Pasjonariusze, czyli twórcy ruskiego etnosu

Wspominany już Władimir Bondarienko w swej pracy Пламенные реакционе-ры⁸⁵ dokonał autorskiego podziału rosyjskiego ruchu patriotycznego, grupując go w trzech podstawowych nurtach: „czerwonym” – prostalinowskim, „białym” – pro-carskim oraz ksenofobicznym i, jego zdaniem, najbardziej niejednorodnym patrio-tyzmie „ruskim”, który nader chętnie nawiązuje do bogatego dziedzictwa dawnej

82 Tamże.

83 Szerzej na ten temat zobacz: И. Данилевский, Древняя Русь глазами современников и потом-ков (IX–XII в.в.), Аспект Пресс, Москва 1998, s. 334.

84 L. Gumilow, Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu, s. 21.

85 В. Бондаренко, Пламенные реакционеры. Три лика русского патриотизма, Алгоритм, Мо-сква 2003.

Rusi i Rusi Moskiewskiej⁸⁶. Nie powinno dziwić, że w rejestrze Bondarienki wśród

„ruskich” patriotów można odnaleźć również postać Lwa Gumilowa, który w swych historycznych szkicach poświęcił wiele miejsca na objaśnienie historii Rosji, in-terpretowanej przez pryzmat jego autorskiej teorii etnosu. Zakreślone przez niego, głównie w rozprawie Od Rusi do Rosji, dzieje, począwszy od ruskiej starożytności aż po pierwsze dekady XVIII wieku, stanowią tu sekwencję różnorodnych wydarzeń i zjawisk, prezentowanych poprzez portrety pasjonariuszy – wielkich osobowości, które – zdaniem Gumilowa – miały istotny wpływ na rosyjską, imperialną etnoge-nezę:

Pasjonariusze dążą do zmiany otoczenia i są do tego zdolni. To oni organizują dalekie wy-prawy, z których powracają tylko nieliczni. To oni walczą o podporządkowanie sobie lu-dów, otaczających ich własny etnos, albo, przeciwnie, odpierając najeźdźców⁸⁷.

A wszystkie te często nieracjonalne zachowania mogą się realizować dzięki energe-tycznej nadwyżce:

Wykorzystując nadwyżkę swej energii do organizowania i kierowania współplemieńcami na wszystkich szczeblach hierarchii społecznej, pasjonariusze, choć z trudem, wypracowu-ją nowe stereotypy zachowań, narzucawypracowu-ją je wszystkim innym i tworzą w ten sposób nowy system etniczny, nowy etnos, który rejestruje historia⁸⁸.

Dzięki teorii pasjonarności Gumilow w łatwy sposób mógł uzasadnić kwestie, któ-rych objaśnienie w sposób racjonalny jest do dziś ostatecznie niemożliwe, przede wszystkim ze względu na czas, który upłynął od tych wydarzeń, zacierając sensy i znaczenia istotne w przeszłości. Ponadto pasjonarność – według Lwa Gumilowa – jest cechą zarówno osobniczą, jak i społeczną, wszelkie zatem działania „ruskich”

pasjonariuszy stanowią znakomitą przestrzeń, która umożliwia potwierdzenie lub uwypuklenie ich znaczenia dla rosyjskiej tradycji i kultury. W tym autorskim ujęciu znalazło się miejsce dla historycznych liderów rosyjskiej etnogenezy, począwszy od zwycięzcy Chazarów, legendarnego Światosława, skończywszy na Piotrze Wielkim.

Jednakże wszyscy znaczni w pojęciu Gumilowa pasjonariusze nie w każdym przy-padku zyskują poklask badacza i pełną akceptację ich zaprzeszłych dokonań. Warto w tym miejscu rozpatrzyć swoistą intencjonalność interpretacji historycznej, zapro-ponowaną przez autora Od Rusi do Rosji, która została przekazana czytelnikom po-przez liczne szkice pasjonarnych fi gur rosyjskiej historii.

Postępując zgodnie z osią chronologii czasowej podręcznika Od Rusi do Rosji, pierwszą pasjonarną postacią, jaką wyróżnił Gumilow, był pogański książę Świa-tosław (ŚwięŚwia-tosław wg M. Hellera), syn wielkiej księżnej Olgi, pogromca Chazar-skiego Kaganatu. Wyprawa księcia, rozpoczęta w 964 roku, zwieńczona została

86 Szerzej na temat tej klasyfi kacji zob. A. Wawrzyńczak, Trzy nurty narodowego patriotyzmu w kul-turze dzisiejszej Rosji, [w:] Świat Słowian w języku i kulkul-turze VII – Literaturoznawstwo, pod red. E. Ko-morowskiej i A. Krzanowskiej, Szczecin 2006, s. 215–219.

87 L. Gumilow, Od Rusi do Rosji, Warszawa 2004, s. 12.

88 Tamże, s. 13.

zdobyciem chazarskiej stolicy Itilu i drugiej ważnej twierdzy Sarkel. Jak podkreślił autor, główną zdobyczą tej wyprawy był fakt odzyskania niezależności przez Ruś Kijowską i podniesienie jej autorytetu w oczach Bizancjum. Ta opinia jest zbieżna z przekonaniem historyka-eurazjaty Gieorgija Wiernadskiego, który zaznaczył, że to właśnie Światosław, zwycięzca Chazarii, realizował wielki polityczny plan następ-cy stepowych imperatorów z tą tylko różnicą, iż z czynnikiem stepowym połączył czynnik leśny – Kijów i Nowogród⁸⁹. Kamieniem milowym w rosyjskiej etnogene-zie był – zdaniem Gumilowa – chrzest przyjęty przez Włodzimierza w 988 roku.

To kolejna postać obdarzona przez historyka wielkim szacunkiem, książę, który poszukiwał „ogólnonarodowego” programu politycznego⁹⁰, wybrał chrześcijaństwo bizantyńskie, a najistotniejszym czynnikiem, który w kontekście teorii etnogene-zy skłonił go do tej decyzji, była superetniczna zbieżność stereotypów zachowania bizantyńskiego i ruskiego, a precyzyjniej – kwestia obyczaju spożywania alkoholu.

Jako że stereotyp zachowania jest tym, co w teorii Gumilowa umożliwia etniczną identyfi kację, wybór dokonany przez Włodzimierza oraz wzmianka latopisarza na ten temat stanowiły potwierdzenie tej tezy. Tak Nestor opisał przyczynę niechęci Włodzimierza do oferty misjonarzy z mahometańskiej Bułgarii, którzy mamili go perspektywą wielożeństwa:

Włodzimierz zaś słuchał ich, albowiem sam lubił niewiasty i mnogie wszeteczeństwa, wy-słuchiwał więc ich z upodobaniem. Jeno było mu niemiłe obrzezanie członków i niejada-nie świniny, a najbardziej – niejada-niepicie; rzekł: „Dla Rusi picie jest weselem, niejada-nie możemy bez tego być”⁹¹.

Interpretacja Gumilowa broni jego tezy o stereotypie zachowania jako o czynniku różniącym i zbliżającym etnosy. Polityczna w swej istocie decyzja księcia Włodzi-mierza została przedstawiona przez historyka jako nieuświadomiony, choć natural-ny wybór negatywnatural-ny, odrzucający to, co dla ruskiej ziemi obce⁹². Co ciekawe, więk-szość badaczy początków chrześcijaństwa odwołuje się zazwyczaj do legendarnego przekazu o relacjach posłów Włodzimierza o kultach religijnych sąsiadów, wska-zując je właśnie jako ostateczną motywację wyboru wiary dokonanego przez sta-roruskiego przywódcę⁹³. Nie ulega wątpliwości, że taka propozycja interpretacyjna dawnych wydarzeń skoncentrowana jest na naturalności owego wyboru i w związku z tym na jego absolutnej trafności, zgodnej z wcześniejszymi decyzjami przodków,

89 Por. Г. Вернадский, Начертание русской истории, Айрис–Пресс, Москва 2004, s. 67.

90 L. Gumilow, Od Rusi..., s. 53.

91 Powieść minionych lat, s. 68.

92 Inne wyznania wg interpretacji Gumilowa zostały odrzucone również na drodze selekcji nega-tywnej: chrześcijaństwo zachodnie ze względu na uwarunkowania historyczne (ojcowie nasi nie przyjęli tego), a judaizm z uwagi na kłopoty Żydów z własną ziemią i ich rozproszenie (oddana została ziemia nasza chrześcijanom).

93 Podobnie jak Gumilow zwraca na te kwestie uwagę Michaił Heller, podkreślając raczej aneg-dotyczny wymiar relacji Nestora o upodobaniu Włodzimierza do zabawy i trunków. Por. M. Heller, dz. cyt., s. 29.

mając na myśli chrzest Olgi w Konstantynopolu⁹⁴. Ten idealny obraz mógł zostać zachwiany, a to z tego powodu, że o tron kijowski ubiegał się związany sojuszem z polskim księciem Bolesławem Chrobrym pasierb Włodzimierza, Światopełk. Gu-milow, rozwijając myśl Gieorgija Wiernadskiego⁹⁵, stwierdził wprost, iż Światopełk ze swoimi łacińskimi sojuszami jawi się jako antenat rosyjskich zapadników, jednak-że lud Kijowa negatywnie odniósł się do skrytobójcy Borysa i Gleba i na wczesnym etapie odrzucił jego „okcydentalizm”.

Według Lwa Gumilowa główną przyczyną rozpadu Rusi Kijowskiej była dezin-tegracja systemu etnicznego i spadek pasjonarności, przynajmniej części społeczeń-stwa, która wcześniej doprowadziła do chrztu Rusi w 988 roku. Rozczłonkowane politycznie i społecznie obszary dawnej Rusi popadły w głęboki kryzys, który wy-korzystali niezwykle pasjonarni – jak podkreśla Gumilow – Mongołowie, których etnos był wówczas w fazie akmatycznej, czyli szczytowej. Ruś pod koniec XII stu-lecia weszła w fazę wsteczną rozwoju i musiała czekać ponad sto lat na pojawie-nie się na arepojawie-nie dziejów kolejnego pasjonariusza – księcia Aleksandra Newskiego.

Znaczenie młodego księcia z linii Jarosławiczów, syna Jarosława Wsiewołodowicza, zaczęło wzrastać wraz z jego zaangażowaniem z polecenia ojca w sprawowanie na-miestniczej władzy w Nowogrodzie. Od 1236 roku Jarosław ostatecznie powierzył synowi Nowogród we władanie. Młody książę od początku swego samodzielnego panowania w Nowogrodzie musiał się zetrzeć z silnymi wpływami zewnętrznymi.

Dla Aleksandra Jarosławicza wielkimi wrogami walczącymi o wpływy na tych tere-nach byli: zakon krzyżacki, nazywany przez Gumilowa „Niemcami”⁹⁶, oraz Szwedzi pod przywództwem Eryka Eriksona. Według Lwa Gumilowa, z perspektywy księcia Aleksandra w konfl ikcie z tymi potęgami chodziło zwłaszcza o sytuację naciskanych wówczas przez oba militarne mocarstwa silnie związanych z Rusią Estów⁹⁷ (później zwanych Estończykami). Potwierdzeniem tych wspólnych korzeni miały być „czysto ruskie”, dawne nazwy radzieckich, a współcześnie estońskich miast: Tallina i Tartu

94 Chrzest Olgi przyjęty w Bizancjum był zdaniem uczonego następstwem wielkiego konfl iktu Rusi z Chazarią. W 939 roku Kijów dostał się pod lenno chazarskie. Księżna Olga, według Gumilowa, rozu-miejąc sytuację polityczną, zwróciła się do Bizancjum, które – zdaniem historyka – jako jedyne wów-czas nie było targane rozłamami religijnymi. „С княгини Ольги наяался путь, который через победу над Хазарией привел к крещению Руси”. Patrz: Л. Гумилев, Выбор веры (выступление в Ленен-градской Духовной Академии на III Международной конференции посвященной 1000-летию крещения Руси, 31 января –5 февраля 1988 года), [w:] Ритмы Евразии..., s. 569.

95 Por. Г. Вернадский, Начертание русской истории, s. 82.

96 Tak oto opisuje Gumilow fakt zjednoczenia dwóch zakonów, które od tego momentu są dla niego

„Niemcami”: „W 1237 roku rycerze dwóch zakonów – teutońskiego i kawalerów mieczowych połączyli się, tworząc jeden potężny zakon. De facto powstało państwo „wojskowo-duchowne”, którego celem ist-nienia stało się zajęcie krajów nadbałtyckich, dotarcie na Ruś i przymusowe nawracanie na katolicyzm ujarzmionej ludności”. L. Gumilow, Od Rusi..., s. 115.

97 Od Rusi..., s. 116. We współczesnym, polskim wydaniu historii Estonii czytamy na ten temat:

„Estowie zdołali oprzeć się próbie podboju bądź trwałego podporządkowania ze strony Rusi Kijowskiej w dobie jej największego rozkwitu. Postępujące na Rusi po 1054 roku rozdrobnienie feudalne zmniej-szało zagrożenie z tej strony, aczkolwiek sąsiadem Estów pozostawało silne państwo nowogrodzkie”

(J. Lewandowski, Historia Estonii, Ossolineum, Wrocław 2002, s. 18).

– odpowiednio Koływań i Jurjew (na cześć chrzestnego imienia założyciela mia-sta, Jarosława Mądrego). Swój przydomek „Newski” książę Aleksander zawdzięcza miejscu nad rzeką Newą, gdzie jego nieliczne wojska w 1240 roku pokonały obozu-jący tam szwedzki oddział. Tak Gumilow zdefi niował postawę księcia Newskiego:

„Miał wówczas zaledwie dwadzieścia dwa lata, ale był to człowiek mądry, energiczny i mężny, a przede wszystkim prawdziwy patriota”⁹⁸.

Patriotyzm księcia dotyczył oczywiście ziem ruskich, czego kolejnym dowo-dem była zdecydowana postawa Newskiego wobec wojsk krzyżackich, które zajęły Psków, zagrażając Nowogrodowi. Tu z kolei młody wódz wykazał się niezwykłym sprytem i zniszczył armię przeciwnika, obierając za pole bitewne tafl ę lodu na Je-ziorze Czudzkim. 5 kwietnia 1242 roku dzięki fortelowi udało się na jakiś czas po-wstrzymać krzyżacką ekspansję. Według Lwa Gumilowa, największym osiągnięciem księcia Newskiego, oprócz wybitnych i błyskotliwych zwycięstw militarnych, był sojusz z azjatyckimi chanami, którzy rozprzestrzenili swe wpływy na Ruś. To była dla niego trudna decyzja, ponieważ w Ordzie zginął jego ojciec, ale – jak podkre-śla badacz – książę „świetnie się zorientował w sytuacji etnopolitycznej i potrafi ł przemóc osobiste emocje dla ratowania ojczyzny”⁹⁹. Ruscy „okcydentaliści” – czyli partia prozachodnia, jak nazywa ją Gumilow – z bratem Aleksandra na czele prag-nęli za wszelką cenę usunąć Mongołów, nie rozumiejąc, że realne zagrożenie dla Rusi pochodzi z Zachodu. Historyk uznał, iż największymi wrogami rozpadającej się Rusi byli rycerze krzyżaccy, hanzeatyccy kupcy, papież i cesarz. Zależało im je-dynie na wykorzystaniu ruskich sił do odsunięcia mongolskiej nawałnicy od Euro-py i podporządkowaniu Rusi, podobnie jak uczyniono to z krajami nadbałtyckimi.

Z etnicznej interpretacji wydarzeń związanych z postacią Aleksandra Newskiego, dokonanej przez Lwa Gumilowa, wynika, że de facto to Newski był inicjatorem po-wstania nowego państwa rosyjskiego. Stało się tak głównie dzięki zapoczątkowa-niu sojuszu z narodami Azji. Newski został ikoną postawy patriotycznej wkrótce po swojej śmierci, doceniony przez prawosławnych patriarchów i czczony lokalnie w miejscu pochówku we włodzimierskim klasztorze już pod koniec XIII wieku¹⁰⁰.

Przykład księcia Aleksandra Jarosławicza w kontekście historiozofi i Lwa Gumi-lowa jest zbieżny z wyżej przywoływanym problemem istnienia Ruskiego Kagana-tu. Wciąż funkcjonuje wiele niejasności, pojawiają się istotne głosy o fałszowaniu faktów. Mimo iż istnienie postaci Aleksandra Newskiego nie podlega kwestii, to historycy wciąż różnią się w opiniach co do znaczenia jego politycznych dokonań.

Sprawę komplikuje fakt, że wiadomości na temat księcia Jarosława pochodzą

właś-98 Od Rusi..., s. 116.

99 Tamże, s. 119.

100 Uświęcenie księcia Aleksandra było pierwszym krokiem do wprowadzenia tej postaci na karty historii kultury rosyjskiej. Pisze o tym wyczerpująco w znakomitym opracowaniu z 2004 roku niemiecki historyk Frithjof Benjamin Schenk. Praca została wydana w Rosji w 2007 roku w prestiżowej i znaczącej serii „Historia Rossica” wydawnictwa Nowoje Literaturnoje Obozrienie. Zob. Ф. Шенк, Александр Не-вский в Русской культурной памяти: Святой правитель, национальный герой (1263–2000), пер.

Е. Земской и М. Лавринович, НЛО, Москва 2007.

ciwie z jednego tylko źródła – pierwszego latopisu nowogrodzkiego¹⁰¹. Demisty-fi kacji znaczenia księcia Newskiego w postsowieckiej Rosji podjął się Aleksander Nesterenko, zarzucając Gumilowowi znajomość tej postaci jedynie z ideologicznie przerysowanego fi lmu Sergiusza Eisensteina pod znamiennym tytułem Aleksander Newski¹⁰². Film Eisensteina z 1938 roku to w rzeczywistości wielka alegoria współ-czesności, w jakiej przyszło tworzyć reżyserowi¹⁰³, gdzie mitologia i historia splotły się ściśle z sowiecką teraźniejszością końca lat trzydziestych. „Терепь современ-ность (и какая!) пойдет сквозь историю”¹⁰⁴ – podkreślał z przekonaniem reżyser.

Dlatego też znaczenie fi lmu w aspekcie edukacji historycznej jest bardzo nikłe. Nie zmienia to jednak faktu, że postać Newskiego na trwałe zapisała się na kartach ro-syjskiej kultury w różnych jej wymiarach. Według Frithjofa Schenka, który podjął próbę uporządkowania ciągłości tej tradycji, można mówić o kilku istotnych eta-pach jej rozwoju – począwszy od sakralizacji, poprzez nacjonalizację, a na sowie-tyzacji skończywszy. Stosunek Lwa Gumilowa do tej postaci jest niezwykle charak-terystyczny. Biorąc pod uwagę jego teorię historii etnicznej, obraz Newskiego, jaki kreuje historyk, mieści się w co najmniej kilku wyznaczonych przez Schenka prze-strzeniach. Przede wszystkim będzie to jednak, tak jak w przypadku kwestii Chaza-rii, wciągnięcie i aktualizowanie historycznych interpretacji z czasów sowieckich, zwłaszcza w swej wymowie antyniemieckiej. Na ten przekaz nakłada się jeszcze

wi-101 Historycy nie uznają za w pełni wiarygodne faktografi cznie źródło, powstałe w klasztorze roż-diestwienskim w latach osiemdziesiątych XIII wieku w jego pierwszej redakcji (a także późniejszych edycjach tekstu) pt. Повесть о житии и храбрости благоверного и великого князя Олександра.

Ukraiński historyk Władimir Bieliński całościowo wręcz obala legendę Aleksandra Newskiego, twier-dząc, że jest to wymysł „wielkorosyjskiej” propagandy. Jego zdaniem Newski był zbyt młody i chorowity, aby uczestniczyć w jakiejkolwiek z przypisywanych mu zwycięskich bitew. Patrz: В. Белинский, От-крытие Великоросии, Диокор, Киев 2004, s. 60–61.

102 Zob. А. Нестеренко, Александр Невский. Кто победил в ледовом побоище, Олма-Пресс, Москва 2004, s. 25.

103 Obraz ten jest jednym z najgłośniejszych fi lmów historycznych Sergiusza Eisensteina. Film po-wstał w 1938 roku na zamówienie państwowej agencji „Mosfi lm”. Eisenstein był w pełni świadomy, czego oczekują od fi lmu władze, miał też jasność co do skąpego materiału źródłowego na temat boha-tera swojego obrazu, ale to akurat uznawał za zaletę, która dała olbrzymie możliwości pierwszemu au-torowi scenariusza fi lmu, który pierwotnie nosił tytuł Ruś – Piotrowi Pawlence. Jeszcze przed premierą, w lutym 1938, kolegium historyków „Mosfi lmu” spotkało się z twórcami Rusi. Odbiór specjalistów był jednoznaczny, zarzucili oni wiele niedokładności oraz błędów faktografi cznych. Skrytykowano inter-pretację postawy księcia Aleksandra oraz wizerunki Krzyżaków, którzy przedstawieni byli jako oprawcy rzucający ludzi w ogień. Jako że na polecenie najwyższych czynników fi lm miał mieć bardzo jasne an-tyniemieckie przesłanie, a przy tym gloryfi kować postać staroruskiego lidera, przedstawiając go w taki sposób, aby identyfi kacja księcia z funkcjonującym społecznie obrazem Józefa Stalina nie nastręczała większych trudności, nikt nie przywiązywał wagi do zgodności scenariusza z faktami historycznymi.

Premiera fi lmu miała miejsce 1 grudnia 1938 roku. Szerzej o tej ekranizacji patrz: Ф. Шенк, dz. cyt., s. 303–354. 1 maja 2008 roku odbyła się w Rosji premiera fi lmu Aleksander. Newska bitwa w reżyserii Igora Kalenowa. Jest to pierwsza próba zmierzenia się z tradycją obrazu Eisensteina w rosyjskiej kine-matografi i po upadku ZSRR.

104 Cyt. za: Ф. Шенк, dz. cyt., s. 331.

zerunek księcia integratora ziem i ruskiej idei patriotycznej w zespoleniu z ludami azjatyckimi, co akurat w okresie stalinowskiej historiografi i nie było eksponowane.

Gumilow powiązał z postacią Newskiego pasjonariuszy XVI stulecia, którzy – co przypomniał historyk – pochodzili w prostej linii od księcia Aleksandra, czyli władcę Rosji Wasyla Iwanowicza III i jego syna Iwana Wasiljewicza IV Groźnego.

Dzięki ich poczynaniom stale wzrastała moskiewska pasjonarność, region uzyskał pewną stabilizację, poszerzało się księstwo moskiewskie, a liczba osób ambitnych i energicznych wzrastała również na pograniczach, generując w ten sposób nowe subetnosy, na przykład dońskich Kozaków, którzy w następstwie licznych przemian stali się ostatecznie etnosem samodzielnym. Mimo pewnego szacunku dla osoby Iwana IV Groźnego, choćby ze względu na drzewo genealogiczne cara, historyk od-niósł się do tej postaci bardzo sceptycznie, zwracając uwagę na ciemne strony pano-wania tego władcy. Gumilow oskarżył Iwana Wasiljewicza o swoisty okcydentalizm, podkreślając jego chęć wyjazdu do Anglii, ale także pewne, w sumie mało znane na-wet Rosjanom, gospodarcze koncesje, których Groźny udzielił angielskim kupcom.

Możliwości, jakie otworzyły się przed Anglikami, były dotąd w ramach społeczno--politycznego ustroju Rusi niespotykane: uzyskali oni pozwolenie na wywóz kono-pii, drewna, futer i ryb, a także zwolnienie tych towarów z opłat celnych i podatków, nie mogli być więzieni za długi i podlegali wyłącznie carskiej jurysdykcji, oprócz tego mieli możliwość poruszania się po Rusi bez żadnych przeszkód¹⁰⁵. Przywileje te, jak podkreślił Gumilow, wykorzystane zostały ze szkodą dla rodzimych kupców.

Piętnując tak zwaną Kompanię Moskiewską („Fellowship of English Merchants for Discovery of the New Trades”), stosunkowo mało istotny w całym okresie pano-wania potomka Wasyla III epizod, historyk zarzucił pośrednio carowi, z którym tradycyjna rosyjska historiografi a kojarzy znaczące wzmocnienie moskiewskiej państwowości, coś zupełnie przeciwnego. Było to według autora Od Rusi do Ro-sji działanie na niekorzyść moskiewskiej gospodarki, społeczeństwa i środowiska naturalnego: „Rosyjscy kupcy byli bardzo niezadowoleni, ale, oczywiście, nie mieli żadnej możliwości podważenia decyzji Iwana Groźnego”¹⁰⁶. Te zastrzeżenia history-ka odnośnie do dysponowania środhistory-kami naturalnymi mogły dla Rosjan zabrzmieć bardzo aktualnie, kiedy w postsowieckiej, jelcynowskiej Rosji rozpoczęła się tak zwana dzika prywatyzacja, a w związku z tym procesem wiele zasobów naturalnych, będących dotąd w rozporządzeniu państwa, stało się własnością prywatną, czasem także z udziałem kapitału zagranicznego. Sceptycyzm Gumilowa dotyczył również pomysłu Iwana Groźnego na odbudowę prestiżu państwa, czyli utworzenia oprycz-niny. Powołana do życia w 1565 roku organizacja, oprócz wyodrębnienia we włas-nościowej strukturze państwa, miała za zadanie tropienie spiskowców przeciwko carowi – „tępienie zdrady wobec gosudara”. Gumilow pokazuje całą paletę metod opryczników, które stosowali, wykonując powierzone im obowiązki: ścięcie, ćwiar-towanie, palenie na stosach, obdzieranie ze skóry. W opinii Lwa Gumilowa, który

105 Por. W. Serczyk, Iwan IV Groźny, Ossolineum, Wrocław 2004, s. 130–131.

106 Od Rusi..., s. 219.

odwołał się w tym miejscu do rosyjskiej tradycji poetyckiej, jednym z najlepszych opisów zaistniałego w rosyjskim społeczeństwie w drugiej połowie XVI wieku po-czucia grozy, był tekst rosyjskiego poety Aleksego Tołstoja:

Звон медный несется, гудит над Москвой, Царь в смирной одежде трезвонит; (…) Но часто и мерно он в колокол бьет, И звону внимает московский народ, И молится, полный боязни,

Чтоб день миновался без казни¹⁰⁷.

Oprycznina, jak rozumiał to w kontekście swojej etnogenetycznej teorii autor Od Rusi do Rosji, była typowym antysystemem, według słownika pojęć Gumilowa, za-mieszczonego na końcu omawianej tu historycznej syntezy; „antysystem jest to społeczność, którą jednoczy negatywne postrzeganie świata”¹⁰⁸. Jak podaje badacz, antysystemowy charakter opryczniny znalazł swoje odbicie także w nazwie tej swoi-stej struktury. Tak oto przedstawia się jego językoznawczo-kulturologiczny wywód:

staroruskie słowo opricz, to jest współczesne kromie (ros. кроме), dało podstawy, aby nazwać opryczników kromiesznikami. Przenikając przez semantykę i konotacje tego słowa, Gumilow wskazuje na rosyjskie sformułowanie t’ma kromiesznaja, ozna-czające „mrok nieprzejrzany”, innymi słowy piekło. Kromiesznicy, pisze Gumilow, byli zatem subetnicznym wcielonym złem, które wygenerowane zostało w wyso-ce pasjonarnym społeczeństwie szesnastowiecznej Rusi Moskiewskiej¹⁰⁹. Istotnym faktem dla Gumilowa jest zakończenie tragedii etnosu rosyjskiego dzięki chano-wi krymskiemu – Dewletochano-wi Girejochano-wi, który w 1571 roku podpalił przedmieścia Moskwy. Wiatr sprzyjał rozwinięciu się pożaru, a zwołani na pomoc oprycznicy rozpierzchli się z obawy przed tatarskim zagrożeniem. Chan okazał się raczej nie-świadomym wybawcą poddanych Iwana IV, te wydarzenia bowiem położyły kres funkcjonowaniu opryczniny w jej pierwotnym kształcie, a marność przybocznych, mimo iż car był jej w pełni świadomy, upokarzająca go w oczach najeźdźcy, osta-tecznie go rozjuszyła. Ostrze represji skierowane zostało na samych opryczników nazywanych obelżywie przez ich patrona zniewieściałymi pieszczochami¹¹⁰. Od 1572

staroruskie słowo opricz, to jest współczesne kromie (ros. кроме), dało podstawy, aby nazwać opryczników kromiesznikami. Przenikając przez semantykę i konotacje tego słowa, Gumilow wskazuje na rosyjskie sformułowanie t’ma kromiesznaja, ozna-czające „mrok nieprzejrzany”, innymi słowy piekło. Kromiesznicy, pisze Gumilow, byli zatem subetnicznym wcielonym złem, które wygenerowane zostało w wyso-ce pasjonarnym społeczeństwie szesnastowiecznej Rusi Moskiewskiej¹⁰⁹. Istotnym faktem dla Gumilowa jest zakończenie tragedii etnosu rosyjskiego dzięki chano-wi krymskiemu – Dewletochano-wi Girejochano-wi, który w 1571 roku podpalił przedmieścia Moskwy. Wiatr sprzyjał rozwinięciu się pożaru, a zwołani na pomoc oprycznicy rozpierzchli się z obawy przed tatarskim zagrożeniem. Chan okazał się raczej nie-świadomym wybawcą poddanych Iwana IV, te wydarzenia bowiem położyły kres funkcjonowaniu opryczniny w jej pierwotnym kształcie, a marność przybocznych, mimo iż car był jej w pełni świadomy, upokarzająca go w oczach najeźdźcy, osta-tecznie go rozjuszyła. Ostrze represji skierowane zostało na samych opryczników nazywanych obelżywie przez ich patrona zniewieściałymi pieszczochami¹¹⁰. Od 1572