Ideologiczna samodzielność

Rok 1998 przyniósł Duginowi szeroki rozgłos, światło dzienne ujrzała dostrzeżona w szerokich kręgach praca Основы геополитики, z autorskim punktem widzenia na temat rosyjskiej geopolitycznej przyszłości. Podręcznik ten powstał przy Akade-mii Sztabu Generalnego i miał być pierwotnie przeznaczony do użytku wewnętrz-nego – dla strategów wojskowych, polityków i politologów. Nie jest jasne, czy wizja geopolitycznej przyszłości Rosji była już ujęta w tajnej wersji tego dzieła. Niestety, w opinii Dugina praca ta nie zrobiła większego wrażenia na jej pierwszych czytelni-kach, więc w charakterze swoistego szantażu autor postanowił opublikować całość i zaprezentować ją w tej postaci światu:

Власть делала прямо противоположное тому, что было изложено в „Основах геопо-литики”. Пока не пришел Путин, между геополитической теорией и властью суще-ствовала откровенная антитеза¹⁴. [wyróżnienie oryginalne]

Podręcznik do geopolityki niewątpliwie nadał dynamikę karierze Dugina, funkcjo-nującego dotąd w cieniu charyzmatycznego Limonowa. Rok 2001 to moment, kiedy Dugin postanowił uruchomić własną formację – ОПОД „Евразия” – Ogólnoro-syjski Polityczny Ruch Społeczny „Eurazja”. Na zjeździe założycielskim, który odbył się 21 kwietnia 2001 roku, Dugin podkreślał, że ideą przyświecającą tej formacji jest nie sama polityka, ale oddziaływanie na nią. Po okresie inkubacyjnym, już dziewięć miesięcy później odbył się zjazd ruchu, którego celem było podjęcie decyzji o prze-kształceniu go w pełnowartościową partię polityczną¹⁵. Partia „Eurazja” powstała formalnie 30 maja 2002 roku, a Dugin został jej pierwszym przewodniczącym.

Nie jest do końca trafne stwierdzenie Romana Bäckera, że według lidera ruchu

„Eurazja” prezydent Władimir Putin jest wyłącznie „człowiekiem losu”, a co za tym idzie, traktuje go on „bezosobowo i przedmiotowo”¹⁶. Decydując się na założenie partii, świadomy i bystry obserwator rosyjskiej rzeczywistości politycznej, jakim niewątpliwie jest Dugin, nie mógł z taką nonszalancją odnieść się do głównej fi gury sceny politycznej Rosji, zwłaszcza że w 2002 roku, w połowie pierwszej kadencji Pu-tina, prezydentura ta określiła już swój styl i kształt. Dugin wyraził swoje poparcie wobec konkretnych działań Putina już w inauguracyjnym wystąpieniu, gdzie wska-zał na główne wątki prezydentury, które „Eurazja” popiera: dążenie do

wypracowa-14 Дугин – понятие коллективное, выступление Александра Дугина на девятой ме-ждународной выставке интеллектуальной литературы „Non-fi ction 9” (06.12.2007). Tekst za-mieszczony na stronie stowarzyszenia Arctogaia (www.arcto.ru).

15 W rzeczywistości ruch, założony w 2001 roku, według obowiązującego rosyjskiego prawa już był partią, a ofi cjalne przekształcenie w formację polityczną w 2002 roku było spowodowane zmianą przepisów. Potwierdził to sam Dugin na przemówieniu inauguracyjnym. Zob. „ПАРТИЯ «ЕВРАЗИЯ»

И СЕГОДНЯ ЗАТРЕБОВАНА САМОЙ ЖИЗНЬЮ”, выступление на I Учредительном Съезде Политической партии „Евразия” (30 мая 2002 г., Москва), [w:] Основы евразийства, под. pед.

А. Дугина, Арктогея-центр, Москва 2002, s. 38.

16 R. Bäcker, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Wydawnictwo Adam Mar-szałek, Toruń 2007, s. 210.

nia idei narodowej, umocnienie tak zwanej wertykalnej osi władzy, zainteresowanie geopolityką i procesy integracyjne, które zainicjował Putin¹⁷. Zademonstrowanie poparcia wobec kursu Putina miało być zapewne dobrą inwestycją na nieodległą wyborczą przyszłość.

Szczyt rozwoju politycznej kariery Dugina i ofi cjalnego dostępu do kręgów wła-dzy przypadł na lata 1998–2003, kiedy to sprawował on funkcję doradcy przewod-niczącego rosyjskiej Dumy Państwowej – Giennadija Sieliezniowa.

Ta polityczna dorosłość nie była jednak usłana różami. Zapewne niedosyt emocji politycznych skłonił go do udziału w kolejnych wyborach parlamentarnych w 2003 roku wraz ze swoim młodym ugrupowaniem, w którym już tylko on mógł odgry-wać główną rolę ideologa i decydenta. Dugin wraz z „Eurazją” przystąpił do bloku wyborczego „Родина” zainicjowanego przez Siergieja Głazjewa i Dimitrija Rogozi-na – polityka, który jako pierwszy w Rosji złożył doniesienie o nieprawomocności umowy podpisanej przez Jelcyna, Krawczuka i Szuszkiewicza w Viskulach w 1991 roku¹⁸. Początkowo współpraca układała się pomyślnie, ale tuż przed samymi wy-borami z niejasnym i nie do końca wiarygodnym wyjaśnieniem Dugin wycofał

„Eurazję” z bloku wyborczego. 24 września 2003 roku na konferencji prasowej jako główny argument tej decyzji wysunął „szowinistyczny profi l ruchu, oskarżając jego liderów o nacjonalistyczny populizm i «tani» szowinizm niemający nic wspólnego z poważną ideologią”¹⁹.

Mimo niepowodzeń na arenie politycznej Aleksander Dugin pozostaje bardzo aktywnym komentatorem bieżących wydarzeń – bardzo chętnie i często prezentuje swoje poglądy w mediach zarówno drukowanych, jak i elektronicznych. Stale pub-likuje swoje komentarze w czołowych rosyjskich gazetach codziennych, portalach internetowych i czasopismach. Swoje doświadczenia medialne zbierał, jeszcze bę-dąc członkiem nacjonalbolszewickiej partii jako redaktor „Limonki”, jak również jako radiowiec. W latach 1996–1997 prowadził autorską audycję zatytułowaną Finis mundi, w jednej z pierwszych moskiewskich komercyjnych radiostacji „Радио 101”.

Właściwie od wycofania się z udziału w wyborach 2003 roku jego aktywność skoncentrowana jest wyłącznie wokół działań partii Międzynarodowego Ruchu Eurazjatyckiego, którego jest niekwestionowanym intelektualnym i faktycznym li-derem. Swe projekty wydawnicze realizuje w stowarzyszeniu „Arctogaia”, któremu

17 Выступление на I Учредительном Съезде..., s. 51–53.

18 Podaję za biografi ą Rogozina zamieszczoną na jego stronie internetowej: www.rogozin.ru

19 Blok „Родина” faktycznie zasłynął wówczas bardzo ostrą nacjonalistyczną kampanią z hasłem Россия для русских. Argumentacja Dugina jest o tyle zaskakująca, iż nie wydaje się, że nie wiedział on, z jakim sztandarem zmierzają do wyborów jego sojusznicy. Blok ten po sukcesie wyborczym przerodził się w partię polityczną, ale już w 2004 roku ze względu na udział Siergieja Głazjewa w wyborach prezy-denckich stanął na krawędzi rozpadu. Ostatecznie liderem pozostał Dimitrij Rogozin, który doprowa-dził ugrupowanie w 2006 roku do przystąpienia do sojuszu pod nazwą „Sprawiedliwa Rosja”, mającego być potencjalną przeciwwagą dla proprezydenckiego bloku „Jedinaja Rossija”. Dimitrij Rogozin zyskał sobie tym ruchem zaufanie kremlowskiej administracji – od stycznia 2008 roku, decyzją prezydenta W. Putina, Rogozin został stałym przedstawicielem Federacji Rosyjskiej przy Pakcie Północnoatlanty-ckim z siedzibą w Brukseli, a od 2011 r. pełni funkcję wicepremiera Rządu Rosji.

również przewodniczy. Zdaniem Ryszarda Paradowskiego działalność wydawnicza Dugina może być rozwijana tylko dzięki sponsorom, a jednym z nich jest rzekomo Ministerstwo Obrony Narodowej Federacji Rosyjskiej²⁰. Jednakże oprócz reklamy na ostatnich stronach Podstaw geopolityki nic na to nie wskazuje. Sam Dugin wprost nie przyznał się nigdzie do takich związków, co więcej, jego wypowiedź na temat politycznego „szantażu” z ujawnieniem tajemnic geopolitycznych Akademii Sztabu Generalnego zdaje się tezę tę potwierdzać²¹. Nie ulega jednak wątpliwości, że samo wprowadzenie takiego sygnału na karty jednej z bardziej poczytnych książek fi lozo-fa jest znamienne i może służyć wzmocnieniu jego pozycji.

Aleksander Dugin jest staroobrzędowcem-jedynowiercem, co oznacza, iż do-chowując staroobrzędowego rytu, uznaje jednocześnie nadrzędność Synodu i pod-porządkowuje się Patriarchatowi Moskiewskiemu. Myśliciel przystąpił do Kościoła prawosławnego w 1987 roku, ale – jak sam podkreśla – po wydarzeniach 1991 roku odczuwał pewien dyskomfort wiary Cerkwi „nikoniańskiej”. Jako przekonany trady-cjonalista podczas jednego z wykładów zapoznał się z przedstawicielami moskiew-skich staroobrzędowców i przystąpił do ich odłamu²².

Dugin z wykształcenia jest politologiem i fi lozofem. W 2004 roku w Rostowskim Instytucie Prawa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Federacji Rosyjskiej obronił rozprawę habilitacyjną pod tytułem „Трансформация политических институтов и структур в процессе модернизации традиционных обществ”²³. Mimo to jego największą pasją zdaje się geopolityka²⁴. Funkcje tej quasi-nauki oraz

zastosowa-20 Zob. R. Paradowski, Eurazjatyckie Imperium Rosji, Warszawa 2003, s. 228. Paradowski zdaje się zwolennikiem niedowiedzionej dotąd tezy o środkach fi nansowych pochodzących z kręgów radziec-kich służb specjalnych. Takie informacje można odnaleźć również w cytowanym powyżej artykule Под-полье выходит наружу w gazecie „Stringer”.

21 Chodzi o upublicznienie Podstaw geopolityki, które miało być tajnym podręcznikiem dla armii:

„Свой первый учебник по геополитике, который назывался „Основы геополитики”, я писал в за-крытом, секретном режиме, работая в Академии Генштаба. Он был составлен из документов, передававшихся руководству страны и различным политическим деятелям. Никакого действия они тогда не возымели”. Поэтому в качестве своеобразного шантажа, в ответ на бездействие властей я издал этот секретный учебник открытым тиражом, после чего игнорировать геополи-тику стало невозможно”. Patrz: Дугин – понятие коллективное, выступление Александра Дугина на девятой международной выставке интеллектуальной литературы „Non-fi ction 9” (6.12.2007).

Tekst zamieszczony na stronie stowarzyszenia Arctogaia (www.arcto.ru).

22 Fascynacja Dugina staroobrzędowiem wynikła z lektury klasycznej pracy Siergieja Zieńkowskie-go Русское старообрядчество. O swoim religijnym „nawróceniu” wspomina w wywiadzie udzielo-nym 11.09.2006 dla portalu Starover.ru (stały adres: http://www.starover.religare.ru/article6510.html).

23 Obrona ta odbyła się 8 czerwca 2004 roku. Kopia pracy (o numerze Д.203.011.01) znajduje się w bibliotece instytutu w Rostowie. Wydruk autoreferatu zachowany jest w archiwum autora niniejszej pracy.

24 Geopolityka – termin, który pojawił się w naukowym obiegu po raz pierwszy za sprawą szwedz-kiego badacza Rudolfa Kjellena w 1916 roku. Prekursorami geopolityki byli Halford Mackinder ze swą pracą Th e Geographical Pivot of History oraz geografowie wywodzący się z kręgów germano-anglosa-skich (Ratzel, Haushofer, Spykman, Mahan). W swej historii dyscyplina ta zaistniała także jako swoista doktryna polityczna, ściśle związana z determinizmem geografi cznym. Taką właśnie, niepełną w swej istocie defi nicję podają autorzy Encyklopedii Popularnej PWN; według nich geopolityka to doktryna

nie jej reguł w polityce międzynarodowej i wewnętrznej stały się dla nowego ruchu eurazjatyckiego pod przewodnictwem Dugina swoistym credo. Geopolityka w jej wszelkich przejawach na kartach prac fi lozofa jawi się jako konstytucja nowej im-perialnej Rosji. Rosja ma prawo i sens istnienia w nowym porządku światowym jedynie wtedy, kiedy aktywnie wejdzie do geopolitycznej gry.

Powołane do funkcjonowania przy partii „Евразия” Centrum Ekspertyz Geo-politycznych (ЦГЭ) jest jednym z licznych przykładów zaangażowania całej forma-cji eurazjatyckiej w kwestie szeroko rozumianych badań geopolitycznych.

Światowa opinia publiczna miała okazję poznać moskiewskiego intelektualistę z lektury artykułu amerykańskiego publicysty i politologa Charlesa Clovera. Tekst ten ukazał się w 1999 roku w piśmie „Foreign Aff airs” pod znamiennym tytułem Dreams of the Eurasian Heartland: Th e Reemergence of Geopolitics²⁵. Rok później Clover zamieścił artykuł poruszający te same kwestie na łamach wpływowego „Fi-nancial Times”²⁶. Autor tej publikacji przedstawił sylwetkę Aleksandra Dugina po-przez pryzmat jego geopolitycznych koncepcji, zawartych w jego fundamentalnym podręczniku do geopolityki Основы геополитики. Геополитическое будущее Рос-сии, stawiając przy tym pytanie o stopień prawdopodobieństwa wprowadzenia ich w życie. Od lipca 2005 roku Aleksander Dugin redagował i prowadził na antenie prawosławnego, nacjonalistycznego kanału telewizyjnego „Спас” autorski program publicystyczny o znaczącym tytule „Вехи”, w którym wraz z zaproszonymi do studia gośćmi komentował bieżące wydarzenia na arenie międzynarodowej, przy okazji forsując swoje geopolityczne wyobrażenie o świecie²⁷.

Na temat fascynacji Dugina geopolityką wypowiedział się także Eduard Limo-now, który uważa go za najlepszego specjalistę w tej dziedzinie we współczesnej Ro-sji: „И геополитика ему подходит, поскольку это необязательная сказка о том как должен вести себя мир. А Дугин ведь сказочник”²⁸.

polityczna powstała na przełomie XIX i XX w., głosząca, że zjawiska, procesy i akty polityczne są wy-znaczane przez warunki geografi czne, w których występują; opiera się na założeniach determinizmu geografi cznego, (...) wykorzystana w hitleryzmie w Niemczech miała uzasadnić roszczenia do rozsze-rzenia „przestrzeni życiowej” Niemiec kosztem innych krajów. W świetle wszystkich dotychczasowych prób sprecyzowania pola zainteresowań geopolityki jako nauki, jedną z najlepszych wydaje się teza rosyjskiego politologa Kamałudina Gadżijewa, który twierdzi, że geopolityka jako nauka znajduje się w miejscu przecięcia kilku dyscyplin, takich jak historia polityczna, politologia, socjologia, historia dyplomacji, fi lozofi a, a wreszcie geografi a.

25 Ch. Clover, Dreams of the Eurasian Heartland: Th e Reemergence of Geopolitics, „Foreign Aff airs”, March/April 1999.

26 Ch. Clover, Will the Russian bear roar again?, „Financial Times”, December 2, 2000.

27 Jednym z gości Dugina był wymieniony wyżej Charles Clover, co może wskazywać na wcześniej-szą znajomość obu panów i podawać w wątpliwość sensacyjny charakter publikacji Clovera w „FT”.

28 Э. Лимонов, dz. cyt., s. 154.

Od momentu ukazania się w 1997 roku na rynku rosyjskim podręcznika Podstawy geopolityki fi lozof stał się jednym z głównych rosyjskich ideologów doktryny nowe-go Lebensraumu, powrotu do tradycji wielkiej imperialnej Rosji. Jako credo swych teorii geopolitycznych przyjął sformułowanie „myśleć przestrzenią”. Geopolityka jest w tym ujęciu niebywale uniwersalnym narzędziem imperialnej kampanii pro-pagandowej, ze swymi źródłami sięgającymi XIX stulecia. Swoisty charakter pust-ki ideowej i rozdarcie, które nastąpiło po upadku sowiecpust-kiego imperium, sprzyjają planowaniu przyszłości Rosji w oparciu o czynnik przestrzenny. Zwłaszcza nowy eurazjatyzm, co naturalne, jako ruch quasi-polityczny¹, którego rdzeniem ideowym jest utożsamienie narodu z przestrzenią, obfi tuje w tego typu ujęcia. Geopolityka stała się dla Dugina kanałem komunikacji z mediami, z czytelnikami, widzami i słu-chaczami jego audycji.

Wydaje się zatem, że właśnie ta dziedzina działalności intelektualnej moskiew-skiego politologa wymaga szczególnej uwagi badawczej, niesie bowiem z sobą po-kaźny wydźwięk ideologiczny, który dzięki mediom elektronicznym ogarnia swym zasięgiem szerokie rzesze odbiorców.

Lata trzydzieste XX wieku, czyli okres rozwoju państwowości sowieckiej, odzna-czały się odejściem od rodzimej tradycji geopolitycznej. Przedstawiciele władzy ko-munistycznej – Lenin, Trocki, Stalin – znali prace geopolityków zachodnich i można jedynie domniemywać, że właśnie tymi teoriami kierowali się w praktycznej działal-ności politycznej. Od tego momentu powstawanie czysto rosyjskich doktryn geopo-litycznych zostało właściwie zahamowane jako ideologicznie szkodliwe. Geopolity-ka funkcjonowała długi czas jako antyteoria i istniała w cieniu praktycznej polityki.

Powrót geopolityki można datować na okres bezpośrednio po rozpadzie ZSRR.

Już w początkach lat dziewięćdziesiątych daje się zauważyć w Rosji dynamiczny rozwój dziedziny, która zyskuje coraz większą popularność w kręgach politycznych, intelektualnych i akademickich jako swoisty instrument analizy i poszukiwania tożsamości narodowej oraz miejsca Federacji Rosyjskiej na geopolitycznej mapie świata. Rok 1997 obfi tował w wydanie największej jak do tej pory liczby publikacji dotyczących geopolityki. Swą aktywność w tej dziedzinie objawili zwłaszcza politycy związani z partiami nacjonalistycznymi i komunistycznymi. Pojawiły się wtedy Гео-графия победы Giennadija Ziuganowa, Шаги геополитики Aleksieja Mitrofanowa

1 Dugin jako przywódca ruchu eurazjatyckiego opowiedział się za ideowym wspieraniem rządzą-cych, bez względu na ich polityczną proweniencję. Stronnictwo pod jego kierownictwem nie dąży już do objęcia władzy, tak jak to dzieje się w przypadku partii politycznych, ale aspiruje do funkcji swoiste-go „think tanku”, zaplecza ideologiczneswoiste-go dla realizatorów rosyjskiej polityki.

(ministra spraw zagranicznych w gabinecie cieni Liberalno-Demokratycznej Partii Rosji Władimira Żyrinowskiego).

2.1. Zderzenie cywilizacji i teoria Lebensraumu

Aleksander Dugin wydał cieszącą się w wielu kręgach sporą poczytnością i auto-rytetem pracę Основы геополитики. Геополитическое будущее России. Jest to podręcznik wzmocniony dużą dozą materiału ideologicznego, zawartego w części Геополитическое будущее России. To między innymi tu zawarte, często quasi--geopolityczne koncepcje są najbardziej interesujące z punktu widzenia odrodzo-nego, nowego eurazjatyzmu, a ich cechy wskazują na pewną prawidłowość w spo-sobie i intencji ich konstruowania. Idea nowego eurazjatyzmu jawi się tu w szcze-gólności poprzez promowane przez myśliciela, pod przykryciem geopolityczych tez, fi gury i koncepty, mające na celu wprowadzenie do rosyjskiego dyskursu toż-samościowego nowej jakości, wspieranej autorytetem eurazjatów z początków XX wieku. Filozof traktuje geopolitykę jako swoisty światopogląd, ideologię odległą od nauki, dzięki czemu może ona stanowić fundamentalistyczną podstawę do wszel-kich innych rozważań.

Геополитика – это мировоззрение, и в этом качестве ее лучше сравнивать не с науками, но с системами наук. Она находится на том же уровне, что и марксизм, либерализм и т.д., т.е. системы интерпретаций общества и истории, выделяющие в  качестве основного принципа какой-то один важнейший критерий и сводящие к нему все остальные бесчисленные аспекты человека и природы².

Geopolityka to niezwykle pojemna kategoria, może bowiem ogniskować w sobie niemal wszystkie dziedziny życia jednostek i społeczeństw, od geografi i, politologii, socjologii, ekonomii, historii, poprzez fi lozofi ę, a na religii skończywszy. Światopo-gląd jednak to zjawisko bliskie ideologii, rozumianej jako pewien system wartości.

Jak zauważył Andrzej Walicki, słowo „światopogląd” często staje się ekwiwalentem określenia „ideologia”³. Kwestię tę omawia również w swojej pracy Iwona Massaka, chociaż w tym wypadku uwaga autorki pracy Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, skądinąd zupełnie trafnie, skupia się na zagadnieniu eurazjatyzmu kla-sycznego⁴.

Geopolityka ujmowana w taki sposób, jak czyni to Dugin, w podejmowanych dotychczas nad nią badaniach, nie była traktowana jako ideologia czy światopogląd.

Według opinii licznych badaczy i znawców przedmiotu dziedzina ta była traktowa-na zawsze jako traktowa-nauka lub quasi-traktowa-nauka, ze względu traktowa-na poruszane przez nią kwestie,

2 А. Дугин, Основы геополитики. Геополитическое будущее России, Арктогея, Mосква 1997, s. 12.

3 Zob. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofi l-stwa, Warszawa 2002, s. 5.

4 Zob. I. Massaka, Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, Wrocław 2001.

oczywiście, blisko związana z ideologią. Moskiewski fi lozof w swym wystąpieniu na założycielskim zjeździe partii „Евразия” 30 maja 2002 roku wyraźnie wskazał na zakres i stopień ewolucji ruchu względem swoich antenatów z początków XX stulecia:

Мы развили (в том числе и с помощью научного аппарата) в форме неоевразийства те интуиции, которые заключались в текстах основателей евразийства, обогатив их современной геополитической мыслью, традиционализмом, новой методологией концепции „консервативной революции”, экономическими (хозяйственными) моделями экономики „третьего пути”⁵.

W zasadzie wszystkie poważniejsze prace Dugina oscylują wokół geopolityki⁶ i mają na celu zakorzenienie w świadomości zagubionych ideowo odbiorców dwóch istot-nych aspektów: chodzi tu głównie o podkreślenie znaczenia i wartości eurazjaty-cko-rosyjskiej przestrzeni – i to zarówno geografi cznej, jak i religijnej i kulturowej – a także wskazanie wspólnego wroga, z którym walka stanie się czynnikiem jed-noczącym i skupiającym najbardziej nawet zatomizowane społeczeństwo wokół jednego celu. Słusznie zauważa Andrzej Nowak, że dane geografi i we współczes-nym rosyjskim dyskursie geopolityczwspółczes-nym sprytnie łączone są w swoistym wybo-rze wartości z „polityczną intencją i kulturowym, ideowym, czy wręcz religijnym znaczeniem”⁷. „Nie tylko wartość terytorialna – kontynuuje Nowak – ale właśnie owo położenie pomiędzy i na skraju jednocześnie dwóch wielkich «typów ideal-nych» ludzkiej cywilizacji, kultury politycznej i duchowej aktywności czyni w Rosji refl eksję o geopolitycznych wektorach jej rozwoju szczególnie intensywną i pełną pasji”⁸. Nasuwa się tu zatem jasna paralela z dawnymi, ale wiąż aktualnymi sporami słowianofi li z zapadnikami, o których była mowa wcześniej.

Aleksander Dugin doprowadził sztukę łączenia licznych wartości społecznych w jedność niemal do perfekcji. Filozof niebywale sprawnie stosuje w swojej retoryce zestaw środków balansujących na pograniczu mitologii politycznej, zwłaszcza tej odnoszącej się do czynnika przestrzennego w życiu społeczeństw czy w funkcjono-waniu państwa. Przez to jego idee mogą być łatwo przyswajane i adaptowane nawet przez nieprzygotowanych merytorycznie z zakresu politologii, geopolityki, geografi i czy też historii odbiorców.

W warstwie merytorycznej, która dotyczy zagadnień ściśle związanych z polem zainteresowania geopolityki jako nauki, Dugin posiłkuje się tezami faszystowskich geopolityków niemieckich. Można nawet odnieść wrażenie, że opiera fundament nowego eurazjatyzmu na kategorii przestrzeni rozumianej poprzez pryzmat dzieł

5 А. Дугин, Основы Евразийства, Москва 2002, s. 43.

6 Należy tu wskazać zwłaszcza następujące tytuły: Проект Евразия, Москва 2004; Философия войны, Москва 2004; Философия политики, Москва 2004; Основы евразийства, Москва 2002.

7 A. Nowak, Od imperium do imperium. Spojrzenie na historię Europy Wschodniej, Arcana, Kraków 2004, s. 44.

8 Tamże, s. 45.

ideologów niemieckiego Lebensraumu – od Fichtego począwszy, a na Haushoferze skończywszy.

Nie należy jednak zapominać, że niezależnie od tradycji niemieckiej, również w rosyjskiej myśli funkcjonowało bardzo silne przeświadczenie o znaczeniu czyn-nika przestrzennego w życiu człowieka. Takie właśnie przekonanie sygnalizowane jest już choćby w myśli dziewiętnastowiecznego fi lozofa Piotra Jakowlewicza Cza-adajewa:

Есть один факт, который властно господствует над нашим многовековым истори-ческим движением, который проходит чрез всю нашу историю, который содержит в себе, так сказать, всю ее философию, который проявляется во все эпохи нашей общественной жизни и определяет их характер, который является в одно и то же время и существенным элементом нашего политического величия, и истинной при-чиной нашего умственного бессилия: это – факт географический⁹.

География наша судьба – głosi podtytuł manifestu eurazjatyckiego Проект евра-зия wydanego w 2004 roku. Dugin wywodzi swe idee na temat znaczenia przestrze-ni i geografi i w życiu człowieka z koncepcji przestrze-niemieckiego geografa Friedricha Rat-zela¹⁰, który w swoim głównym dziele Geografi a polityczna promował tezy Darwina, twierdząc, że państwa są swoistymi organizmami, a każde z nich bytuje na ściśle określonej przestrzeni. Taka hipoteza prowadzi do oczywistego wniosku, iż państwa w celu zapewnienia sobie możliwości egzystencji walczą o przestrzenie i jako żywe organizmy, które podlegają procesom rozwoju, zgodnie z naturalnym prawem mogą swą przestrzeń życiową – Lebensraum – poszerzać. Rozważania o rosyjskiej tożsa-mości rozpoczyna od fundamentalnego stwierdzenia:

Русский народ настолько связан с геополитической реальностью, что само пространство, его переживание, его осознание, его духовное восприятие сформировало психологию народа, став одним из главнейших определений его идентичности, его сути¹¹.

Według fi lozofa, gorliwego propagatora koncepcji determinizmu geografi cznego, sensem istnienia narodu rosyjskiego jest metafi zyczne przeżycie niczym nieograni-czonej przestrzeni, na której naród ów bytuje. Koncepcja powiązania ducha naro-dowego, tudzież samego narodu, z przestrzenią geografi czną i przyrodą czerpie swe źródła z myśli wielkiego niemieckiego myśliciela Georga Wilhelma Hegla. W jego dziele Położenie geografi czne dziejów powszechnych czytamy:

(…) w dziejach powszechnych idea ducha przejawia się w sferze rzeczywistej jako szereg zewnętrznych postaci, z których każda okazuje się rzeczywiście istniejącym narodem. Ta zewnętrzna strona tego istnienia ma jednak charakter zarówno czasowy, jak przestrzenny,

9 П. Чаадаев, Апология сумасшедшего, Санкт-Петербург 2004, s. 207.

10 Friedrich Ratzel (1844–1904), niemiecki geograf, twórca podstaw systemu geopolityki niemiec-kiej. Jego koncepcje wywarły znaczący wpływ na kierunki rozwoju niemieckiej polityki na początku XX stulecia. Uczony jest autorem rozwinięcia teorii tzw. lebensraumu.

11 А. Дугин, Основы геополитики..., s. 197.

ma charakter bytu naturalnego, a szczególna zasada, którą nosi w sobie każdy naród dzie-jów powszechnych, występuje w nim równocześnie jako jego określoność przyrodnicza¹². W podobnym tonie o treści rosyjskiej samowiedzy zanurzonej w geografi i wypowia-dał się rosyjski fi lozof Mikołaj Bierdiajew:

Есть соответствие между необъятностью, безгранностью, бесконечностью русской земли и русской души, между географией физической и географией душевной.

В душе русского народа есть такая же необъятность, безгранность, устремленность в бесконечность, как и в русской равнине¹³.

Koncepcje Bierdiajewa jednakże nie wiązały Rosjan z konkretną geopolityczną rzeczywistością i geografi cznym obszarem. Jego tezy były raczej próbą objaśnienia specyfi ki charakterologicznych trudności, jakie napotykali Rosjanie na drodze cy-wilizacyjnego rozwoju.

Mitologizacja geografi i i włączenie do mitu kategorii narodowych nieobce jest dwudziestowiecznym nacjonalizmom bałkańskim. Przykłady takiego ujęcia przy-wodzi serbski etnolog i publicysta Ivan Ĉolović, wskazując jednakże na pewną am-biwalencję podejścia nacjonalistów serbskich do tych kwestii. Transcendentalna motywacja położenia geografi cznego danego narodu wyrażana poprzez przekona-nie, iż Bóg darował Serbom „miejsce na ziemi”, sprawia, że wspólnota narodowa spaja się ze swoim narodowym terytorium w dwuznaczny sposób – niedookreślając wyraźnych konturów i granic tej przestrzeni¹⁴. Podobne ujęcia mitologizujące na-ród i przestrzeń można zauważyć również w dyskursach nacjonalistycznych innych

Mitologizacja geografi i i włączenie do mitu kategorii narodowych nieobce jest dwudziestowiecznym nacjonalizmom bałkańskim. Przykłady takiego ujęcia przy-wodzi serbski etnolog i publicysta Ivan Ĉolović, wskazując jednakże na pewną am-biwalencję podejścia nacjonalistów serbskich do tych kwestii. Transcendentalna motywacja położenia geografi cznego danego narodu wyrażana poprzez przekona-nie, iż Bóg darował Serbom „miejsce na ziemi”, sprawia, że wspólnota narodowa spaja się ze swoim narodowym terytorium w dwuznaczny sposób – niedookreślając wyraźnych konturów i granic tej przestrzeni¹⁴. Podobne ujęcia mitologizujące na-ród i przestrzeń można zauważyć również w dyskursach nacjonalistycznych innych