Czy jest możliwe biologiczne wzmacnianie sumienia

Nigdy do tej pory wiedza o tak wydawałoby się niebiologicznych aspektach życia lu-dzi, jakimi są moralność i sumienie, nie była tak biologiczna właśnie. O moralności i  sumieniu możemy teraz myśleć także w  kategoriach funkcjonowania mózgu.

Badając i opisując moralność i sumienie, możemy się posługiwać językiem aktyw-ności neuronów. To, co szczególnie ważne, to możliwość stosowania obiektywnych, weryfi kowalnych metod badania tych zjawisk. Metody te zapewne nie są wystarcza-jąco dokładne (myślę na przykład o niskiej rozdzielczości czasowej fRMI), na pewno trzeba je udoskonalać, wprowadzać nowe. Jedno wszakże jest pewne, mamy niepod-ważalne dowody na to, że zachowania moralne ludzi, skuteczność sumienia zależą także od funkcjonowania neuronów mózgowych. Wiemy, gdzie w mózgu te neurony się znajdują, potrafi my – różnymi metodami – mierzyć ich aktywność, zarówno tę bioelektryczną, jak i tę biochemiczną. Badacze wykazują także niespotykaną do tej pory pomysłowość w planowaniu i przeprowadzaniu eksperymentów łączących to, co psychiczne i społeczne, z tym, co biologiczne. Rodzi się zatem pytanie, czy wie-dza ta i możliwości badania mogą być wykorzystane do biologicznego wzmocnienia sumienia, a przez to do dokonywania korekt zachowań niemoralnych w sytuacjach, gdy jest to niezbędne.

Pisząc o  wzmacnianiu sumienia, mam na myśli na przykład takie oddziaływa-nia, które spowodowałyby, że wszelkie próby łagodzeoddziaływa-nia, uciszania czy wyłączania sumienia dokonywane zarówno przez podmiot moralny, jak i przez otoczenie były nieskuteczne. Mówiąc językiem potocznym, chodziłoby o to, aby – odwołując się dla przykładu do eksperymentu Miligrama – myśl czy argument „Ja nie ponoszę odpo-wiedzialności za cierpienia tego nieszczęśnika (ucznia)” nie zwyciężały w konfl ikcie z normą moralną „Nie wolno ludziom sprawiać cierpienia, jeżeli na to nie zasłużyli”.

Wiemy, że w którymś momencie taki konfl ikt się rozgrywa, i wiemy, że dzieje się to w korze zakrętu obręczy.

I dalej, pisząc o biologicznym wzmocnieniu sumienia, myślę o stosowaniu takich sposobów, które bezpośrednio działają na biologiczne korelaty zachowań moralnych.

Powtórzę pytanie: czy jest obecnie możliwe biologiczne wzmocnienie sumie-nia?

Racjonalna odpowiedź powinna brzmieć: obecnie jeszcze nie, ale wyniki badań wskazały kierunek, w  którym należy podążać. Pojawiają się jednak wyniki badań, które pozwalają mieć nadzieję, że sytuacja może się zmienić.

Oto jedne z takich wyników, jeszcze w tym opracowaniu nieprzytoczone.

Czynnikiem motywującym do zachowań niemoralnych są między innymi anty-cypacje korzyści i wynikające z nich subiektywnie odczuwane nagrody, jakie mogą być konsekwencją tych zachowań. Czynnikiem demotywującym do naruszania norm moralnych może być antycypowanie i/lub doświadczanie kar ze strony sumie-nia. Celem badań, których prezentację rozpoczynam, było określenie wpływu en-dogennego systemu opiatowego na odczuwanie rzeczywistych nagród i kar podczas gier hazardowych.

W badaniach uczestniczyło 15 dorosłych, praworęcznych, zdrowych mężczyzn, którym podano dożylnie 10 mg naloksonu, substancji blokującej kompetetywnie re-ceptory opiatowe. Po tym podaniu uczestnicy grali w grę hazardową z realnymi pie-niężnymi zyskami lub stratami, ich mózgi skanowano metodą fMRI, a oni oceniali swoje doznania na skali od +100 (maksymalna przyjemność – nagroda) przez 0 do

–100 (maksymalna przykrość – kara). Kontrolna grupa badanych zamiast naloksonu otrzymywała 0,9% roztwór soli fi zjologicznej.

Podanie naloksonu wyraźnie osłabia doznanie przyjemności w reakcji na korzyść – nagrodę. Z efektem tym jest skorelowane nasilenie aktywności przedniej kory zakrętu obręczy (ACC), a wielkość tego nasilenia była proporcjonalna do wielkości nagrody.

Jeszcze bardziej wyraźny efekt obserwowano w  odniesieniu do straty pieniężnej – kary. Pod wpływem naloksonu kara odczuwana była jako bardziej nieprzyjemna, bardziej awersyjna, a efekt ten był związany ze wzrostem aktywności w przedniej ko-rze wyspy (AIC) oraz w  części ogonowej pko-rzedniej części zakrętu obręczy (caudal anterior cingulate cortex). Należy jeszcze dodać, że z innych badań wynika, iż blokada receptora opiatowego wyraźnie redukuje patologiczne zachowania hazardowe (Pe-trovic, Plener i wsp. 2008).

Nalokson okazał się zatem idealnym wzmocnieniem sumienia w przypadku złych uczynków, osłabił odczucie nagrody po takim uczynku oraz nasilił odczucie kary.

Być może nalokson lub jego analog byłby zbawienny dla osób, które nie mogą się powstrzymać od przywłaszczania sobie własności innych ludzi.

W tym miejscu należy przypomnieć także wyniki innych badań, w których wy-kazano, że wzrost aktywności serotoninowego układu neurotransmisyjnego uzyska-ny przez zastosowanie citalopramu zmniejsza gotowość ludzi do czynienia inuzyska-nym krzywdy (Crockett, Clark i wsp. 2010).

Oczywiście nalokson i citalopram nie są lekami w rozumieniu medycznym, czyli z różnych powodów nie są stosowane jako leki, ale efekty opisane powyżej wskazują na to, że istnieje możliwośc farmakologicznej regulacji funkcjonowania moralnego.

Pewne nadzieje na regulacje tego funkcjonowania można także wiązać z neuro-nami lustrzanymi. Jak wykazano poprzednio (podrozdział 5.2. „Neurobiologiczne badania empatii”), neurony te są związane z empatią, a ta z kolei jest istotna dla efek-tywności sumienia.

Tytuł i treść tego podrozdziału nie upoważniają mnie do przedstawienia psycho-logicznych metod wzmacniania sumienia. Istnieją takie metody, funkcjonują całe programy oddziaływań psychospołecznych, których celem jest wzmacnianie sumie-nia. Są one dobrze opisane i  bywają skutecznie stosowane. Być może udałoby się poprawić tę skuteczność przez połączenie kilku metod wzmacniania sumienia.

Ze swej strony dodałbym jeszcze konieczność uświadamiania ludziom tego, że niekiedy manipulują swoim sumieniem, chcąc zmniejszyć karę ze strony sumienia lub uniknąć jej. Powinni jednak wiedzieć, że takie zabiegi, choć przynoszą pewne korzyści krzywdzicielom, nie zmieniają przykrej sytuacji krzywdzonych.

Jakościowy postęp w badaniach nad funkcjonowaniem mózgu, rodząca się nowa dy-scyplina naukowa – neuroetyka – były inspiracją do podjęcia próby odmiennego niż do tej pory spojrzenia na sumienie – jeden z podstawowych wewnętrznych regulato-rów zachowań ludzkich. Być może samo określenie „sumienie” jest nieco archaiczne i nie kojarzy się z precyzyjnymi badaniami naukowymi, niemniej jednak cały czas jest ono obecne w przeżyciach ludzi, a wewnętrzny mechanizm regulacji zachowań moralnych, który pojęcie sumienie „nazywa”, jest niezaprzeczalnym faktem. Zgod-nie z  moim sposobem rozumienia sumienia, jest ono specyfi czZgod-nie ludzką częścią, odmianą lub sposobem funkcjonowania mechanizmów nagrody i kary – podstawo-wych biologicznych mechanizmów zawiadujących zachowaniem istot obdarzonych życiem psychicznym.

Włączenie sumienia w  obszar funkcjonowania mechanizmów nagrody i  kary jest uzasadnione nie tylko przesłankami subiektywnymi. Myślę tutaj o pozytywnych emocjach pojawiających się w  następstwie dokonania dobrego uczynku, które są przeżywane jako nagroda, oraz o  negatywnych emocjach występujących po złych uczynkach, a przeżywanych jako kara. Zarówno nagrody, jak i kary odnoszą się bez-pośrednio do kluczowej dla ludzi struktury poznawczej – obrazu własnej osoby. Na-grody umacniają, czynią bardziej pozytywnym obraz własnej osoby, kary zagrażają, podają w wątpliwość czy wręcz negują jego (obrazu) pozytywność.

Za włączeniem sumienia w  dziedzinę funkcjonowania mechanizmów nagrody i kary przemawiają także fakty empiryczne: struktury mózgowe zaangażowane w an-tycypacje i doświadczanie nagród i kar są także aktywowane przez decyzje moralne, oceny moralne oraz zachowania moralne. Liczne przykłady tych faktów podałem poprzednio.

Sumienie defi niuję jako psychologiczny mechanizm adaptacyjny, w którym oce-na skutków własnych zachowań lub pragnień oce-na wymiarach „dobre uczynki – złe uczynki” poprzez wpływ na obraz własnej osoby powoduje pojawienie się emocji po-zytywnych lub negatywnych, które z kolei motywują lub demotywują do zachowań bądź to podnoszących, bądź pomniejszających dobrostan innych.

Jego adaptacyjny charakter wynika z funkcji, jakie pełni. Zarówno ta nagradza-jąca, motywująca do dobrych uczynków, jak i karząca, zapobiegająca występowaniu złych uczynków odgrywają istotną rolę w  tym, co poprzednio nazwałem „życiem z sobą” i „życiem z innymi”.

Nie utożsamiam sumienia z moralnością. Sumienie jest „na usługach” moralno-ści, współpracuje z nią, ale nią nie jest. Współpraca, o której piszę, to odwoływanie

się do standardów moralnych, systemu wartości oraz treści tożsamości moralnej jed-nostki przy ocenie własnych pragnień i/lub zachowań z moralnego punktu widzenia.

Mechanizmem szczególnie ważnym z punktu widzenia zapobiegawczej, profi lak-tycznej roli sumienia (sumienia przeduczynkowego) jest zdolność antycypacji na-gród i  kar. Zdolność ta jest niezwykle istotna w  procesie motywowania do każdej działalności ukierunkowanej na osiągnięcie określonego celu; wyobrażenie sobie osiągnięcia celu, nagroda, jaka pojawi się po tym osiągnięciu, jest znaczącym czyn-nikiem motywującym.

W przypadku sumienia nagradzającego wyobrażenie sobie, oczekiwanie nagrody za przestrzeganie norm moralnych jest ważnym czynnikiem motywującym do takie-go postępowania.

W przypadku sumienia karzącego to właśnie przewidywanie i wyobrażenie sobie kary, jaka nastąpi po dokonaniu czynu niemoralnego (spowodowaniu czyjegoś cier-pienia straty lub szkody), jest, może być czynnikiem demotywującym do popełnie-nia tego czynu. Trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie sumiepopełnie-nia zapobiegającego, przeduczynkowego, bez zdolności antycypacji kar.

Najnowsze badania neurobiologiczne odsłaniają neuronalny mechanizm antycy-pacji, pozwalają mówić o niej językiem funkcjonowania neuronów, nie tylko poka-zują przebieg procesu fi zjologicznego, ale także wskapoka-zują miejsca w mózgu, w któ-rych te procesy się rozgrywają.

Zjawiskiem związanym bezpośrednio z sumieniem, do pewnego stopnia warun-kiem funkcjonowania obu rodzajów sumienia, jest empatia, czyli zdolność współ- odczuwania z innymi. Dzięki odkryciu neuronów lustrzanych, dzięki nieinwazyjnym metodom badania mózgu poznano neuronalny mechanizm empatii. Zdolność ludzi do współodczuwania jest konsekwencją tego, że uświadomienie sobie (obserwowa-nie) cierpienia innych osób powoduje aktywację neuronów tych struktur mózgowych obserwującego, które są związane z odczuwaniem bólu. A zatem w fi zjologiczny me-chanizm empatii są zaangażowane neurony związane z odczuwaniem bólu. I znowu, mózgowe ośrodki bólowe – neuronalne korelaty empatii – to te same ośrodki, które są aktywowane w  sytuacjach dylematów, ocen i  zachowań moralnych. Są to: kora zakrętu obręczy, szczególnie jej przednia część (ACC), kora wyspy (IC) oraz górny zakręt skroniowy (STG).

Neuroobrazowanie mózgu podczas doświadczania różnorodnych sytuacji mo-ralnych pokazuje struktury mózgu, które są aktywne podczas tego doświadczania.

Dzięki wynikom badania fMRI połączonego z rozwiązywaniem dylematów moral-nych, oceną zachowań moralnych własnych i innych osób w trakcie gier ekonomicz-nych związaekonomicz-nych z  przeżywaniem albo nagrody, albo kary (straty) zarysowuje się organizacja funkcjonalna, system lub układ struktur mózgowych, które w przyszło-ści – wydaje się, że bardzo bliskiej – można będzie nazwać mózgiem moralnow przyszło-ści i sumienia.

Struktury, które już teraz można uznać za składowe mózgu moralności, to między innymi: jądro migdałowate, hipokamp, przednia część kory wyspy (IC), kora zakrętu obręczy, zarówno jej przednia (ACC), jak i tylna część (PCC), górny zakręt

skronio-wy (STG), ciemienioskronio-wy zakręt kątoskronio-wy (AG) oraz znaczne obszary kory przedczoło-wej (PFC) z częścią brzuszno-przyśrodkową (VMPC), grzbietowo-boczną (DLPC) oraz korą orbitalną (OFC).

Przynależność tych struktur do mózgu moralności i sumienia wykazano nie tylko poprzez badania osób zdrowych w sytuacjach moralnych, ale także – co niezwykle ważne – dzięki badaniom osób z trwałymi lub przejściowymi (stosowanie stymulacji magnetycznej) uszkodzeniami tych struktur.

Wykazano również, że obszary mózgu zaangażowane w funkcjonowanie moral-ne oraz w  zachowania aspołeczmoral-ne i  te o  cechach psychopatycznych pokrywają się (Raine, Yang 2006). Przykładem mogą być zaburzenia funkcjonalnego układu jądro migdałowate – brzuszno-przyśrodkowa kora przedczołowa.

A zatem, raz jeszcze, wykorzystanie najnowszych zdobyczy neuronauk do badań nad mózgiem pozwoliło na tyle uzupełnić wiedzę o funkcjonowaniu mechanizmów nagrody i kary, że uzasadnione staje się uczynienie z nich swego rodzaju fundamen-tu, swoistego paradygmatu do badań zjawisk z obszaru moralności i funkcjonowania sumienia. Dzięki obrazowaniu rezonansem magnetycznym ustalono, jakie struktu-ry mózgowe są zaangażowane w doświadczanie zjawisk moralnych. Taka „mózgowa topografi a moralności” nie tylko stanowi wartość samą w sobie, ale także pozwala łączyć w jedną prawdopodobną całość różne mniej lub bardziej odległe składowe od-czuć moralnych. Okazało się bowiem, że mózgowa analiza konfl iktów poznawczych, antycypacja nagrody lub kary, doświadczanie nagrody i  kary, przeżywanie emocji, w tym tych moralnych – wszystko to może się dziać w jednym miejscu w mózgu, wpływając na siebie wzajemnie, współtworząc się. Co więcej i co niezwykle ważne, próby psychologicznych oddziaływań na przeżycia moralne, na przykład na oceny moralne lub na emocje moralne, bywają skuteczne, ponieważ zmieniają funkcjono-wanie tych miejsc w mózgu. Należy wspomnieć także o jeszcze jednej korzyści po-znawczej. Jest nią próba wyjaśnienia przyczyn różnic w  „głosie moralnym” kobiet i mężczyzn. Okazało się bowiem, że sądy, oceny, reakcje emocjonalne i tym podobne w sytuacjach moralnych u obu płci aktywują nieco inny układ struktur mózgowych.

W zakończeniu poprzedniego rozdziału – odwołując się do wyników badań – wyraziłem nadzieję na to, że możliwe będzie wzmacnianie sumienia, odwołując się do jego biologicznych mechanizmów. Nadzieja ta nie powinna przeszkadzać w wy-korzystywaniu już istniejących i  poszukiwaniu nowych sposobów psychospołecz-nych oddziaływań na efektywność wewnętrzpsychospołecz-nych regulatorów zachowań moralpsychospołecz-nych.

Anderson S.W., Bechara A., Damasio H., Tranel D., Damasio A. (1999). Impairment of So-cial and Moral Behavior Related to Early Damage in Human Prefrontal Cortex. „Nature, Nueroscience”, 2 (11), 1032–1037.

Aquino K., Reed II A. (2002). Th e Self Importance of Moral Identity. „Journal of Personality and Social Psychology”, 83, 1423–1440.

Aquino K., Freeman D., Reed II A., Lim V., Felps W. (2009). Testing of Social – Cogni-tive Model of Moral Behavior: Th e Interactive Infl uence of Situations and Moral Identity Centrality. „Journal of Personality and Social Psychology”, 97, 1, 123–141.

Arnold M.L. (1993). Th e Place of Morality in the Adolescent Self. Unpublished Doctoral Dis-sertation. „Harvard University”, Cambridge, MA.

Aronfreed J. (1968). Conduct and Conscience. Guilford, New York–London.

Aronson E., Wilson T., Akert R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i  umysł. Zysk i S-ka, Poznań.

Avenanti A., Bueti D., Galati G., Aglioti S. (2005). Transcranial Magnetic Stimulation High-lights the Sensorimotor Side of Empathy for Pain. „Nature Neuroscience”, 8, 7, 955–960.

Baars B.J., Gage N.M. (ed.) (2007). Cognition, Brain, and Consciousness. Introduction to Cognitine Neuroscience. Elsevier, Amsterdam.

Bandura A. (1998). Mechanisms of Moral Disengagement. W: J. Reich (red.). Origins of Terrorism: Psychologies, Ideologies, Th eologies, States of Mind. Cambridge University Press New York, 161–191.

Bauer J. (2008). Empatia. Co potrafi ą lustrzane neurony. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Baumeister R.F., Vohs K. (2008). Cztery korzenie zła. W: A.G. Miller (red.). Dobro i zło.

WAM, Kraków, 15–35.

Bechara A., Damasio H., Tranel D., Damasio A.R. (1997). Diff erent Contributions of the Human Amygdala and Ventromedial Prefrontal Cortex to Decision Making. „Science”, 275, 1293–1295.

Beer J., Knight R., D’Esposito M. (2006). Controlling the Integration of Emotion and Cogni-tion. „Psychological Sciences”. 27 (5), 448–453.

Berridge K.C. (1996). Food Reward: Brain Substrates of Wanting and Liking. „Neurosci-ence and Biobehavioral Review”, 20, 1–25.

Blair R.J.R. (2008). Th e Amygdale and Ventromedial Prefrontal Cortex: Functional Con-tributions and Dysfunction in Psychopathy. „Philosophical Transactions of the Royal Society London B Biological Sciences”, 363 (1503), 2557–2565.

Blasi A. (1980). Bridging Moral Cognition and Moral Action: A Critical Review of the Lit-erature. „Psychological Bulletin”, 88, 1–45.

Blasi A. (1983). Moral Cognition and Moral Action: A Th eoretical Prespective. „Develop-mental Review”, 3, 178–210.

Botvinick M.M., Braver T.S., Barch D.M., Carter C.S., Cohen J.D. (2001). Confl ict Moni-toring and Cognitive Control. „Psychological Review” 108 (3), 624–652.

Breiter H.C., Aharon I., Kahneman D., Dale A., Shizgal P. (2001). Functional Imaging of Neural Responses to Expectancy and Experience of Monetary Gains and Losses. „Neu-ron”, 30, 619–639.

Buckkoltz J.W., Asplund C., Dux P., Zald D., Gore J., Jones O., Marois R. (2008). Th e Neu-ral Correlates of Th ird – Party Punishment. „Neuron”, 60 (5), 930–940.

Camara E., Rodriguez-Fornells A., Munte T. (2009). Functional Connectivity of Reward Processing in the Brain. „Frontiers in Human Neuroscience”, 2, 19, 1–14.

Canessa N., Motterlini M., Di Dio C., Scifo P., Cappa S., Rizzolatti G. (2009). Understand-ing Others’ Regret: A fMRI Study. „Plos ONE”. 4, (10), 1–10.

Carlo G. (2005). Care-Based and Altruistically-Based Morality. To appear in M. Killen and J.G. Smetana (red.). Handbook of moral development. Mahwah, New York: Lawrence Erlbaum Associates.

Cassens G.P., Mills A.W. (1973). Lithium and Amphetamine: Opposite Eff ects on Th reshold of Intracranial Reinforcement. „Psychopharmacologia”, 30, 283–290.

Ciaramelli E., Muccioli M., Ladavas E., di Pellegrino G. (2007). Selective Defi cit in Personal Moral Judgment Following Damage to Ventromedial Prefrontal Cortex. „Scan”, 2, 84–92.

Colby A., Damon W. (1992). Some do Care: Contemporary Lives of Moral Commitment.

New York: Th e Free Press.

Corr P. (2009). Lęk i behawioralny system hamowania. W: M. Fajowska, B. Szymura (red.).

Lęk, geneza, mechanizmy, funkcje. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Crockett M.J., Clark L., Hauser M.D., Robbins T.W. (2010). Serotonin Selectively Infl u-ences Moral Judgment and Behavior Th rough Eff ects of Harm Aversion. „Proceedings National Academy of Science USA”, 107, 17433–17438.

Czapiński J. (1985). Wartościowanie – zjawisko inklinacji pozytywnej (o naturze optymi-zmu). Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wrocław–Warszawa–Kraków.

Damasio A.R., Grabowski T., Bechara A., Damasio H., Ponto L., Parvizi J., Hichwa R.

(2000). Subcortical and Cortical Brain Activity During the Feeling of Self – Generated Emotions. „Nature Neuroscience”, 3, 1049–1056.

Davis M.H. (2001). Empatia. O umiejętności współodczuwania. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

Davis N.M., Gray J.A. (1983). Brain 5-hydroxytryptamine nad Lerned Resistance to Punish-ment. „Behavioral Brain Research”, 8 (2) 129–137.

Delgado J.M.R. (1969). Physical Control of the Mind. New York, Harper and Row. (Cyto-wane za: Czapiński J. (1985), Wartościowanie – zjawisko inklinacji pozytywnej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków.

Delgado M.R., Miller M.M., Inati S., Phelps E.A. (2005). An fMRI Study of Reward – Re-lated Probability Learning. „Neuroimage”, 24 (3), 862–873.

De Pascalis V., Varriale V., D’Antuono L. (2010). Event-related Components of the Punish-ment and Reward Sensitivity. „Clinical Neurophysiology”, 121 (1), 60–76.

De Vignemont F., Singer T. (2008). Empatyczny mózg: jak, kiedy i dlaczego. „Wiadomości Psychologiczne”, 11 (1), 58–67.

Dictionary of Psychology (2002). Brunner–Routledge, London 2008–2010.

Dubisz St. (red.). (2006). Uniwersalny słownik języka polskiego. Hasło: sumienie. Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1450.

Ekman P., Davidson R.J. (1998). Natura emocji. Podstawowe zagadnienia. Gdańskie Wy-dawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

Ekman P. (1992). An Argument for Basic Emotions. „Cognition and Emotion”, 6, 169–200.

Encyklopedia of Psychology (1972). Hasło: conscience. Harder KG, West Germany, 209.

Encyklopedia powszechna PWN (1983). Hasło: etyka, Warszawa. Państwowe Wydawnic-two Naukowe, 741.

Fabbri-Destro M., Rizzolatti G. (2008). „Physiology”, 23, 171–179.

Festinger L. (2007), Teoria dysonansu poznawczego. Wydawnictwo Naukowe PWN, War-szawa.

Fiske S.T. (2008). Co zawiera kategoria? Odpowiedzialność, intencja i możliwości uniknię-cia tendencyjności skierowanej przeciwko grupom obcym. W: A.G. Miller (red.). Dobro i zło z perspektywy psychologii społecznej. WAM, Kraków.

Fogassi L., Ferrari P.F., Gesierich B., Rozzi S., Chersi F., Rizzolatti G. (2005). Parietal Lobe:

From Action Observation to Intention Understanding. „Science”, 308, 662–667.

Frank M.J., Surmeier D.J. (2009). Do Substantia Nigra Dopaminergic Neurons Diff erentiate Between Reward and Punishment. „Journal of Molecular Cell Biology”, 1, 15–16.

Fujiwara J., Tobler P.N., Taira M., Iijima T., Tsutsui K. (2009). Segregated and Integrated Coding of Reward and Punishment in the Cingulated Cortex. „Journal of Neurophysio-logy”, 101 (6), 3284 293.

Gallese V., Fadiga L., Fogassi L., Rizzolatti G., (1996). Action Recognition in the Premotor Cortex. „Brain”, 119, 593–609.

Gallese V., Keysers C., Rizzolatti G. (2004). A Unifying View of the Basis of Social Cogni-tion. „Trends Cognition Sciences”, 8, 396–403.

Gilligan C. (1977). In a Diff erent Voice: Women’s Conceptions of Self and of Morality. „Har-ward Educational Rewiev”, 47, 481–517.

Graeff F.G., Rawlins J.N. (1980). Dorsal Periaqueductal Gray Punishment, Septal Lesions and the Mode of Action of Minor Tranquilizers. „Pharmacology, Biochemistry and Be-havior”, 12 (1), 41–45.

Greene J.D., Sommerville R.B., Nystrom L.E., Darley J.M. Cohen J.D. (2001). An fMRI Investigation of Emotional Engagement in Moral Judgment. „Science”, 293, 2105–2108.

Greene J.D., Nystrom L.E., Darley J., Cohen J.D. (2004). Th e Neural Bases of Cognitive Confl ict and Control in Moral Judgment. „Neuron”, 44, 389–400.

Greene J.D., Paxton J.M. (2009). Patterns of Neural Activity Associated with Honest and Dishonest Moral Decisions. PNAS, 106, (30), 12506–12511.

Greitemeyer T., Weiner B. (2008). Asymmetrical Eff ects of Reward and Punishment on At-tributions of Morality. „Journal of Social Psychology”, 148 (4), 407–420.

Grube J.A., Piliavin J.A. (2000). Role Identity, Organizational Experiences and Volunteer Performance. „Personality and Social Psychology Bulletin”, 26, 1108–1119.

Hardy S., Carlo G. (2005). Identity as a  Source of Moral Motivation. „Human Develop-ment”, 48, 232–256.

Hardy S.A. (2006). Identity, Reasoning and Emotion: An Empirical Comparison of Th ree Sources of Moral Motivation. „Motivation and Emotion”, 30, 207–217.

Harenski C.L., Hamann S. (2006). Neural Correlates of Regulating Negative Emotions Re-lated to Moral Violations. „Neuroimage”, 30 (1), 313–324.

Harenski C.L., Antonenko O., Shane M.S., Kiehl K. (2008). Gender Diff erences in Neural Mechanisms Underlying Moral Sensitivity. „Scan”, 3, 313–321.

Harenski C.L., Kim S.H., Hamann St. (2009). Neuroticism and Psychopathy Predict Brain Activation During Moral and Nonmoral Emotion Regulation. „Cognitive, Aff ective, and Behavioural Neuroscience”, 9 (1), 1–15.

Hart D. (2005). Th e Development of Moral Identity. W: G. Carlo, P. Edwards (red.). Nebras-ka Symposium on Motivation: Moral Development Th rough the Lifespan: Th eory, Rese-arch and Application, 51, 165–196, University of Nebraska Press, Lincoln, Nebraska.

Hein G., Singer T. (2008). I Feel How You Feel But Not Always: Th e Empathic Brain and Its Modulation. „Current Opinion in Neurobiology”, 18, 153–158.

Higgins E.S., George M.S. (2007). Th e Neurosciences of Clinical Psychiatry, Lippincott Wil-liams and Wilkins, New York.

Hoff man M.L. (2000). Empathy and Moral Development: Implications for Caring and Jus-tice. Cambridge University Press. New York.

Hoff man M.L. (2006). Empatia i rozwój moralny. Gdańskie Wydawnictwo Psychologicz-ne, Gdańsk.

Hutchison W.D., Davis K.D., Lozano A.M., Tasker,R.R., Dostrovsky J.O. (2001). Painrelat-ed Neurons in the Human CingulatPainrelat-ed Cortex. „Nature Neurosciense”, 2, 403–405.

Ikegami S., Kawamura H. (1981). Inhibition of Intracranial Self-stimulation in Brain Stem-transected Cats – A Proposed Mechanism of Aversive Eff ects Produced by Brain

Ikegami S., Kawamura H. (1981). Inhibition of Intracranial Self-stimulation in Brain Stem-transected Cats – A Proposed Mechanism of Aversive Eff ects Produced by Brain

W dokumencie Sumienie i mózg : o wewnętrznym regulatorze zachowań moralnych (Stron 154-0)