Polska współczesna

Tekst pod takim tytułem, autorstwa Jana Ludwika Popławskiego, publicysty oraz ideologa narodowo-demokratycznego, stanowi rozdział w autorskim zbiorze Szkice literackie i naukowe wydanym w roku 1910 w Warszawie¹⁴¹ . Popławski staje przed problemem zdefiniowania, czym jest Polska oraz jacy są Polacy, przy czym zaznacza, że odpowiedź na te pytania dla ludzi poczuwających się do bycia Polakami jest łatwa, natomiast dla obcokrajowca te pojęcia używane do autocharakterystyki mogą już być mniej zrozumiałe.

Powodowane jest to po części tym, iż w roku 1910 Polska jako państwo nie istniała, a osoby czujące przynależność do narodu polskiego toczyły mniej lub bardziej – co zależało od państwa zaborczego, w którym przyszło im żyć - zaciekłą walkę o utrzymanie tożsamości narodowej. Głównie starały się o to rody arystokratyczne oraz „lud wiejski” – „o starej i wysokiej kulturze”^{142 .} Popławski określa Polskę na trzy sposoby – jako wspomnienie historyczne, pojęcie etnograficzne oznaczające miejsce, gdzie zamieszkuje ludność posługująca się językiem polskim oraz jako pojęcie geograficzne, które należy rozumieć jako pewien kraj leżący we wschodniej części Europy i nieposiadający ustalonych granic.

Szukając wyjaśnienia „czym jest Polska” przywołuje m.in. opinie Aleksandra Hercena:

Te granice w swoim czasie wyznaczył znakomity rewolucjonista rosyjski Hercen.

Polska sięga tam, dokąd sięgają prześladowania, prawa wyjątkowe, konfiskaty i kontrybucje, ucisk narodowy i religijny. Czterdzieści lat upłynęło od wygłoszenia tych słów, ale i dziś określenie Hercena odnośnie do Rosji i Prus pozostało trafnem, i tylko mówiąc o Austrji, zamiast czasu teraźniejszego trzeba użyć przeszłego.¹⁴³

Tym samym Popławski w sposób pośredni wskazuje na ważny element swojego wyobrażenia Polaka – Polak to ten, który cierpiał prześladowania. Co więcej, opór wobec prześladowań jest dla niego cechą ściśle polską.

Znaczna część tej przymusowo nawracanej ludności zaprotestowała i do dziś dnia pomimo prześladowań trwa w oporze. Otóż ci „oporni” nietylko podali się przy ostatnim spisie ludności za Polaków i katolików, ale w rzeczywistości zaniechali niemal zupełnie używania w życiu domowem swej mowy ruskiej i przyjęli język

141 Jan Ludwik Popławski, Polska współczesna, [w:] Jan Ludwik Popławski, Szkice literackie i naukowe, Warszawa 1910, s. 203–314.

142 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 281.

143 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 203–204.

50 polski.¹⁴⁴

W dalszej części wywodu autor skupia się na historii państwa polskiego. Zaznacza, iż dawna Polska była państwem wielonarodowościowym. Jednakże Polacy w przeciwieństwie do innych państw europejskich nie zwiększali swojego terytorium na drodze podboju, tylko pokojowo asymilowali inne ludy, kierując się przy tym zasadą „dobrowolnej federacji krajów”¹⁴⁵ z poszanowaniem ich odrębności. Przy czym Popławski zwraca uwagę, iż elementem asymilacji była wyższość kulturalna i materialna kultury polskiej: „Wyższość materjalna i moralna kultury polskiej, sprawiała że dzieło asymilacji narodowej odbywało się bez żadnego przymusu, było procesem naturalnym”¹⁴⁶ . Twierdzi – odpierając przekonanie o cywilizacyjnej przewadze Niemiec – iż w przypadku dawnych terenów polskich, tam, gdzie nie ma Niemców to Polacy posiadają najwyższy poziom kultury, zauważa także (porównując Polaków-autochtonów z niemieckimi kolonistami): „Wieśniak polski w tej prowincji [Kujawy] i ekonomicznie i duchowo góruje nad kolonistą niemieckim”¹⁴⁷.

Terytorium polskie ma stanowić nizinną krainę przejściową, między Europą Zachodnią a Wschodnią: „Polska jak sama nazwa wskazuje, jest «krainą pól» (campania), zaś z powodu swego położenia geograficznego jest krainą przejściową, zwłaszcza między zachodem i wschodem Europy, w której zajmuje miejsce centralne”¹⁴⁸. Ma ona stanowić

„groblę broniącą cywilizacji europejskiej od zalewu barbarzyństwa wschodniego”¹⁴⁹. Tym samym w obrębie sugerowanego przez Popławskiego wyobrażenia Polaka pojawiają się takie cechy jak: obrońca cywilizacji zachodniej oraz pośrednik między wschodem a zachodem. Charakter mediacyjny Polski, w szczególności jej pośrednictwo ekonomiczne jest też dla Popławskiego kluczowym argumentem za niepodległością – w obecnym stanie, rozbita i podzielona między zaborców nie jest w stanie realizować swojej roli, co może mieć negatywny wpływ na ekonomiczną przyszłość państw zachodnich. Dlatego też w ich interesie powinna leżeć niepodległość Polski.

Przy opisie zagadnień związanych z fauną dawnych terenów polskich oraz hodowlą zwierząt gospodarczych Popławski zwraca uwagę, iż hodowla konia była niegdyś w Polsce

144 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 268.

145 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 204.

146 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 270.

147 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 308.

148 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 206–207.

149 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 210.

51

szczególnie rozwinięta. Wynikało to z preferencji wojskowych Polaków. W przeciwieństwie do Niemców czy Szwedów nie opierali oni swojej armii na piechocie, a podstawą wojska miała być kawaleria. Popławski stwierdza wprost: „Polacy z temperamentu i wychowania byli i są znakomitymi kawalerzystami”¹⁵⁰.

Jednocześnie Popławski jest raczej krytyczny wobec innych ludów, które niegdyś współtworzyły Rzeczpospolitą. Tym samym jego wyobrażenie Polaka jest niejako konstruowane na zasadzie opozycji względem innych, negatywnie postrzeganych ludów. O Ukraińcach pisze: niespokojni, burzliwi, nie szanują życia, mienia i nie uznają norm państwowych. Co więcej, Rusin jest opisany jako ciemny, apatyczny, choć inteligentny. Jego poziom kulturalny jest dla Popławskiego niski. Przeciwstawiony mu Polak jest obrotny, energiczny oraz posiada bogatsze zaplecze kulturowe. Jeśli chodzi o Litwinów Popławski kładzie nacisk na rolniczy charakter ich ziem i słabo rozwinięty przemysł. Tłumaczy to trudnościami natury politycznej. Jednakże czyni przy tym również uwagę, iż Litwinom brakuje „czynników przyrodzonych”¹⁵¹, które posiadają Polacy. Ci drudzy są w stanie dbać o rozwój przemysłu pomimo różnych przeciwności. W tym porównaniu uwidacznia się kolejna cecha obecna w wyobrażeniu Polaka – dla Popławskiego Polacy są zaradni, potrafią działać w niesprzyjających warunkach, a w sprzyjających umieją się szybko organizować¹⁵². Tym samym w przeciwieństwie do polskiej kultury i polskiego przemysłu, litewską kulturę i litewski przemysł cechuje regres. Litwini mają również silne poczucie odrębności narodowej, lecz wspólnota interesów i tradycja zespolą ich z Polakami. Białorusinów uznaje Popławski za osobny lud. Jednakże i o nich wyraża się z dystansem. Białorusini jego zdaniem to element bierny, pozbawiony świadomości narodowej, i pozbawiony poczucia odrębności etnograficznej. Są konserwatywni, mało oświeceni, a przy tym obojętni religijnie.

W przypadku oceny Rosjan podział przebiega na osi świat zachodni – świat wschodni.

Rosjanin jest reprezentantem odmiennej od Zachodniej Europy kultury opartej o religię i wzorce bizantyjskie. Polak natomiast jest Europejczykiem i katolikiem¹⁵³ i reprezentantem świata zachodniego.

150 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 217.

151 J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 253.

152 „Gdyby udało się skierować wychodźstwo polskie do krajów, w których mogłoby się swobodnie rozwijać, wytworzyłoby ono w ciągu niewielu lat nowe, silne organizmy narodowe.”; J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 307.

153 Kwestia katolicyzmu jako elementu wyróżniającego Polaka pojawia się również przy zagadnieniu ziem pruskich. Popławski pisząc o Prusach Wschodnich stwierdza: „liczba Polaków odpowiada mniej więcej liczbie katolików.”; J. L. Popławski, Polska współczesna…, s. 279. Przy czym autor dodaje, iż istnieją katoliccy Prusacy oraz ewangelicy Polacy.

52

Popławski wskazuje też na cechy Polaków zamieszkujących różne regiony. Tym samym Kresowiak jest dlań malowniczym i teatralnym typem Polaka, Ślązaka cechuje powolna, spokojna, uparta energia, Krupiowie – wedle opisu – to patriarchalni myśliwi, Mazowszanin jest postacią szorstką w charakterze i obyczajach, a przy tym dzielną, pracowitą i śmiałą. Krakowiak to awanturnik, jest przy tym wesoły, porywczy i skłonny do walki a przy tym cechuje go silny patriotyzm. Co więcej, Krakowiak jest butny aż do granic samochwalstwa. Przy tym wszystkim jest też tradycjonalistą. Popławski widzi w Krakowiaku skondensowane i wyolbrzymione cechy polskości: „W Krakowiaku jak gdyby wybujały się wszystkie wady i wszystkie przymioty charakteru narodowego Polskiego”¹⁵⁴.

W opisie widać zainteresowanie dorobkiem antropologii fizycznej – Polacy przedstawiani są jako krótkogłowi, średniego wzrostu, o jasnych włosach, choć między nimi jest również wielu ciemnowłosych. Dodaje również enigmatycznie, że: „W pomyślnych warunkach ekonomicznych i społecznych, np. koloniach amerykańskich typ fizyczny ludności polskiej znakomicie się poprawia”¹⁵⁵ , co każe zastanowić się nad realnymi warunkami życiowymi Polaków. Do listy powyższych cech dodać należy jeszcze oparcie o kulturę szlachecką¹⁵⁶, mobilność i skłonność do emigracji zarobkowej¹⁵⁷ oraz żywotność, energię i wolę przetrwania.