Źródło: J. Greene, B. Sommerville, L. Nystrom, wsp. (2001). An fMRI Investigation of Emotional Engage-ment in Moral JudgEngage-ment. „Science”, 293, 2105–2108.
Przedruk za zgodą the American Association for the Advancement of Science
fi kacji tej hipotezy uznano badanie aktywności przedniego zakrętu obręczy (ACC), struktury związanej z kontrolą poznawczą, na co wskazują liczne badania, na przy-kład J. Karnsa, J. Cohena i współpracowników z roku 2004. Wzrost aktywności ACC może świadczyć o rozgrywającym się konfl ikcie.
Druga hipoteza zakładała, że kontrola poznawcza pojawiająca się w obliczu dy-lematu moralnego będzie konkurować z reakcjami uwarunkowanymi czynnikami społeczno-emocjonalnymi oraz będzie promować sądy i działania utylitarne, czyli takie, które maksymalizują ogólny dobrostan (ocalenie życia pięciu osób kosztem jednego poświęconego).
Aby zweryfi kować tę hipotezę, badano aktywność grzbietowo-bocznej kory przedczołowej (DLPFC), pamiętając o tym, że poziom aktywności tej kory korelo-wał dodatnio ze skłonnością do utylitarnego rozwiązywania dylematów moralnych w oparciu o rozumowanie.
W eksperymentach posłużono się dylematem o bardziej zrównoważonym napię-ciu pomiędzy czynnikami poznawczymi i emocjonalnymi, tak zwanym dylematem płaczącego dziecka. Fabuła tego dylematu jest następująca: Matka z niemowlęciem na ręku oraz innymi ludźmi znajduje się w kryjówce, chroniąc się przed najeźdź-cami, których celem jest zabijanie osób cywilnych. W pewnym momencie nie-mowlę zaczyna płakać, a jego płacz z pewnością zdekonspiruje ukrywających się, skazując wszystkich na śmierć. Matka może temu zapobiec, zatykając ręką usta dziecka, co jednak doprowadzi do jego śmierci.
Osoba badana decyduje, czy słuszna jest decyzja, aby udusić własne dziecko po to, by ocalić siebie i inne osoby, czy może jest to decyzja niesłuszna.
Jest to trudny dylemat moralny. Aby uratować swoje życie i życie innych ludzi, jednostka musi pogwałcić podstawową zasadę moralną („nie zabijaj”). Zdaniem au-torów badań, trudności tutaj występujące wynikają także z tego, że negatywna reak-cja emocjonalna wynikająca z decyzji o uduszeniu dziecka jest w wyraźnej opozy-cji wobec bardziej abstrakcyjnego rozumowania dotyczącego korzyści i strat, które pojawią się po zrealizowaniu decyzji, konkuruje z nim. Rozumowo rzecz ujmując, korzyści są większe.
Dla kontrastu z tym trudnym dylematem badacze posłużyli się także dylema-tem „łatwym”, czyli takim, który nie powodował wyżej zarysowanego konfl iktu.
Mierzalnym wyrazem tej „łatwości” był krótki czas reakcji badanych osób. Tym
„łatwiejszym” dylematem jest dylemat dzieciobójstwa, w którym nieletnia matka decyduje się na zabicie swojego nowo narodzonego, niechcianego dziecka. Zdecy-dowana większość badanych osób uznaje tę decyzję za niesłuszną, a dylemat ten jest relatywnie łatwy, ponieważ antycypacja pojawienia się negatywnych emocji po uduszeniu dziecka „nie konkuruje” z rozumowym argumentem przemawiającym za tym, aby uśmiercić dziecko. Ponieważ nie istnieje konfl ikt, a także nie ma potrzeby szczególnej poznawczej kontroli sytuacji, należy się spodziewać niższych poziomów aktywności w ACC i DLPFC. Stosując technikę obrazowania aktywności struktur mózgowych fMRI, badacze pozytywnie zweryfi kowali sformułowane hipotezy. Wy-kazano, że regiony mózgu czynnościowo związane z rozumowaniem abstrakcyjnym
(DLPFC) albo związane z konfl iktem poznawczym i jego kontrolą (ACC) są zaanga-żowane w rozwiązywanie trudnych moralnych dylematów osobowych, utylitarnych, w których wartości utylitarne (śmierć jednej osoby versus śmierć wielu innych osób) wymagają pogwałcenia zasady moralnej – „nie zabijaj”. W dyskusji autorzy podkre-ślają kluczową, a niekiedy konkurencyjną rolę zarówno procesów emocjonalnych, jak i poznawczych w formułowaniu sądów moralnych, podejmowaniu decyzji i roz-wiązywaniu trudnych dylematów moralnych (Greene, Nystrom, Engell i wsp. 2004).
Wyniki eksperymentów Greene’a i współpracowników przeprowadzonych z oso-bami zdrowymi przy zastosowaniu dylematów moralnych okazały się na tyle intere-sujące i ważne, że badacze włoscy postanowili je uzupełnić i zweryfi kować w badaniu osób, u których stwierdzono obustronną lezję brzuszno-przyśrodkową kory przed-czołowej (VMPC). Lezje te były spowodowane procesem chorobowym – tętniakiem tętnicy przedniej mózgu – a pacjenci dotknięci tą chorobą wykazują ogólne zmniej-szenie reaktywności emocjonalnej i wyraźną redukcję emocji społecznych, takich jak na przykład współczucie, wstyd lub poczucie winy, co może być powodem odchyleń w zachowaniach moralnych.
Rozumowanie leżące u podstaw podjęcia takiego badania było następujące. Je-żeli przyśrodkowa kora przedczołowa jest aktywna podczas rozwiązywania osobo-wego dylematu moralnego, a jej aktywizacja dodatnio koreluje z brakiem akceptacji osobowego pogwałcenia zasady moralnej „Nie zabijaj”, czyli jeżeli badane osoby nie uznają za dopuszczalne zepchnięcia mężczyzny z kładki (takie są wyniki poprzed-nio przytoczonych badań), to pacjenci z lezją VMPC powinni być bardziej skłonni – w porównaniu z osobami zdrowymi – do akceptowania pogwałcenia tej normy moralnej, a ich sądy moralne powinny być bardziej „rozumowe” i utylitarne.
Niezwykle precyzyjne badania przeprowadzono z siedmioma pacjentami z obu-stronnymi uszkodzeniami VMPC oraz dwunastoma osobami bez uszkodzeń mózgu – grupa kontrolna.
Posłużono się dylematami moralnymi, tym nieosobowym, racjonalnym – dyle-matem wagonika – oraz tym osobowym, emocjonalnym – dyledyle-matem kładki. Ba-dania przebiegały w taki oto sposób: na ekranie komputera ukazywała się plansza z fabułą dylematu (1), następnie pytano badanych, czy jest akceptowane przez nich uratowanie pięciu osób dzięki zepchnięciu z kładki i skazaniu na śmierć jednej oso-by, lub czy jest stosowne uratowanie pięciu osób dzięki przestawieniu zwrotnicy, co spowoduje śmieć jednego człowieka (2), oraz zadawano dodatkowe pytania spraw-dzające stopień zrozumienia istoty dylematu (3).
Mierzono także czas reakcji badanych osób. Wynik badań stanowiła proporcja odpowiedzi „Jest stosowne” (do zaakceptowania) ocalenie pięciu osób, poświęcając dla tego życie jednej innej osoby, lub odpowiedzi „Nie jest stosowne” w obu rodza-jach dylematów w grupie pacjentów w porównaniu z grupą kontrolną.
Okazało się, że w grupie kontrolnej stwierdzono mniej odpowiedzi „Jest sto-sowne” w dylemacie osobowym w porównaniu z dylematem bezosobowym. Wśród pacjentów stwierdzono natomiast podobną proporcję odpowiedzi „Jest stosowne”
w obu rodzajach dylematów. A zatem wśród pacjentów częściej – w porównaniu do
grupy kontrolnej – pojawiała się skłonność do akceptacji osobowego pogwałcenia normy moralnej „Nie zabijaj”.
Liczbowo przedstawia się to następująco: proporcja odpowiedzi „Jest stosowne”
do odpowiedzi „Nie jest stosowne” w grupie pacjentów wynosiła 0,39, a w grupie kontrolnej 0,28 (p = 0,056). W przeciwieństwie do tego, w dylemacie nieosobowym proporcja „Jest stosowne” do „Nie jest stosowne” była niemal identyczna i wyno-siła 0,45.
W dylemacie osobowym pacjenci szybciej udzielali odpowiedzi.
Autorki i autor badań w dyskusji sugerują, że normalne funkcjonowanie brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej (VMPC) jest jednym z istotnych wa-runków przeciwstawienia się zgodzie na osobowe pogwałcenie norm moralnych, czyli zachowania niemoralne – w konwencji eksperymentu udzieleniu odpowiedzi
„Jest stosowne”. Ten brak zgody na naruszenie normy moralnej prawdopodobnie wynika z faktu mediowania przez VMPC antycypacji reakcji emocjonalnych u oso-by podejmującej decyzje, czyli badanych osób. Brak antycypacji negatywnej emocji – w istocie kary ze strony sumienia – przed podjęciem decyzji o tym, jak się zachować w obliczu dylematu moralnego, w sytuacji lezji VMPC sprawia, że dylemat przesta-je być problemem emocjonalnym, moralnym, a staprzesta-je się problemem racjonalnym –
„co się bardziej opłaca” (Ciaramelli, Muccioli, Ladavas i wsp. 2007).
Niemal identyczne wyniki uzyskali badacze amerykańscy. Osobami badanymi także byli pacjenci z ogniskowym obustronnym uszkodzeniem brzuszno-przyśrod-kowej kory przedczołowej (VMPC) regionu mózgu, który generuje emocje, w szcze-gólności emocje społeczne.
Pacjenci z takimi uszkodzeniami charakteryzują się ogólnym zmniejszeniem re-aktywności emocjonalnej i wyraźną redukcją emocji społecznych, takich jak: współ-czucie, poczucie wstydu czy poczucie winy. Wykazują także słabą regulację emocji gniewu i frustracji w niektórych sytuacjach. Poziom ich inteligencji, zdolność myśle-nia logicznego, a także deklarowana wiedza o normach społecznych i moralnych nie jest jednak zaburzona. Zadaniem pacjentów (także badanych z grup kontrolnych) było wyrażenie zgody lub jej niewyrażenie na zachowanie, które stanowiło rozwią-zanie dylematu. Badacze posłużyli się trzema rodzajami dylematów: dylematy inne niż moralne (1), dylematy moralne nieosobowe (2) oraz moralne dylematy osobowe (3). Osoby badane rozwiązywały 18 dylematów innych niż te moralne, 11 dylema-tów moralnych nieosobowych oraz 21 dylemadylema-tów moralnych osobowych. Pierwszą grupę kontrolną stanowiło 12 osób bez jakiegokolwiek uszkodzenia mózgu. Druga grupę kontrolną stanowiło 12 osób z uszkodzeniami mózgu, które jednak nie obej-mowały struktur mózgu związanych z emocjami, czyli VMPC, jądra migdałowatego, kory wyspy oraz prawej kory somatosensorycznej.
Wyniki badań są następujące:
1. Nie stwierdzono różnic w reakcjach pomiędzy trzema badanymi grupami w od-niesieniu do dylematów innych niż moralne.
2. Nie stwierdzono także różnic w reakcjach badanych osób przy rozwiązywaniu dylematów moralnych bezosobowych.
3. W odniesieniu do osobowych dylematów moralnych stwierdzono natomiast sta-tystycznie istotną różnicę w proporcji odpowiedzi „tak” w stosunku do odpowie-dzi „nie” w grupie pacjentów z uszkodzeniem VMPC. Pacjenci ci częściej wyraża-li zgodę na takie rozwiązanie dylematu moralnego, które wymagało pogwałcenia zasad moralnych, nawet jeżeli skutkiem tego pogwałcenia było uratowanie per saldo kilku osób, choć także wystąpiły ofi ary.
Decyzje pacjentów z uszkodzeniem VMPC autorzy badań nazywają utylitarnymi, ponieważ wynikają one z rozumowania, zgodnie z którym życie kilku osób jest cen-niejsze od życia jednej osoby. Rozwiązania utylitarne, zdaniem autorów, są możliwe wówczas, gdy osobom badanym uda się uwolnić od silnej emocjonalnej awersyjności połączonej z innymi rozwiązaniami, czyli takimi, w których ich bezpośrednie działa-nie (zepchnięcie mężczyzny z kładki) jest pogwałcedziała-niem zasad moralnych.
Uszkodzenie VMPC uwalnia pacjentów od tej awersyjności, uwalnia od „zakazu”
spowodowanego silnymi emocjami (Koenigs, Young i wsp. 2007).
To ostatnie stwierdzenie upoważnia do skomentowania wyników uzyskanych w czterech ostatnio przytoczonych badaniach z punktu widzenia proponowanej kon-cepcji sumienia.
Zacznę od próby przybliżenia sytuacji psychologicznej badanych osób. Nieza-leżnie od tego, czy w momencie badania były to osoby zdrowe, czy też z uszkodze-niami mózgu, czy były to osoby z grup eksperymentalnych, czy grup kontrolnych, wszystkie one były postawione w sytuacji, która zapowiadała dramatyczne wydarze-nia w najbliższej przyszłości. Uczestnicy badań zostali tym sposobem zmuszeni do antycypacji, wyobrażenia sobie tego, co za chwilę się wydarzy. Treścią tej antycypacji była – mogła być – nie tylko wyłącznie zewnętrzna część wydarzenia – oto wagonik wpada na grupę pięciu osób lub na jedną osobę, w zależności od ludzkich działań lub braku działań, powodując łatwe do wyobrażenia konsekwencje – ale także jej część
„wewnętrzną”, psychiczną, czyli wszystkie odczucia: myśli, interpretacje i emocje – reakcje psychiczne na zaistniałą sytuację i swój w niej udział.
To, co szczególnie ważne z punktu widzenia koncepcji sumienia, to aktywizowa-nie się – antycypacja odczuć empatycznych oraz antycypacja negatywnych emocji moralnych, na przykład poczucia winy. Antycypacja odczuć empatycznych poprzez aktywowanie neuronów lustrzanych, na przykład przedniej części kory zawoju obrę-czy (ACC), powoduje – może powodować – cierpienie psychiczne połączone z od-czuwaniem bólu fi zycznego (szczegółowy mechanizm tego zjawiska zostanie opisany w rozdziale poświęconym empatii). Antycypowanie negatywnych emocji moral-nych – poczucia winy i/lub inmoral-nych emocji – to nic innego jak doświadczanie kary ze strony sumienia. Taką interpretację dopuszcza fakt, że w korze frontalno-orbitalnej, w skład której – zdaniem części badaczy – wchodzi VMPC lub która jest w bliskim sąsiedztwie VMPC, znajdują się ośrodki mózgowe uczestniczące zarówno w antycy-powaniu kary, jak i jej doświadczaniu. Szczegółowe dane na ten temat znajdują się w podrozdziale 3.2.3. („Zastosowanie neuroobrazowania do badania układów na-grody i kary”) oraz podrozdziale 3.2.4. („Neuronalne mechanizmy przewidywania (antycypacji) nagrody i kary”).
Jest zatem prawdopodobne, że uszkodzenie VMPC, jak to miało miejsce w przy-padku badanych pacjentów, uniemożliwia, znosi zaistnienie zarówno antycypacji, jak i doświadczenia kary ze strony sumienia, a to powoduje pojawienie się utylitar-nych (racjonalutylitar-nych), nieemocjonalutylitar-nych sądów moralutylitar-nych.
Jest także bardzo prawdopodobne, że aktywizacja VMPC podczas rozwiązywania dylematu kładki uruchamia behawioralny system hamowania (BIS), a skutkiem tego uruchomienia jest hamowanie – w tym wypadku w sferze wyobrażeniowej – działa-nia polegającego na zepchnięciu mężczyzny z kładki. Uszkodzenie VMPC u bada-nych pacjentów nie uruchamia BIS – i to może być powodem ich „wyobrażeniowego”
zepchnięcia z kładki, co uwidacznia się ich zgodą na takie zepchnięcie. O behawio-ralnym systemie hamowania szerzej napisałem w podrozdziale 2.3.2. („Struktura psychologiczna sumienia”).
Jest także możliwe, że brak zgody na zepchnięcie mężczyzny z kładki – w przypad-ku badania osób bez uszkodzeń mózgu – może wynikać z uruchomienia mechani-zmu antycypacji nagrody – „oto zachowam się zgodnie z moralną zasadą «nie zabijaj»
mimo bardzo konfl iktowej sytuacji”. Mózgowa topografi a układu nagrody usprawied-liwia tę sugestię. Teoretycznie możliwa jest także sytuacja, w której zostaje „wyłączo-ny” mechanizm kary i równocześnie zostanie „włączo„wyłączo-ny” mechanizm nagrody.
Pomocna w unaocznieniu opisanych powyżej relacji może się okazać rycina 6.
Rycina 6. Schemat ukazujący możliwe współdziałanie układów nagrody i kary w czasie