Encyklopedya ogólna wiedzy ludzkiej

To dwunastotomowe tomowe dzieło publikowane było w latach 1872–1877. W pracy nad encyklopedią czynny udział mieli redaktorzy „Tygodnika Ilustrowanego” oraz „Wędrowca”.

Encyklopedia ukazała się nakładem i drukiem Józefa Ungra.

Hasło Japonia znajduje się na stronach 231–236 tomu VII²⁰² . Tym samym w porównaniu do poprzednich publikacji można zauważyć wzrost objętościowy hasła, które

199 Ignacy Krasicki, Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych, t. 1, Warszawa–Lwów 1781, s. 394.

200 I. Krasicki, Zbiór..., s. 394.

201 I. Krasicki, Zbiór..., s. 394.

202 Por. Encyklopedya ogólna wiedzy ludzkiej, nakład i druk Józefa Unger, t. VII, Warszawa 1874.

73

zostało opracowane na podstawie tekstu Recollections of Japan; comprising a particular account of the religion, language, government, laws and manners of the people with observations on the geography, climate, population & productions of the country²⁰³ autorstwa Vasily Golovnina z roku 1819 oraz pod wpływem Przechadzki naokoło Ziemi odbytej w roku 1871²⁰⁴ autorstwa Josefa Alexandra von Hübnera. Tezę tę można postawić opierając się na podobieństwach w zastosowanej terminologii oraz zbieżności treści hasła przytoczonymi książkami, w dodatku autor w tekście bezpośrednio odwołuje się do dzieła Hübnera. Nie jest to jednak wierne tłumaczenie. Obraz Japonii znajdujący się na stronach Encyklopedyi ogólnej wiedzy ludzkiej jest zdecydowanie pozytywny. Japonia, opisana jako państwo wyspiarskie lokowana jest w Azji wschodniej. Największe wyspy posiadają nazwy Nipon (Zipon, Nephon), Kiu-Siu, Sikof (Sikoko). Hasło zawiera podstawowe wiadomości dotyczące geografii Japonii oraz skrótowe informacje dotyczące zarówno fauny, jak i flory.

Rzemiosło japońskie określone jest mianem starannego, zręcznego, w niektórych gałęziach przerastającego wyroby europejskie: „Wyroby japońskiego przemysłu […] Są nader różnorodne, a w pojedyńczych gałęziach przewyższają wyroby europejskie”²⁰⁵ ; „Pod względem sztuk i przemysłu przewyższają Chińczyków, a nawet i wiele ludów ucywilizowanych”²⁰⁶ . Autorzy chwalą infrastrukturę japońską – zgodnie z informacją zawartą w encyklopedii Japończycy posiadają doskonałą sieć dróg a ich miasta są rozwinięte.

Zwraca uwagę postępująca westernizacja Japonii: „W ostatnich czasach Japończycy zaczynają nader zręcznie naśladować Europejczyków w wyrobie różnych przedmiotów, [...]

Budują już nawet sami statki parowe”²⁰⁷ . Hasło odnotowuje zmiany polityczne i zwraca uwagę na upadek szogunatu: „Dawniéj oprócz mikada był jeszcze władca świecki, zwany tajkunem albo kubo, ale skutkiem przewrotu w ostatnich czasach, władza najwyższa skoncentrowała się całkiem w osobie mikada”²⁰⁸.

Sam cesarz jest określony terminami Mikado oraz Dairi. Dodać należy, że encyklopedia przybliża również szereg przekonań związanych z postacią Mikado – jego bezpośrednie pochodzenie od bogów, wielożeństwo, czy zakaz przebywania na słońcu.

203 Captain Golownin, Recollections of Japan; comprising a particular account of the religion, language, government, laws and manners of the people with observations on the geography, climate, population &

productions of the country, London 1819.

204 Josef Alexander von Hübner, Przechadzka naokoło Ziemi odbyta w roku 1871, t. 2: Japonia, Warszawa 1874.

205 Encyklopedya..., nakład i druk J. Unger, s. 232.

206 Encyklopedya..., nakład i druk J. Unger, s. 235.

207 Encyklopedya..., nakład i druk J. Unger, s. 232–233.

208 Encyklopedya..., nakład i druk J. Unger, s. 234.

74

W tekście nie ma jednoznacznie negatywnych wzmianek na temat religii japońskiej.

Natomiast opis charakteru Japończyka jest zdecydowanie pozytywny. Japończycy określani są terminami takimi jak: przebiegli, dowcipni, zręczni, odważni, uprzejmi oraz dumni. Hasło odnotowuje pewne zachowania kulturowe Japończyków jak na przykład zwyczaj ściągania obuwia przy wejściu do domu. Autor zauważa też, że Japończycy, jego zdaniem, są przebiegłymi kupcami. By uzasadnić ten sąd powołuje się na kwestię herbaty – zgodnie z wpisem Japończycy na eksport przeznaczają jedynie herbatę najgorszego gatunku, jednocześnie sobie pozostawiając najlepszą. W obrębie tekstu występuje utożsamienie japońskiego miecza (katana) z szablą. Hasło Encyklopedyi ogólnej wiedzy ludzkiej jest pierwszym z przytoczonych haseł encyklopedycznych używających określenia rasa. Wedle autora: „Lud zamieszkujący Japonią zdaje się być rasą zmieszaną z Malajczyków i Mongołów”²⁰⁹ . Natomiast

„Piérwotnymi jéj mieszkańcami mieli być Ainosowie, lud mityczny zupełnie”²¹⁰.

Wpis odnotowuje tendencję społeczeństwa japońskiego do izolacji oraz negatywne postawy jak pogarda wobec Chińczyków. Interesująco w kontekście czasu wydania encyklopedii przejawia się motyw jezuicki. Manipulacje jezuitów są podane przez autora jako główna przyczyna wypędzenia Portugalczyków z Japonii oraz stanowią one powód wzrostu tendencji izolacjonistycznych w społeczeństwie japońskim. Pozytywnie został oceniona kultura japońskiej, a autor odnotowuje istnienie bogatej literatury i dobrego systemu edukacji:

Edukacya dzieci wprawdzie zbyt sztywna, ale w swoim rodzaju wyborna. […]

Szkół pod dostatkiem, a jeśli J. w naukach głębszych stoją niżej od Europejczyków, to niezawodnie nie ustępują im bynajmniéj w ogólnym rozwoju i rozszerzaniu nauk.[…] Literatura japońska, lubo bardzo mało jeszcze znana w Europie, obfituje jednak w dzieła historyczne, geograficzne, encyklopedyczne, filozoficzne, teologiczne, gramatyczne, a wreszcie i poetyczne; wszystko to są olbrzymie, azyatyckie rozmiary²¹¹.

Autor zwraca uwagę, iż większość książek Japończycy wydają w języku chińskim, a same alfabety japońskie określone są mianem firokany kotagany. Występowanie Kanji nie

209 Encyklopedya..., nakład i druk J. Unger, s. 234.

210 Encyklopedya..., nakład i druk J. Unger, s. 235.

211 Encyklopedya..., nakład i druk J. Unger, s. 235–236.

75

jest odnotowane, bądź też jest utożsamione z alfabetem chińskim. Krytyce zostaje poddana sztuka plastyczna oraz muzyczna, która zdaniem autora pozostaje poniżej standardów europejskich: „Inne sztuki, jako to budownictwo, malarstwo, muzyka jeszcze w dzieciństwie”²¹². Ostatecznie wpis odnotowuje, że Japończycy nie ustępują Europejczykom w ogólnym rozwoju nauk, a odstają jedynie w zakresie sztuki.