ej w Stanach wynikającym
przewidywane ie mają uwaru dlisk,
iedlisk przyro dnego procent prac związan yć oddziaływa kresie lęgowym
bagienne moż cyficznych wy zujących się d czynnikiem wp iaływań połąc
eł samochodó czach dróg. Zw
ymi przyczyn azano, że błys o znajdowani ą kumulować ność. Mimo w tóry obniża z arierowy efekt
owe, drogi szy żników, mogą zy kilkaset kil ów zajmowany
dlisk w fazie b raszającego, b w odległości k dcinająca mie być źródłem w lub drzew n
ków
Zjednoczonyc mi z oddziaływ
e oddziaływan unkowania śro
odniczych, któ ta powierzchn nych z emitow aniem znacząc
m - nie. Bud że być większ ymaganiach w dużą odporno pływającym n czonych z hał ów), zanieczy większa się ró nami może pr
ski świateł mo a pokarmu. Z się w organiz wszystko badan zagęszczenia
przedsięwzię ybkiego ruchu ą one wywier lometrów.
ych przez pop budowy. Znac będącego wyn
ilku kilometró ejsca zimowan znaczących z na trasie prze
ch, były prow wania hałasu dr
nia (a zatem odowiskowe.
óre mogą być ni może być waniem nad-cym, w sezo-dowa wąskiej
zym zagroże- wilgotnościo-ością na tego na sposób
za-łasem należy yszczenie
po-ównież obec-rzejawiać się
ogą zaburzać Związki che-izmach zwie-ania doświad-lęgowe przy ęcia. W przy-u, autostrady) rać wpływ na pulacje
zwie-cznie poważ-nikiem hałasu
ów od drogi.
nia populacji zaburzeń od-elotu
nietope-wadzone serie drogowego na
nia ornitologiczne itd. Akustycy rejestrują głosy pojedynczych okazów lub stad, mierzą parametry hałasu pochodzącego z różnych źródeł, prowadzą analizy porównawcze sygna-łów, określają zasięg hałasu na obszarach przyległych do szlaków komunikacyjnych czy do hałaśliwych obiektów. Obserwacje potwierdzają, że w znacznej mierze hałas drogowy ma negatywne oddziaływanie na populacje ptaków w przypadku wielu gatunków. Hałas zakłó-ca komunikację dźwiękową ptaków. Szczególnie dotyczy to okresów formowania ptasich par i wylęgu piskląt. Śpiew ptaków to może być zarówno wabienie partnera jak również obwieszczenie o granicach własnego terytorium.
Maskowanie dźwięków natury, występuje szczególnie w zakresie niskich częstotliwo-ści, charakterystyczne dla hałasu drogowego. W pracy [35] na podstawie eksperymentu określono zasięg oddziaływania hałasu w lesie (bór sosnowy) na różne gatunki ptaków do odległości około 300 m od krawędzi jezdni. Wykazano, że najbardziej wrażliwą grupą ptaków na tego typu oddziaływanie były gatunki gniazdujące nisko w strefie przygruntowej oraz ptaki komunikujące się w niskich częstotliwościach. Potwierdzono również obserwa-cje występowania gatunków ptaków, które mimo wszystko wybierają sąsiedztwo drogi (muchołówka żałobna, modraszka, bogatka i inne). Czynnikami wabiącymi ptaki w pobliże dróg jest tzw. „efekt krawędzi lasu”, umożliwiający łatwiejsze zdobycie pokarmu [35].
Sąsiedztwo dróg jest przyczyną częstszej penetracji znajdujących się tutaj siedlisk pta-ków przez drapieżniki, w porównaniu z siedliskami znajdującymi się w głębi lasu.
Zjawisko to może być powiązane z tzw. "symptomem odległości" (co oznacza, że liczba ptaków gniazdujących bliżej drogi zmniejsza się) i występować w odległościach od dwóch do trzech tysięcy metrów od drogi. W raportach z badań terenowych objawy
„symptomu odległości” zwiększają się z intensywnością ruchu na drogach i są najbardziej znaczące w pobliżu dużych, wielopasmowych autostrad o dużym zagęszczeniu ruchu po-jazdów. Efekt ten jest podobny zarówno dla gatunków ptaków łąkowych jak i leśnych.
Jednak nie dla wszystkich gatunków obserwuje się takie zachowanie, niektóre gatunki przejawiają wręcz odwrotną reakcję rozmnażając się intensywniej w pobliżu dróg. Według badań prowadzonych w 2010r. [10] (dotyczących 234 gatunków ssaków i ptaków) popula-cja całkowicie wygasa w zasięgu 1 km od drogi w przypadku ptaków i do odległości 5 km dla ssaków.
Mankamentem opisanych badań określających wpływ ruchu drogowego na gęstość stanowisk lęgowych ptactwa i wnioskowania o negatywnym jego oddziaływaniu, jest brak uwzględnienia innych czynników takich jak zanieczyszczenie spalinami, kolizje z samo-chodami itd.
Innym ciekawym zjawiskiem jest zmiana częstotliwości śpiewu ptaków wynikająca z hałaśliwego środowiska miejskiego. Tak zachowuje się na przykład bogatka zwyczajna, która wykazuje wzrost częstotliwości „śpiewu” w hałaśliwym otoczeniu. Podobnie, prze-prowadzone w Wiedniu badania pokazały, że widma zarejestrowanych motywów śpiewu kosów z Wiednia i Lasu Wiedeńskiego różnią się. Ptaki „leśne” i „miejskie” wykazują wyraźną różnicę w używaniu różnych częstotliwości podczas śpiewu. Ptaki „leśne” wyko-rzystują głównie częstotliwości 1,8 do 1,9 kHz (około 16% motywów - charakterystycz-nych fragmentów melodii), a ptaki „miejskie” śpiewały największą liczbę motywów w częstotliwościach 2,2 do 2,3 kHz. Rysunek 4.11 przedstawia przesunięcia w skali często-tliwości uśrednionych widm motywów (śpiewu kosów. Krzywe pokazują uśrednione war-tości procentowe z rozdzielczością 100 Hz, a pionowe odcinki na wykresach oznaczają odchylenia standardowe szczytowych wartości częstotliwości. Analizowane były głosy 16 kosów z Wiednia (kolor niebieski) oraz 17 kosów z Lasku Wiedeńskiego (kolor zielony) [17].
Rys. 4.11. Prz
Jeśli pr pozwalające ptaków (tzn pewnych ob
4.
Destruk rodniczego, Wszelkie ni zachowania rodczości cz słuchu. Nas wości od 2 k
Jak pro o częstotliw rzystywane tych takie ja 80 kHz) od z
Przykła re znalazły z pociągów siedztwie to
zesunięcie w ska Lasu W rzyczyną tego e na jego redu n. tworzyć sie bszarów).
Dźwięk 7.
kcyjne działan czego konsek iepożądane dź
zasiedlającyc zy spadek lak ze uszy są na kHz do 5 kHz oces słyszenia wościach do 40
są w tresurze ak lis czy wilk
zawsze polow adem przystos swoje miejsc wyrzucają re orów. A to prz
ali częstotliwości iedeńskiego, kol o typu zachow ukcję, mogą ge
dliska bardzie
ki w życiu
nie hałasu prz kwencją jest źwięki, pojaw ch ją zwierząt ktacji. Człowi ajbardziej wra , gdyż odpow a przebiega u 0 kHz, co jes z użyciem gw k (niektóre źró wały na małe z sowania się do ce żerowania
sztki jedzenia zyciągnęło lis
i widm sygnałów lor niebieski – ko wań jest hałas,
enerować poż ej atrakcyjne
u ssaków
zejawia się pr utrata tak wa wiające się w j t, np. stany lę iek rejestruje ażliwe na dźw wiada to często
zwierząt? Psy st uzasadnione wizdków ultra ódła podają, ż zwierzęta, któr
o życia w hała w okolicach a, co powoduj sy, które w sk
w motywów pieśn osy miasta Wiedn to można się żądaną odpow dla gatunków
rzez wpływ na ażnego jego c
jakiejś biocen ękowe, zmianę
i przetwarza więki emitowa ości drgań stru y, w zależnoś e genetycznie adźwiękowyc e słyszy dźwi re emitują wy asie jest histor linii kolejow je zwiększeni karpach nasyp
ni kosów (kolor nia) [17].
ę spodziewać, wiedź niektóry w, które wcześ
a jakość środo czynnika, jakim nozie, wywołu
ę siedliska, ob fale dźwięko ane w przedzia un głosowych.
ci od rasy, sły . Predyspozyc h. Ssaki z rod ęki o częstotli ysokie dźwięki ria kilku rodzi wej w Warsza
ie populacji g ów kolejowyc
zielony – kosy
, że działania ych gatunków śniej unikały
owiska przy-im jest cisza.
ują odmienne bniżenie roz-owe organem iale
częstotli-.
yszą dźwięki ycje te
wyko-dziny psowa-iwościach do i.
in lisich, któ-awie. Ludzie gryzoni w są-ych wykopały
a lisy coraz chodzenia k Stojące z łatwością np. gryzonie dzące z odle kiego. Wyc ustalenie mi o niebezpiec skutkuje du jest liczniejs
W ciszy W chłodne, są postękiw nych lub wy
R Sarny częstotliwoś ściach lepie 8 kHz. Uszy siebie, dzięk przemieszcz znajduje się namierzyć ź Zwierz innych zwie
bardziej adap kolejowego czy e uszy wilka
poruszać, kie e pod warstwą egłości 10 kil cie pełni równ
iejsca przebyw czeństwie bąd użym zasięgiem
sza niż w rzec y lasu szczegó
pogodne noc wania i donośn
yzywających r
Rys. 4.12. Jeleń – słyszą w pod ściach słyszą ej. Szczególni y tych zwierzą
ki czemu wy zają się w stad inny osobnik źródło dźwięku zę żyje w środ erząt czy trza
ptują się do ż y zabudowy g a czy lisa po erując je w str ą śniegu. Wilk lometrów. Wy
nież funkcję wania członkó dź o udanych ł
m rozchodzen czywistości.
ólnie głośno z e września pr ny, basowy ry rywali do stoc
– byk w Rezerwa dobnym zakre podobnie jak ie dobrze słys ąt unoszą się, ychwytują dźw dzie, nasłuchu k. Porównując
u.
dowisku, gdzi ask łamanych
życia w sąsied gospodarczej.
osiadają wiel ronę źródła d ki posiadają z yciem zaznacz
komunikacji ów rodziny, w łowach. Wyjąc nia się głosu zachowują się rzez około trzy
yk byków po czenia walki.
acie pokazowym esie częstotliw k ludzie, natom
szą dźwięki z , skręcają, a n
więk ze wszy ują siebie naw
sygnały, słys ie naturalnym
gałęzi, natom
dztwie człowi le mięśni, dz dźwięku. Wilk znakomity słu zają zasięg sw
między czło wykorzystywa c wilk emituje
i złudzeniem jelenie w okr y tygodnie w szukujących ł
m Żubrów w Pusz wości jak czło miast dźwięki znajdujące się nawet mogą si
ystkich kierun wzajem, aby w
zane obu usza mi dźwiękami
miast dziwnym
ieka, akceptuj zięki którym ki lokalizują w uch, słyszą dźw wojego terytor
nkami stada, ane jest do za e dźwięki harm m akustycznym
esie godowym lasach wyraźn łani do celów
zczy Białowieski owiek. Dźwię i o wyższych ę w zakresie ię poruszać ni nków. Często wiedzieć w któ ami, sarna mo są: szum drz m i nienatural
jąc hałas po-mogą nimi w ten sposób
więki docho-rium łowiec-pozwala na aalarmowania
moniczne, co m, że wataha m (Rys.4.12).
źnie słyszalne w
prokreacyj-iej
ęki o niskich częstotliwo-od 3 kHz – iezależnie od o, gdy sarny órym miejscu oże dokładnie zew, odgłosy alnym
dźwię-kiem są dla niej kroki człowieka. Dlatego też, szybko może zorientować się, że nadchodzi niebezpieczeństwo. Dźwięk sztucznie wprowadzany w środowisko życia zwierząt wymusza zmianę ich zachowania.
Dziki mają doskonale wykształcony zmysł węchu, co pozwala zwietrzyć człowieka nawet na dużą odległość (do 500 m). Ale posiadają również bardzo dobry słuch, który ostrzega ich przed niepokojącym hałasem dochodzącym z dużych odległości. Podobnie jak lisy dziki nauczyły się żyć w sąsiedztwie ludzi, zbliżając się do hałaśliwych terenów urba-nistycznych w poszukiwaniu łatwych zdobyczy pokarmu. Bobry odbierają zarówno dźwię-ki jak i wibracje pod wodą, a wydrę słuch wcześniej ostrzega przed niebezpieczeństwem niż zmysł węchu.
Ssakami wykorzystującymi dźwięki do echolokacji są nietoperze. Wysyłają impulsy akustyczne o częstotliwościach w przedziale 40 - 80 kHz, których odbicia dają informację o rodzaju i ruchu obiektów w otoczeniu. Długości emitowanej fali akustycznej dla tych częstotliwości to 4 – 8 mm. Odpowiada to wielkościom owadów, które stanowią pożywie-nie pożywie-nietoperzy [24].
Zwierzęta, nie tylko żyjące w lasach, najczęściej wykorzystują emisję dźwięków dla potrzeb życiowych: komunikacja, wabienie partnerów, sygnały alarmowe i inne. Człowiek też nauczył wykorzystywać odgłosy zwierząt do wabienia zwierzyny(myśliwi, ornitolo-dzy), do poznania liczebności stad, do odstraszania.
Na naturalne dźwięki lasu nakłada się hałas pochodzenia antropogenicznego, przede wszystkim komunikacyjny. Analizując zagrożenia wynikające z dróg wiodących przez obszary leśne, przeprowadzono eksperyment [10] związany z oddziaływaniem ruchu dro-gowego na populacje różnych ssaków. Wyniki badań pokazały, że małe ssaki zwykle prze-jawiały zarówno pozytywne reakcje lub brak widocznych skutków oddziaływania, średniej wielkości ssaki okazywały ujemne skutki lub brak symptomów oddziaływania, a duże ssaki wykazywały głównie negatywne skutki wpływu hałasu. Zsyntetyzowano te informacje wraz z informacjami na temat cech gatunku, tak aby opracować zestaw prognoz warunków środowiskowych, które prowadzą do negatywnych lub pozytywnych skutków ekspozycji na hałas lub pomijalnego wpływu dróg na populacje zwierząt.
Wyszczególniono kategorie negatywnych reakcji zwierząt (np. gatunki, które przycią-ga sąsiedztwo drogi i nie są w stanie uniknąć pojedynczych kolizji z samochodami) oraz kategorie pozytywnych odpowiedzi na sąsiedztwo dróg (np. gatunki, które przyciąga są-siedztwo dróg z istotnych powodów (na przykład żywność) i są w stanie unikać nadjeżdża-jące samochody.
Pozostałe relacje prowadzą do słabych lub nieistniejących zależności między ruchem samochodowym a liczebnością zwierząt. Powstanie w obszarze lasu lub terenach przyle-głych nowej zabudowy i obiektów jej towarzyszących (dróg i placów utwardzonych, obiek-tów kubaturowych, odwodnienia terenu, ogrodzeń, zieleni urządzonej, itp.) powoduje trwa-łe przekształcenie terenu co skutkuje powstaniem nowych siedlisk zwierząt.
Zaobserwowano, że kilka gatunków żab, ptaków i wiewiórek zmodulowało wydawane przez siebie odgłosy. Miało to na celu zminimalizowania efektu maskowania emitowanego przez nie sygnału akustycznego. Sąsiedztwo drogi może pośrednio powodować wzrost populacji mniejszych zwierząt, jeżeli zwierzęta te są pokarmem dla większych zwierząt, których populacje są zmniejszone przy drodze. Mniejsza ilość drapieżników wpływ pozy-tywnie na liczebność małych ssaków w pobliżu dróg [10].
Istnieje wiele innych badań dotyczących np. zaniku liczebności gatunków o
nisko-4.
Niew ce. Niektóre na niskie cz Hz o wysok dwadzieścia reception by tera wykazy poziomie 80 Były pro trudno jest a wpływem większa śm zwierzętami dze zwierząt Można p działaniu ha (Scaphiopus 400 Hz do i Bondello M bardzo niek hałas pojazd (Uma scopa
Pozosta danej popul zów lub gad dzy wymaga Oprócz komponenty pływów ma ziomu dostę
4.
Hałas p łuje na ludz we czynnoś badano skut walne przy n
Trudno ców lasu. Sł kalizować i stwem, moż zlokalizowa do porozum
Inne zw 8.
wiele wiadomo e badania wyk zęstotliwości d kim poziomie a minut. Auto y insects”) opi ywały odruch 0 dB) oraz 120 owadzone bad wskazać jaki hałasu. Wiel miertelność) s i a pojazdami.
t, a nie jako g przytoczyć pr ałasu o dużyc s couchi) spow
4,4 kHz i p M.C. [4]. Płaz korzystne nast dów terenowy aria).
aje do ustalen acji lub wspó dów może być a wielu dalszy z nadmiernej e y krajobrazów ateriałów w k ępnych czynni
Podsum 9.
postrzegany je zi zarówno w ści takie jak s tki zdrowotne niższym natęż o jest opisać w
łuch to obok i upolować o że być sygnał ać partnera d miewania się w
wierzęta
o na temat wp kazały, że niek drgań. Słysząc (około 107-orzy książki ( isali szereg re h obronny prz 0-250 Hz (od dania reakcji p
ieś korelacje le skutków (n powodowany . W tym przyp
enerator szko rzykłady pow ch poziomach wodowane ha
poziom dźwi z ten przechod tępstwa, szcz ych ma negaty nia zależność, ólnoty gadów ć destabilizow ych badań.
emisji hałasu, w zmieniając krajobrazie, w
ików, takich ja
mowanie
est jako jeden sferze fizjolog sen, odpoczyn e narażenia na żeniu hałasu n wpływ hałasu wzroku jeden fiarę lub odp łem dla potom do reprodukcji w stadzie (prz
pływu hałasu p które gatunki b c dźwięki o cz 120 dB) pszc (M.Frings i H eakcji owadów zy dźwiękach
3 - 18 dB pow przedstawiciel między zach np. mniejsza ych sąsiedztw padku droga w dliwego hałas ważnych zmia h. Interesując ałasem motocy
ięku A LA= dzi w estywa zególnie w ok ywny wpływ n , czy hałas ko
i płazów. Fak wane hałasem
, drogi wpływ dynamikę po wprowadzenie ak woda, świa
n z poważnych gicznej, jak i nek, naukę cz a hałas. Ostatn niż pierwotnie na stan fizjo n z najważniej powiednio wc mstwa o dost i na podstawi zywoływanie,
pochodzenia d bezkręgowców zęstotliwościa czoły miodne H.Frings „Sou w na dźwięki h o częstotliw wyżej poziomu li gadów i pła howaniem róż
liczba siedlis wem drogi, w występuje jak su.
an w zachow e badania rea ykla (dominuj 95 dB) prze cję, pozostają kresie godowy na organ słuch
omunikacyjny kt, że zachow drogowym sp wają zarówno pulacji roślin egzotycznych atło i składnik
h problemów psychologicz zy porozumiew
nie badania d sądzono [14]
logiczny i psy jszych zmysłó cześnie ostrze tarczeniu pok ie jego głosó
ostrzeganie
drogowego na w są szczególn ach między 30
zatrzymują s und production m.in. muchy wościach 80-8
u tła otoczenia azów na hałas
żnych gatunk sk lęgowych wynikało z ko
ko fizyczna ba waniu zwierząt akcji ropuchy jący zakres cz edstawili Brat ąc w norze, co
ym. Autorzy hu trójpalczast y ma znaczący wanie danego
prawia, że ten na biotyczne i zwierząt, z h elementów, ki odżywcze.
środowiskowy znej, zakłócają
wanie się. Prz owodzą, że są .
ychiczny faun ów zwierząt. P ega przed nie armu. Dźwięk ów godowych itp.). Zatem
a bezkręgow-lnie wrażliwe 00 Hz a 1000
s. Najczęściej ków zwierząt i zimowania, olizji między ariera na dro-ąt poddanych y grzebiuszki zęstotliwości ttstrom B.H.
o może mieć pokazali, że tej jaszczurki y wpływ dla gatunku pła-n obszar wie-i abwie-iotyczne zmiany prze-, zmiany
po-wych. Oddzia-ąc podstawo-zez wiele lat ą one odczu-ny mieszkań-Pozwala zlo- ebezpieczeń-ki pozwalają h oraz służą dyskusji
po-winny podlegać również rozwiązania prawne określające standardy wartości dopuszczal-nych poziomów hałasu na terenach o szczególdopuszczal-nych wartościach przyrodniczych. Klimat akustyczny obszarów Natura 2000 musi być przedmiotem długofalowych projektów ochro-ny tych obszarów przed hałasem. Ekosystem, dynamiczochro-ny układ ekologiczochro-ny, tworzy każ-dy kompleks leśny, a pojęcie to zawiera nie tylko zespół organizmów, ale także cały zespół czynników fizycznych będącymi czynnikami środowiska, w tym również dźwięk. Ekosys-temy leśne potrzebują wsparcia również ze strony akustyków.
Hałas bez wątpienia wpływa na środowisko egzystencji zwierząt. Zakres długookre-sowych następstw tego zjawiska, np. zmian szlaków migracji zwierząt z preferowanych przez nie terytoriów żerowiskowych i lęgowych, procesy reprodukcji, zmiany behawioralne wymaga prowadzenia wieloletnich obserwacji i procesów badawczych połączonych z reje-stracją akustyczną.
Ekologia akustyczna to również relacja między człowiekiem i jego otoczeniem wyra-żana dźwiękiem. Sterujmy naszym życiem tak, by harmonia dźwięków między światem człowieka i otaczająca natury współbrzmiała.
Literatura
[1] Benítez-Lópeza A., Alkemade R., Verweij P.A., The impacts of roads and other infra-structure on mammal and bird populations: A meta-analysis; Biological Conservation 143 (2010) 1307–1316
[2] Bernat S., Czy chronić krajobrazy dźwiękowe?,
http://www.krajobraz2007.republika.pl/aura.htm [dostęp 27.10.2014]
[3] Bernat s., Awareness of Noise Hazards and the Value of Soundscapes in Polish Na-tional Parks, Archives of Acoustics, Vol 38, No 4, 2013
[4] Bondello, M. C. and B. H Brattstrom. The Experimental Effects of Off-Road Vehicle Sounds on Three Species of Desert Vertebrates. Fullerton, CA, Department of Biolog-ical Sciences, California State University 1979.
[5] Dyrektywa 2002/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku (Dyrektywa Hałasowa) (Załącznik 5), [6] Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich
ptaków (tzw. dyrektywa ptasia)
[7] Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przy-rodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. dyrektywa siedliskowa).
[8] Dworak K., Domańska H., Paciej J., Hałas środowiskowy a zdrowie, Środowisko a zdrowie, e-biuletyn Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, 9, 2005.
[9] Engel J., Natura 2000 w ocenach oddziaływania przedsięwzięć na środowisko, Mini-sterstwo Środowiska 2009.
[10] Fahrig, L., Rytwinski T. Effects of roads on animal abundance: an empirical review and synthesis. Ecology and Society 14(1): 21
[11] Kolberg O., Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Drukarnia Jana Jaworskiego 1867r.
[12] http://ec.europa.eu/environment/noise/home.htm[dostęp 24.09.2014]
[15] http://www.gios.gov.pl/halas/index.htm [dostęp 24.09.2014]
[16] https://www.ted.com/talks/bernie_krause_the_voice_of_the_natural_world/transcript?l anguage=pl [dostęp 29.09.2014]
[17] Nemeth E., Pieretti N., Zollinger S.A. i inni, Bird song and anthropogenic noise: vocal constraints may explain why birds sing higher-frequency songs in cities. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences.;280(1754): 2013.
[18] Norma PN ISO 9613-2:2002 „Akustyka. Tłumienie dźwięku podczas propagacji w przestrzeni otwartej. Ogólna metoda obliczania”,
[19] Norma PN-ISO 1996-1:1999 „Akustyka. Opis i pomiary hałasu środowiskowego.
Podstawowe wielkości i procedury”,
[20] Norma PN-ISO 1996-2:1999 „Akustyka. Opis i pomiary hałasu środowiskowego.
Zbieranie danych dotyczących sposobu zagospodarowania terenu”,
[21] Norma PN-ISO 1996-3:1999 „Akustyka. Opis i pomiary hałasu środowiskowego.
Wytyczne dotyczące dopuszczalnych poziomów hałasu”,
[22] Polityka Ekologiczna Państwa w latach 2009-2020 z perspektywą do roku 2016, 2008, Min. Ochrony Środowiska, Warszawa.
[23] Reijnen R, Foppen R., The effects of car traffic on breeding bird populations in wood-land. III. Reduction of density in relation to the proximity of main roads. J Appl. Ecol.
32:str.187–202), 1995.
[24] Rossing T (editor), Springer Handbook of Acoustics, Springer Science+Business Me-dia, New York, 2007.
[25] Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 15 października 2013 r. w sprawie ogło-szenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie dopuszczal-nych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. 2014 poz. 112).
[26] Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2011 roku w sprawie wyma-gań w zakresie prowadzenia pomiarów poziomów substancji lub energii w środowisku przez zarządzającego drogą, linią kolejową, linią tramwajową, lotniskiem lub portem
[26] Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 czerwca 2011 roku w sprawie wyma-gań w zakresie prowadzenia pomiarów poziomów substancji lub energii w środowisku przez zarządzającego drogą, linią kolejową, linią tramwajową, lotniskiem lub portem