileńskiej, początkowo zlokalizowana w murach klasztoru, została w 1689 roku przeniesiona na parter domu stojącego na rogu ulic Świętojańskiej i Biskupiej (obecnie Uniwersyteckiej) (Jaworska i Bela 2015). Również w kolegium w Grodnie apteka została umieszczona w samodzielnym budynku. Zbudowana w 1709 roku i przebudowana w roku 1763 była usytuowana w piętrowym budynku stojącym szczytem do ulicy wybiegającej z rynku, z wejściem

Rys. 1. Napoleon Orda Grodno nad rzeką Niemnem 1873 – za kościołem widoczny budynek apteki

umieszczonym w tejże ścianie. Budynek ten był silnie wyeksponowany w całym zespole poprzez umieszczenie go w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła (rys. 1).

W bardzo rozległym zespole kolegium w Połocku niewielki parterowy budynek apteki został zbudowany w roku 1717 na tyłach całego zespołu. Sąsiadujący ze stajniami i wozowniami budynek mieścił się tuż obok ogrodu, a wejście do niego prowadziło z podwórza gospodarczego (rys. 2).

Rys. 2. Rekonstrukcja budynku apteki w Połocku (na podstawie elewacji przedstawionych w: Sołowiew 2012).

Przy niektórych kolegiach funkcjonowały także drukarnie, gdzie wydawano przede wszystkim książki na użytek wewnętrzny: dzieła religijne, podręczniki i traktaty pisane przez profesorów kolegiów, a także druki ulotne oraz programy do przedstawień szkolnego teatru (Obirek 1996). Z czasem drukarnie prowadzone przez jezuitów zaczęły wydawać także na użytek publiczny (np. drukarnia Warszawska od 1735), co znacznie poszerzyło zakres tematyczny wydawnictw.

W zależności od potrzeb wydawano dzieła naukowe i literackie, publicystykę, czasopisma, druki urzędowe, okolicznościowe czy kalendarze.

Drukarnie umieszczane były wewnątrz zabudowań o innej funkcji (najczęściej w budynku kolegium właściwego). Były to niewielkie dwa lub trzy pomieszczenia usytuowane tak, aby można było w łatwy sposób oddzielić je komunikacyjnie od części objętej klauzurą. Do pracy w drukarni zatrudniane były bowiem także osoby świeckie (Pelczar 1999). Dlatego też pomieszczenia drukarni często znajdują się na parterze obok furty klasztornej. Drukarnia w Wilnie umieszczona została w narożnym budynku nad apteką akademicką, natomiast w Połocku zajmowała część pomieszczeń parteru konwiktu.

Zespoły kolegiów poza budynkami dopełniała szeroko rozumiana mała architektura.

Składały się na nią przede wszystkim ogrodzenia i murki wydzielające podwórza kolegium o zróżnicowanej funkcji. Poza liniowymi, wytyczającymi w terenie granice, elementami w kolegiach jezuickich występowały także formy takie jak fontanny czy altany zdobiące kolegialne dziedzińce i ogrody. Z czasem mała architektura zaczęła pełnić także funkcję kompozycyjną.

Niezwykle starannie zaprojektowana była obudowa reprezentacyjnego placu przed zespołem w Krzemieńcu. Środkowa jego część ograniczona została dekoracyjnym kamiennym ogrodzeniem z wejściami z boków oraz od strony kościoła. Po obu jej stronach biegną natomiast szerokie schody łączące poziom ulicy z wyniesionym o wysokość jednej kondygnacji poziomem wejścia do kościoła.

Z kolei w zespole w Drohiczynie bardzo ważną funkcję kompozycyjną pełniła brama-dzwonnica, która stanowiła akcent urbanistyczny i zaznaczała zespół w widoku ulicy.

Aby zespół kolegium mógł sprawnie funkcjonować konieczne były także różnego typu budynki gospodarcze. Związane były z obsługą ogrodu (magazyny), zapewnieniem ojcom możliwości przemieszczania się (stajnie, wozownie, kuźnie), czy zapewnieniem wyżywienia (piekarnie, spiżarnie).

Nieodłącznym elementem dopełniającym opisane powyżej zespoły były zróżnicowane pod względem funkcji i wyglądu tereny otwarte. Były to ogrody, dziedzińce rekreacyjne (zarówno dla zakonników, jak i uczniów) oraz podwórza gospodarcze. W zależności od kształtu zabudowań mogły to być przestrzenie zamknięte, odseparowane od otaczającego świata, zamknięte budynkami w formę mniej lub bardziej regularnego dziedzińca. Jednak w okresie późnego baroku częściej stosowano otwarte na ulice i krajobraz ogrody i podwórza. Na pokasacyjnym planie kolegium w Krzemieńcu widać takie niedomknięte przestrzennie podwórza, pełniące różne funkcje, ale połączone ze sobą widokowo (rys. 3).

Rys. 3. Plan założenia kolegium Krzemienieckiego wraz z ogrodami z 1787 roku (Muszyńska-Krasnowolska 1939)