Etap drugi – nag³oœnienie

W cieniu nazistowskiej amnezji narasta³ ogromny wp³yw autora Przyczyn-ków do filozofii, której francuski kontekst filozofowania doda³ specyfiki i nie-bywa³ej rangi. Nale¿a³o siê spodziewaæ, ¿e dysproporcja miêdzy nadanym mu autorytetem i „cieniem jego myœli” – jak po latach okreœli³ to Dominique Jani-caud²¹ – musia³a doprowadziæ do przesilenia. Wraz z up³ywem czasu okaza³o siê, ¿e twierdzenie Erica Weila, wskazuj¹ce na paradoksalne zjawisko grubienia dossier Heideggera, przy jednoczeœnie niezmiennej wiedzy co do podstawowych faktów, nie daje siê dalej utrzymaæ²². Pojawia³y siê nieznane dotychczas doku-menty, wspomnienia œwiadków oraz odœwie¿one dane biograficzne. Wszystkie te nowe elementy zbieg³y siê z systematycznym t³umaczeniem tekstów na jêzyk francuski, czemu patronowa³ niekwestionowany autorytet Beaufreta²³.

Polityka filozofii wobec Heideggera zaczê³a ewoluowaæ, przybieraj¹c postaæ autoryzacji, otwieraj¹cej drzwi do w¹skiego krêgu upowa¿nionych t³umaczy.

Dostêp do jêzyka t³umaczeñ sta³ siê rodzajem klucza w grze, której stawk¹ by³a obrona lub oskar¿enie Heideggera. Wydaje siê, ¿e jednym z istotnych motywów jêzykowo-translatorskiego przechylenia sta³y siê nie tylko zawi³oœci s³ownictwa, choæ ich znaczenia nie mo¿na lekcewa¿yæ, ale tak¿e pojawienie siê prac nieza-le¿nych badaczy, nieskrêpowanych przynale¿noœci¹ do grupy ortodoksyjnej. „Trzy ataki na Heideggera”, jakich dopatrzy³ siê François Fédier, wierny uczeñ Beaufreta, dotyczy³y publikacji potwierdzaj¹cych istnienie nazistowskiego uwik³ania, zarówno w wymiarze faktograficzno-biograficznym (zw³aszcza Bruno Schneeberger), jak i semantycznym (Th. W. Adorno)²⁴. Szczególnego znaczenia nabra³y ukazuj¹ce siê systematycznie przyczynki Faye’a, akcentuj¹ce jêzykowy kod wspólny ontologii bycia oraz pojêciom totalitarnej ideologii hitleryzmu²⁵. Zaciête dyskusje wybuch³y wokó³ nazistowskich konotacji u¿ywanych przez Heideggera pojêæ volk oraz völkisch. Mimo ¿e Fédier definiowa³ podstawowy motyw tzw. ataków jako próbê kolejnej „infamii” rzuconej pod adresem niemieckiego filozofa²⁶, to wyraŸnie widaæ

21 D. Janicaud, L’ombre de cette pensée. Heidegger et la question politique, Paris 1990.

22 S. Weil, op. cit., s. 128

23 Por. M. Heidegger, Questions, t. I-IV, Paris 1968-1976.

24 F. Fédier, Trois attaques contre Heidegger, „Critique” 11(1962), s. 883-904. Ataki, do których polemicznie odnosi³ siê Fédier, dotyczy³y przede wszystkim prac wydanych w obsza-rze jêzyka niemieckiego: Bruna Schneebergera, Ergänzungen zu einer Heidegger-Bibliografie, Bern 1960; Paula Hühnerfelda, In Sachen Heideggers: Versuch über ein deutsches Genie, Ham-burg 1959 oraz Theodora W. Adorno, Jargon der Eigentlichkeit, Frankfurt 1964. Ta ostatnia pozycja, co charakterystyczne, zosta³a wydana we Francji dopiero po ksi¹¿ce Fariasa, Jargon de l’authenticité, trad. E. Escoubas, Paris 1989.

25 Artyku³y Jean-Pierre Faye’a zosta³y zebrane i wydane w 1972 r. w dwóch ksi¹¿kach:

Theorie du récit oraz Les langages totalitaires, Paris 1972.

26 F. Fédier, Trois attaques contre Heidegger, s. 885.

by³o, ¿e poza jêzykowo-transaltorskim bojem toczy siê w³aœciwy spór o dostêp do prawa do t³umaczenia, które by³oby „ortodoksyjnie” zgodne z kanonem wypraco-wanym w „szkole Beaufreta”²⁷. Od tego momentu datuje siê sta³e zaanga¿owa-nie w tocz¹ce siê spory ze strony François Fédiera, którego ze wzglêdu na bli-skoœæ z Beaufretem mo¿na uznaæ za jego porte parole. OdpowiedŸ Faye’a, poza uwagami ironicznymi dotycz¹cymi zamkniêtego krêgu „paryskich heidegge-rianistów”, stawia³a rzeczywiste pytanie o trudne do zrozumienia powody

niemal-¿e „œlepej obrony” niemieckiego filozofa, zw³aszcza w obliczu œwiadome podjê-tego wyboru, jakiego dokona³²⁸. Wobec niepodwa¿alnych faktów nawet Fédier, wbrew polemicznej werwie, zmuszony by³ tymczasowo uznaæ niezrozumia³y cha-rakter pope³nionego b³êdu²⁹.

Prawdziwa burza wybuch³a wraz z ukazaniem siê ksi¹¿ki Victora Fariasa³⁰. Nieprzypadkowo w³aœnie we Francji jej wydanie wywo³a³o intelektualn¹ burzê i zaciek³e polemiki, które ujawni³y siê na ³amach prasy. Christian Lambert we wprowadzeniu do francuskiej edycji ksi¹¿ki Fariasa zwraca³ uwagê na wyj¹tko-w¹ pozycjê zajmowan¹ przez Heideggera, którego bez zbêdnych wahañ mo¿na okreœliæ jako filozofa francuskiego. Skala tej asymilacji nie znajduje odpowied-nika w innych krajach, a intelektualne oddzia³ywanie ontologii fundamentalnej nie daje siê porównaæ z ¿adnym innym nurtem, z wyj¹tkiem marksizmu³¹.

Dotkniêcie wra¿liwej tkanki „zaanga¿owania politycznego” filozofa, które nad Sekwan¹ wytworzy³o nawet pojêcie „hiedeggerowskiej lewicy”, nie

musia-³o d³ugo czekaæ na ripostê. Pocz¹wszy od paŸdziernika 1987 r. przez szpalty „Le Monde”, „Le Matin”, „Le Nouvel Observateur” czy „Libération” przewinê³y siê równie wielkie nazwiska francuskiej filozofii (m.in. E. Martineau, P. Aubenque, R. Pol Droit, G.-A. Goldschmidt, A. Finkelkraut, J. Baudrillard, J. Derrida), a tak¿e odpowiadaj¹ce ich randze argumenty za i przeciw Fariasowi, poœrednio

27 Przyk³adem niezwyk³ej wagi przyk³adanej do odpowiedniego t³umaczenia okaza³y siê spory wokó³ IV tomu Questions, które podzieli³y œrodowisko „heideggerianistów”. Po jednej stronie pozostali ortodoksyjni i wierni uczniowie Beaufreta, m.in. F. Fédier, Cl. Roëls, J.-M. Palmier, po drugiej R. Munier, H. Birault, J. Taminiaux czy pozostaj¹cy na boku A. Re-naut. Por. J. Beaufret, À propos de Questions IV de Heidegger, (w:) Dialogue avec Heidegger, t. IV, Paris 1985, s. 75-87 oraz A. Renaut, „La fin de Heidegger” et la tâche de la philosophie,

„Les Etudes philosophiques” 4(1977), s. 485-492. Ten sam problem pojawi³ siê przy okazji t³u-maczenia Bycia i czasu, gdzie bardzo popularna i jednoczeœnie pó³oficjalna edycja Emmanuela Martineau (Paris 1985) spotka³a siê z „ortodoksyjn¹” wersj¹ François Vezina (Paris 1986). Warto dodaæ, ¿e pierwsze, choæ niekompletne t³umaczenie Bycia i czasu zawdziêczamy R. Boehmowi i A. de Waelhens’owi (Paris 1964).

28 J.-P. Faye, La lecture et l’énoncé, „Critique” 1(1967), s. 291.

29 F. Fédier, À propos de Heidegger: Une lecture dénoncée, „Critique” 7(1967), s. 686.

30 V. Farias, Heidegger et le nazisme, trad. M. Benarroch, J.-B. Grassem, Paris 1987. Polskie t³umaczenie, Heidegger i narodowy socjalizm, prze³. R. Marsza³ek, P. Lisicki, Warszawa 1997.

31 Ch. Jambert, Préface, (w:) Farias, Heidegger et le nazisme, s. 13-14.

bohaterowi jego ksi¹¿ki. Dyskusja ujawni³a, ¿e byæ mo¿e niesprawiedliwie zbyt szybko zasypano znaki zapytania wokó³ powodów, które kaza³y Heideggerowi wyg³osiæ mowê rektorsk¹, a byæ mo¿e, w bli¿ej niewyjaœniony sposób, zwi¹zaæ twórczoœæ z ideologi¹ nazistowsk¹. Argentyñski badacz, sam naznaczony poli-tyczn¹ tu³aczk¹, w sposób zdecydowany wywa¿y³ zatrzaœniête drzwi do skrywa-nej tajemnicy, o której „wszyscy” wiedzieli i któr¹ nale¿a³o przemilczeæ na mocy niepisanej umowy. Prowadzona przez „ortodoksyjnych heideggerianistów” poli-tyka filozofii zosta³a nie tylko zachwiana, ale wprost podwa¿ona. Nawet gdy krytykowano filozoficzn¹ powierzchownoœæ analiz autora spoza europejskiego kontekstu, któremu tym ³atwiej by³o wytkn¹æ braki w zrozumieniu z³o¿onego kon-tekstu polityczno-historycznego czy wtórny charakter badañ powtarzaj¹cych uprzednie ustalenia Hugo Otta³², l’affaire de Heidegger zosta³a wzmocniona na tyle, ¿e przyjê³a znowu¿ postaæ wyzwania intelektualnego, do którego

nale-¿a³o powróciæ. Przede wszystkim wzbudzi³o to potrzebê dopowiedzenia rzeczy pominiêtych w zbyt zgeneralizowanej narracji Fariasa; narracji, która istotnie skupi³a siê bardziej na w¹tkach biograficznych, nie pozostawiaj¹c jednak cienia w¹tpliwoœci co do istnienia powa¿nych poszlak potwierdzaj¹cych zwi¹zki znacz-nie g³êbsze i donioœlejsze. Heidegger w sposób znacz-niemo¿liwy do podwa¿enia po-siada³ w swym ¿yciorysie „okres nazistowski”. Powróci³o wiêc jak bumerang niezadawane d³ugo pytanie: na ile to zaanga¿owanie wyp³ywa³o i by³o uzasadniane filozoficznie?

Efektem prasowych polemik by³y powa¿ne opracowania³³, których autorzy wywodzili siê przede wszystkim z grupy promieniowania „francuskiego heideg-gerianizmu”: Jacques Derrida, Pierre Bourdieu, Philippe Lacoue-Labrathe czy wspomniany Dominique Janicaud oraz nieformalny przywódca grupy apologe-tycznej, François Fédier. Wyj¹tkiem by³a ksi¹¿ka Jean-Pierre’a Faye’a, który znajduj¹c siê poza reglamentowanym krêgiem „heideggerianistów”, potwierdza³ i rozwija³ tezê o nazistowskiej „pu³apce”, gdzie biograficzny fakt by³ tylko na-skórkowym potwierdzeniem uwik³ania samego dzie³a³⁴. Nie nale¿y uwa¿aæ, i¿ prowadzone badania, bêd¹ce w znacznej czêœci polemik¹ z tezami Fariasa, pokrywa³y siê z lini¹ przynale¿noœci do grupy zwolenników lub przeciwników niemieckiego filozofa. Osamotniony Faye, niezale¿nie od ksi¹¿ki Fariasa,

konty-32 Doœæ znamienny jest fakt, ¿e francuskie t³umaczenie ksi¹¿ki Otta ukaza³o siê dopiero po jej nag³oœnieniu przez Fariasa. H. Ott, Martin Heidegger. Éléments pour une biographie, trad.

J.-M. Beloeil, Paris 1990. Wydanie polskie : Martin Heidegger. W drodze ku biografii, prze³.

J. Sidorek, Warszawa 1997.

33 J. Derrida, De l’esprit. Heidegger et la question, Paris 1987; P. Bourdieu, Ontologie po-litique de Martin Heidegger, Paris 1988; Ph. Lacoue-Labarthe, La fiction du popo-litique, Paris 1988;

D. Janicaud, L’ombre de cette pensée. Heidegger et la question politique, Paris 1990; F. Fédier, Heidegger. Anatomie d’un scandale, Paris 1988.

34 J.-P. Faye, Le piège. La philosophie heideggerienne et le nazsime, Paris 1994.

nuowa³ wczeœniejsze zainteresowania, skupiaj¹c siê na w¹tkach jêzykowo--poetyckich ³¹cz¹cych ukrytym wêz³em myœlenie bycia z figurami poety, myœli-ciela oraz przywódcy, do których regularnie nawi¹zywa³y propagandowe wyst¹-pienia nazistowskich ideologów. W tym tle pojawi³y siê tak¿e problemy wyrasta-j¹ce z uniwersalnych roszczeñ heideggerowskiego jêzyka, z którego trudno by³o usun¹æ znamiê zupe³nie lokalnych zbie¿noœci z wydŸwiêkiem ideologii podkreœla-j¹cej dominacjê rasy panów i koniecznoœæ niemieckiego przywództwa w œwie-cie. Germañski mit o przeznaczeniu, wprowadzony do filozofii pod wp³ywem Hansa Naumanna, wydawa³ siê bardzo prawdopodobny³⁵.

W obozie „heideggerianistów” postawy okaza³y siê bardzo zró¿nicowane.

Podczas gdy Fédier (w mniejszym stopniu tak¿e Janicaud) zdecydowa³ siê przede wszystkim na skorygowanie i przekroczenie historyczno-intelektualnej warstwy „uproszczeñ” pope³nionych przez Fariasa, tak by pomniejszyæ

wywo-³any przez niego „skandal”, o tyle opracowania pozosta³ych autorów otworzy³y nowy etap w kszta³towaniu siê polityki filozofii. Jego istotnym rysem by³o pod-jêcie decyzji o zamkniêciu dyskusji wokó³ „okresu nazistowskiego” jako osobistej l’affaire de Heidegger. Przeobra¿onym przedmiotem refleksji nale¿a³o uczyniæ zwi¹zki ¿ywio³u polityki i filozofii. Sprawa Heideggera okaza³a siê kolejnym po-uczaj¹cym przyk³adem potwierdzaj¹cym pokusy zastawione przez polityczne bie-sy graj¹ce kartami pozornych obietnic, które za polityczn¹ deklaracj¹ skrywaj¹, jak zawsze, diaboliczn¹ twarz w³adzy i dominacji. O¿ywcza interpretacja

zosta-³a doœæ celnie zaprezentowana przez Derridê: nie mówmy d³u¿ej o Heideggerze, ale pouczeni jego przyk³adem, postawmy „zadanie przemyœlenia tego, co poli-tyczne”³⁶.

Postulat zamkniêcia dyskusji wokó³ narodowosocjalistycznych implikacji on-tologii bycia zosta³ podjêty przez Fédiera. By ostatecznie wyjaœniæ, zniwelowaæ dysproporcjê miêdzy zbyt d³ugim cieniem oskar¿enia a skromn¹ wymow¹ fak-tów oraz ich nieprzek³adalnoœci¹ na samo dzie³o, postanowi³ zredagowaæ i wydaæ Pisma polityczne niemieckiego filozofa³⁷. W porównaniu z wczeœniej-sz¹ inicjatyw¹ Jeana Michela Palmiera³⁸ komentowany zestaw pism by³ szer-szy, co os³abia³o twierdzenie o braku nowych elementów faktograficznych. Ini-cjatywa uprzystêpnienia przek³adu tekstów Ÿród³owych, choæ zdecydowanie spóŸniona, by³aby bardziej czytelna, gdyby nie starannie wyselekcjonowany wy-bór pism oraz podanie podwójnego klucza interpretacyjnego. Blisko stustronico-we wprowadzenie (Revenir à plus de décence, s. 9-96) oraz zamieszczone

35 Ibidem, s. 100-103.

36 J. Derrida, Heidegger, piek³o filozofów, prze³. E. Kamiñska, C. Wodziñski, (w:) Heideg-ger dzisiaj, s. 432.

37 M. Heidegger, Écrits politiques 1933-1966, présentation, traduction et notes par F. Fédier, Paris 1995.

38 J.-M. Palmier, Les écrits politiques de Heidegger, Paris 1968.

w zakoñczeniu notatki t³umacza (Notes, s. 275-321) poœwiêcone s¹ w du¿ej mie-rze pouczeniu czytelników, jak czytaæ i rozumieæ „fakty i teksty”. Wyjaœnienia nie unikaj¹ tak¿e polityki filozofii. Dowiadujemy siê z nich m.in., ¿e uczciwy cz³owiek (un honnête homme), jakim by³ Heidegger, nie móg³ zaanga¿owaæ siê w totalitarny system zag³ady³⁹. Nastêpnie zostajemy zaproszeni do usytuowania ca³ej sprawy w z³o¿onym kontekœcie historyczno-politycznym, w którym choæ nie wprost, to jednak poœrednio operuje siê pojêciem „mniejszego z³a”. Fédier wy-odrêbnia dwubiegunowoœæ sceny politycznej, jaka zdominowa³a pierwsz¹ po³owê dwudziestego wieku. Opcje wyboru okaza³y siê bardzo skromne, gdy¿ rozdarte miêdzy dwa totalitaryzmy: nazistowski i sowiecki. W rezultacie, wobec ostro za-rysowanej przez meandry dziejów alternatywy – faszyzm czy rewolucja bolsze-wicka – nale¿a³o dokonaæ okreœlonego wyboru⁴⁰. Narodowosocjalistyczny krok Heideggera by³ opowiedzeniem siê po jednej ze stron konfliktu, który dodatko-wo zosta³ postawiony w momencie, gdy nieznana by³a okrutna twarz nazistow-skiego okrucieñstwa oraz niemieckiego barbarzyñstwa. W latach trzydziestych nie wprowadzono jeszcze mechanizmów eksterminacyjnych wobec spo³ecznoœci

¿ydowskiej i cygañskiej, nie nadano S³owianom podrzêdnego statusu niewolni-ków⁴¹. Sam Heidegger mia³ ulegaæ administracyjnym naciskom i ograniczeniom, czemu patronowa³a tajemnicza postaæ Ernesta Kiecka, zaufanego Rosenberga.

Liczne œwiadectwa uczniów (przyznajmy, ¿e doœæ selektywnie wybrane przez Fédiera, tak by jednostronnie sprzyjaæ Heideggerowi) potwierdza³y co najmniej neutralne stanowisko, jakie zajmowa³ wobec ¿ycia politycznego i samej aktyw-noœci w NSDAP. Ponadto, na tle politycznego zagro¿enia kultury, powraca siê do tezy o szlachetnym geœcie ratowania tego, co siê jeszcze da³o siê wówczas uratowaæ. Uniwersytet mia³by siê staæ ostatnim bastionem chroni¹cym wra¿liw¹ tkankê kultury przed wszechobejmuj¹c¹ burz¹ wydobywaj¹c¹ siê z „ciemnego j¹dra” politycznego szaleñstwa.

Przy lekturze komentarzy Fédiera trudno nie odnieœæ wra¿enia, ¿e apologe-tyczny cel prowadzi go w zau³ki politycznej kalkulacji oraz relatywizacji z³a, co pobrzmiewa przy szczególnie wra¿liwym pytaniu o antysemityzm Heideggera, za-równo z czasów profesorskiej i rektorskiej dzia³alnoœci, jak i przewijaniem siê tego w¹tku w tekstach przed i po feralnym okresie wyznaczonym latami 1933-1934.

Dostrzegaj¹c wagê zarzutów o antysemityzm, odwo³uje siê on do klasyfikacji wyodrêbniaj¹cej judeofobiê od antysemityzmu rasowego. Heidegger odziedziczy³ pewien typ religijnego wychowania oraz teologicznej formacji naznaczonej oddzia³ywaniem chrzeœcijañstwa, sk¹d mia³ przej¹æ pewien rodzaj religijnej jude-ofobii, ale ogromny dystans, jaki trzeba pokonaæ miêdzy

emocjonalno-symbolicz-39 Ibidem, s. 11n.

40 Ibidem, s. 37.

41 Ibidem, s. 275-286.

n¹ niechêci¹ a rasow¹ nienawiœci¹, w jego przypadku nigdy nie zosta³ przekro-czony⁴². Krótko mówi¹c, pewna doza powierzchownego antysemityzmu nigdy i w ¿aden sposób nie podziela³a nazistowskiego pogl¹du o istnieniu rasizmu bio-logicznego jako usprawiedliwienia dla pogardy wobec innych narodowoœci. Od-rzucenie powy¿szych zale¿noœci mia³oby broniæ niemieckiego filozofa przed oskar¿eniem o „intelektualne wspó³uczestnictwo” w ideologii, która doprowadzi³a do niewyobra¿alnych zbrodni pope³nionych przez hitlerowski re¿im. Poza tym prowadzone przez Fédiera dywagacje nad zró¿nicowanym stopniem zagro¿enia antysemickich hase³, jakie pojawia³y siê w okresie nazistowskiego panowania, powinny byæ raz na zawsze zdyskwalifikowane po doœwiadczeniu tragicznych konsekwencji, do których doprowadzi³y.