Późnobarokowe zespoły kolegiów jezuickich w Rzeczypospolitej – typy układów przestrzennych
3. Typy układów przestrzennych
Omówione powyżej elementy były w zależności od uwarunkowań konkretnej lokalizacji (zasobów terenowych, kształtu działki, sposobu kształtowania sąsiadującej z zespołem tkanki miejskiej oraz wielkości fundacji) zestawiane w rozmaity sposób tworząc różnego typu kompozycje.
Analizując zespoły budowane lub silnie przebudowywane w okresie późnego baroku, można podzielić je na kilka grup reprezentujących różne założenia kompozycyjne.
Układem będącym wyraźną kontynuacją wszesnobarokowego sposobu rozplanowania zespołu jest typ zabudowań zamkniętych wokół jednego dziedzińca. Podstawowym elementem spinającym całe założenie jest wewnętrzny dziedziniec, do którego z jednej strony dostawiona jest bryła kościoła, natomiast pozostałe jego ściany stanowią budynki o zróżnicowanych funkcjach. Mimo przestrzennej ciągłości tych budynków poszczególne funkcje zazwyczaj nie przenikają się wzajemnie - będąc połączone wizualnie stanowią osobne struktury funkcjonalne często odróżniając się odmienną wysokością czy opracowaniem elewacji.
Zespół kolegium w Krośnie powstały w latach 1657 - 1736 jest przykładem takiego właśnie rozplanowania. Budowany na przestrzeni niemal osiemdziesięciu lat zespół nie był organizmem jednorodnym. Po wzniesieniu kościoła jezuici kolejno wymieniali budynki drewniane na murowane.
W 1713 roku narysowany przez jezuitę Wojciecha Głazowicza projekt całego zespołu (z włączeniem istniejących już budynków) został zatwierdzony w Rzymie. Ostateczny kształt zespołu w ogólnym zarysie zgadza się z tym projektem, jednak nie był on ściśle zrealizowany. Jak widać na litografii z 1847 roku (rys. 4) przedstawiającej widok kolegium od strony murów, w pozornie jednorodnej bryle zespołu odróżnia się część, w której mieszczą się sale szkolne. W odróżnieniu od pozostałych budynków elewacje szkoły nie posiadają artykulacji pilastrami. Dodatkowo (co nieprawidłowo zostało narysowane na powyższym widoku) bryła szkoły wysunięta jest ku południowi poza linię kolegium.
Również kolegium w Piotrkowie Trybunalskim zorganizowane zostało wokół jednego dziedzińca. W momencie kasaty na zespół poza kościołem składało się tzw. collegium antiquum (dotykające do fasady kościoła) pełniące funkcję szkoły, sąsiadujące z nim apteka i bursa oraz gmach collegium novum wzniesiony w latach 1754 - 1769, który stał od południa (częściowo poza murami
miejskimi). Wszystkie elementy składowe zespołu stanowiły czytelnie odrębne bryły o zróżnicowanym planie, kompozycji i dekoracji.
Rys. 4. Widok kolegium w Krośnie od południowego zachodu (od murów miejskich) (Przyjaciel Ludu 1847)
Kolejną grupę stanowią zespoły, w których do bryły kościoła przylegało skrzydło mieszczące kolegium i szkołę. Do tego typu rozwiązań należą kolegia w Brześciu oraz w Chojnicach.
W obu zespołach budynek mieszczący kolegium i szkołę stanowi kontynuację linii fasady kościoła i jest on zbliżony w planie do litery L. W niewielkim kolegium w Chojnicach całe skrzydło jest opracowane bardzo jednolicie, bez wyodrębniania części szkolnej, która zajmowała jedynie część pomieszczeń na parterze.
W Brześciu w pierwszym, niezrealizowanym projekcie z 1692 roku część klasztorna była bardziej rozbudowana i zgodnie z wcześniejszymi wzorami zorganizowana wokół regularnych zamkniętych dziedzińców, natomiast szkoła stykająca się z jednym z podwórzy stanowiła odrębną bryłę z własnym dachem dwuspadowym ustawionym szczytem do ulicy. W projekcie tym budynek szkoły stanowił silny akcent równoważący ograniczającą kolegium z drugiej strony bryłę kościoła.
W zrealizowanym wariancie kolegium zostało jednak zredukowane, a szkoła zajmowała północny koniec skrzydła będącego kontynuacją fasady kościoła. Nie odcinała się tak wyraźnie w bryle, jednak została podkreślona dodatkową kondygnacją nad poprzecznym skrzydłem mieszczącym szkolną aulę (rys. 5).
Rys. 5. Widok zrealizowanego zespołu w Brześciu rys. autora (na podstawie: Kwitnickaja 1972).
Po połowie XVII wieku stosunkowo często pojawiały się kolegia o symetrycznym układzie podstawowych elementów zespołu. Po dwóch stronach fasady kościelnej umieszczone były budynki kolegium oraz szkoły. Takie rozmieszczenie funkcji było optymalnym rozwiązaniem pod względem rozdzielenia części publicznej od mieszkalnej. Dodatkowo kompozycja taka dodawała całemu założeniu monumentalizmu podkreślając centralny element - kościół. Dlatego, tam gdzie pozwalały na to zasoby przestrzenne i uwarunkowania urbanistyczne, architekci jezuiccy dążyli do takich układów. Miejscem, gdzie powstały tego typu zespoły były parcele usytuowane w pierzejach rynków.
Jezuicki architekt Paweł Giżycki zaprojektował dwa takie symetryczne założenia zachowujące ścisłe geometryczne odwzorowanie. Oba zespoły wykorzystywały ten sam zabieg polegający na wycofaniu fasady kościelnej z linii frontu całego zespołu i wprowadzeniu skrzydeł równoległych do nawy kościoła. Dzięki temu powstały półotwarte, publiczne place – przeddziedzińce kościoła, wyraźnie przestrzennie związane z zespołem. W Owruczu architekt zdecydował się na nietypowe rozwiązanie z połączeniem skrzydeł szkoły i kolegium nie przy froncie kościoła, ale w strefie prezbiterium. Przez to powstały otwarte na ulicę wewnętrzne dziedzińce wydzielone od frontu jedynie ogrodzeniem, stanowiące przestrzenną kontynuację przykościelnego placu. Taki układ budynków zapewniał także „oddech” między stosunkowo niewielką bryłą kościoła i skrzydłami zespołu, służąc jej podkreśleniu. (rys. 6).
Z kolei w Krzemieńcu ścisła geometryczna symetria budynków obowiązywała jedynie w obrębie budynków ujmujących plac przed kościołem. Ze względu na większe potrzeby przestrzenne, skrzydło klasztorne było szersze oraz dłuższe, jednak różnica ta jest właściwie niezauważalna od strony rynku (frontu zespołu).
Rys. 6. Widok zespołu kolegium w Owruczu rysunek autora - próba rekonstrukcji na bazie zachowanej inwentaryzacji (Betlej 1998).
Symetryczny układ pod względem rozmieszczenia funkcji, jednak bez zachowania ścisłej geometrii, miały również zespoły w Kownie i Mińsku. Asymetryczność skrzydeł kolegium i szkoły wynikała w obu przypadkach z faktu rozciągnięcia w czasie procesu budowlanego. W zespole w Kownie krótsze (rozplanowane na planie litery L) skrzydło pierwotnie mieszczące kolegium zostało przekształcone na szkołę, natomiast nowe, dłuższe skrzydło przeznaczone było na klasztor.
W Mińsku zaś zarówno szkoła jak i kolegium wysunięte zostały przed linię fasady kościoła przez co bardziej sprawiały wrażenie samodzielnych budynków aniżeli skrzydeł przyległych do świątyni. Aby uzyskać efekt wzajemnego „odpowiadania” sobie budynków, oba zostały zaopatrzone w wejściowe wieże usytuowane w osi fasady.
Dążenie do odizolowania budynków przeznaczonych dla młodzieży zaowocowało wykształceniem się układów z budynkiem kolegium połączonym z kościołem i odsuniętym od nich budynkiem szkolnym. Przykładem mogą tu być bardzo regularne założenia w Poszawszu (projekt z 1680 roku) (rys. 7) i Krasnymstawie (projekt z 1710 roku zrealizowany z niewielkimi modyfikacjami). Zamknięte wokół dziedzińca budynki klasztorne stanowiły kompozycję z bryłą kościoła, natomiast szkoła umieszczona została w odsuniętym od kolegium drewnianym budynku
(Paszenda 2010). Również w przebudowanym w początkach XVIII w. zespole kolegium w Poznaniu zdecydowano się na oddzielenie szkoły. Kupno kamienic po przeciwnej stronie ulicy pozwoliło na całkowite usamodzielnienie się budynku przeznaczonego do nauki, podczas gdy kolegium oraz wszystkie budynki towarzyszące zorganizowane zostały wokół przylegającego do kościoła dziedzińca. Rozplanowanie zespołu z odseparowaną szkołą znajdujemy także w kolegium w Samborze (projekt z 1708 roku) oraz Witebsku (projekt ok. 1690).
Rys. 7. Projekt kolegium w Poszawszu z zaznaczonym drewnianym budynkiem szkolnym (http://gallica.bnf.fr)
Chęć odizolowania poszczególnych budynków doprowadziła do rozpowszechnienia się układów swobodnych, z usamodzielnionymi budynkami. Różne mogło być wzajemne sytuowanie i „zagęszczenie” elementów, co znacząco wpływało na wzajemne relacje pomiędzy obiektami, a tym samym na ukształtowanie otwartych na miasto i krajobraz podwórzy (przestrzeni buforowych) o zróżnicowanej funkcji. Bardzo rozbudowane były zespoły w Słucku czy Grodnie, gdzie osobne budynki pełniące różne funkcje tworzyły bardzo skomplikowany układ. Mniejsze zespoły (jak te w Iłłukszcie, Mohylewie czy Drohiczynie) tworzyły natomiast układy prostsze, o znacznie zredukowanej liczbie elementów.
4. Wnioski
W późnobarokowych zespołach kolegiów bardzo istotnym stało się czytelne, funkcjonalne wydzielenie poszczególnych elementów składowych. Dotyczyło to zwłaszcza wyraźnego odseparowania funkcji dostępnych dla świeckich od przestrzeni przeznaczonych wyłącznie dla zakonników. W późnobarokowych zespołach chęć wydzielenia funkcjonalnego doprowadziła do rozproszenia przestrzennego i usamodzielnienia poszczególnych elementów. Nastąpiła wyraźna autonomizacja poszczególnych elementów, a przede wszystkim budynku szkolnego.
Dzięki zdekoncentrowaniu całego układu powstały przestrzenie buforowe, które przejęły funkcję rekreacyjną dawniej zamkniętych dziedzińców, sprzęgając poszczególne elementy zespołu ze sobą, ale także z najbliższym otoczeniem. Układy takie sprzyjały przestrzennym interakcjom pomiędzy wnętrzami urbanistycznymi a wnętrzami zespołów, co z kolei pozwalało na otwarcie ich na otoczenie i zainteresowanie przechodnia – widza.
5. Literatura
Betlej A (1998) Uwagi na temat działalności budowlanej jezuitów oraz Pawła Giżyckiego SJ na południowo-wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej. Sztuka pograniczy Rzeczypospolitej w okresie nowożytnym od XVI do XVIII wieku. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, październik 1997, 305-325.
Bieś AP (2014) Periodyzacja obecności Towarzystwa Jezusowego na ziemiach polskich. Struktury organizacyjne oraz edukacyjno-oświatowe i pastoralne formy aktywności cz. 1. Studia
Paedagogica Ignatiana, 17, 57-87.
Jaworska K, Bela Z (2015) Historia apteki jezuickiej w Wilnie. Forum Bibl. Med. 2(16), 365-382.
Kochanowicz J (2002) Geneza, organizacja i działalność jezuickich burs muzycznych.
Kwitnickaja E (1972) Bielaruskie kollegiumy XVIII w. Architiekturnoje nasljestwo, 19, 12-26.
Muszyńska-Krasnowolska M (1939) Kolegium pojezuickie w Krzemieńcu: monografia architektury. Rocznik Wołyński, T.8 - osobne odbicie.
Obirek S (1996) Działalność kulturalna jezuitów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1564-1668) próba syntezy.
Paszenda J (2000) Kolegium jezuickie w Mińsku. Budowle jezuickie w Polsce t. 2, 275-304.
Paszenda J (2010) Budynki jezuickie w Krasnymstawie. Budowle jezuickie w Polsce t. 4, 5-87 Pelczar R (1999) Działalność oświatowo-kulturalna jezuitów w diecezji przemyskiej w XVI-XVIII
wieku.
Pietrzkiewicz-Sobcza D (2006) O aptekach u jezuitów polskich w XVI-XIX wieku (wprowadzenie do tematu). Zawód farmaceuty na ziemiach polskich w XIX i XX w, 63-78.
Przyjaciel Ludu (1847) 5, 37.
Puchowski K (2007) Jezuickie kolegia szlacheckie Rzeczypospolitej obojga narodów: studium z dziejów edukacji elit.
Sołowiew A (2012) Polockij jezuickij kollegium w rietrospektiwie (1581-1914): architekturno-archeologicieskij ocierk.
Szygendowski W (1985) Collegium Antiquum w Piotrkowie Trybunalskim - Badania Architektoniczne.