Ewolucja kategorii rozwój w naukach społecznych

Kategoria „rozwój” jest jednym z kluczowych pojęć w naukach społecznych, w tym ekonomii. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, że nadrzędnym celem uprawiania nauk (nie tylko społecznych) jest zapewnienie rozwoju. Pomimo ogromnej wagi, pojęcie to nie jest jednoznaczne. Encyklopedia PWN zawiera kilka różnych definicji rozwoju. Najogólniej, rozwój to „wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian danego obiektu; także proces kierunkowych przemian, w którego toku obiekty przechodzą od form lub stanów prostszych i mniej doskonałych do form lub stanów bardziej złożonych i doskonalszych pod określonym względem”51. Jednocześnie Encyklopedia definiuje takie pojęcia, jak rozwój gospodarczy oraz rozwój społeczny. Rozwój społeczny to „całokształt zmian, jakim ulega dane społeczeństwo (lub nawet społeczeństwo ludzkie w ogólności); w filozofii społecznej ciągły proces istotnych, koniecznych i nieodwracalnych przemian społecznych, mających określony kierunek i podlegających prawom”52. Rozwój gospodarczy natomiast to „jakościowe i strukturalne zmiany w gospodarkach narodowych, będące następstwem wzrostu gospodarczego”⁵³.

Przytoczone definicje nie są jednoznaczne – rozwój jest inaczej rozumiany jako kategoria ogólna, społeczna lub gospodarcza. Wydaje się jednak, że można dostrzec kilka cech wspólnych:

 rozwój jest utożsamiany z procesem zachodzących w długim okresie zmian;  wskutek zachodzących zmian następuje poprawa (doskonalenie) podmiotu

„rozwijającego się”;

 rozwój podlega pewnym prawom;

 rozwój oznacza zmiany zarówno ilościowe, jak i jakościowe.

Na gruncie nauk ekonomicznych kategoria rozwoju jest przeważnie rozumiana dość wąsko poprzez utożsamianie jej z rozwojem gospodarczym oraz poprawą dobrobytu materialnego. Ale również i w tym przypadku rozumienie terminu „rozwój gospodarczy” wywołuje wiele kontrowersji, przede wszystkim na płaszczyźnie 51 Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/ 52 Ibidem. 53 Ibidem.

40 odróżniania pojęć „wzrost” i „rozwój”. Definiując te pojęcia na ogół wychodzi się od sfer procesu reprodukcji, tj. sfery rzeczowej (np. zwiększanie PKB w czasie), osobowej (np. zmiany dotyczące siły roboczej) i społecznej. Prawidłowości pojawiające się w pierwszej sferze to prawidłowości wzrostu (powiększanie się PKB w czasie), natomiast we wszystkich trzech sferach jednocześnie, to prawidłowości rozwoju gospodarczego54

. Rozwój jest zatem pojęciem szerokim, które zawiera elementy jakościowe i obejmuje daleko idące przemiany w sferze gospodarki, polityki, kultury, prawa, instytucji, technologii itp.

Ekonomia rozwoju (development economics), jako oddzielna dyscyplina ekonomii, powstała pod koniec lat 50-ch XX w. Celem ekonomii rozwoju jest przede wszystkim poszukiwanie odpowiedzi na fundamentalne pytanie, dlaczego niektóre kraje stały się bogate, a inne pozostają biedne55. Problem ten zajmował ekonomistów już od czasów Adama Smitha, jednak obecnie nabiera on szczególnego znaczenia. Zwraca się uwagę, że rozpiętości dochodowe pomiędzy najbogatszymi na najbiedniejszymi krajami świata osiągnęły bardzo niepokojące rozmiary – w 2005 r. średni dochód na mieszkańca (przy uwzględnieniu parytetu siły nabywczej) w Republice Konga był 100 razy niższy niż w Luksemburgu. Blisko 70% ludności świata żyje w krajach, w których średni dochód na mieszkańca nie przekracza 10% średniego dochodu USA56. Według UNICEF spadek dochodów w najbiedniejszych krajach Trzeciego Świata w latach 1980-1990 wyniósł 10-15%. Pogarsza się także relacja dochodów krajów najbogatszych do najuboższych: 20:1 w 1960 r., 60:1 w 1989 r., przy czym w ciągu ostatnich 15 lat relacja ta uległa dalszemu pogorszeniu57

.

Na problem narastającej luki w rozwoju różnych krajów zwraca uwagę także J. Sachs. Zauważa przy tym, że jest to zjawisko stosunkowo nowe, powstałe w okresie nowoczesnego wzrostu gospodarczego, tj. po 1820 roku⁵⁸. Współczesne ogromne nierówności dochodów są skutkiem występujące przez prawie dwa stulecia bardzo nieregularnych, nierównych wzorców wzrostu gospodarczego w poszczególnych krajach. Niewielkie różnice w rocznych stopach wzrostu gospodarczego, jeżeli się utrzymują przez dziesięciolecia, prowadzą do ogromnego zróżnicowanie w poziomach

54

Ekonomia rozwoju, red. naukowa R. Piasecki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 14. 55 Ibidem, s. 15-16. 56 Ibidem, s. 16. 57 Ibidem, s. 17. 58

J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 43.

41 dobrobytu ekonomicznego. Przykładowo, przeciętna stopa wzrostu w Stanach Zjednoczonych w okresie 1820-1998 wynosiła ok. 1,7 procenta rocznie, natomiast przeciętna stopa wzrostu gospodarek krajów Afryki wynosiła ok. 0,7 procenta rocznie. Na skutek tego, dochód na mieszkańca w Stanach Zjednoczonych wzrósł ok. dwudziestopięciokrotnie, natomiast w krajach Afryki niewiele więcej niż trzykrotnie. Rozpiętość dochodów pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Afryką wynosiła 20:1 (1998 roku)⁵⁹. Przykład ten udowadnia, że utrzymanie stabilnej (nawet stosunkowo niskiej) stopy wzrostu gospodarczego w długim okresie jest zasadniczym elementem rozwoju.

Wymienione obserwacje skłaniają ekonomistów do ciągłych poszukiwań czynników (o różnym charakterze) decydujących o tempie wzrostu gospodarczego, jak również prób sformułowania skutecznych narzędzi pobudzania wzrostu w ramach prowadzonej polityki państwa. W literaturze przedmiotu pisze się o dwóch pokoleniach ekonomistów rozwoju, różniących się poglądami w sprawie tego, jakie są mechanizmy oraz cele rozwoju gospodarczego⁶⁰.

Próby wyjaśnienia rzeczywistych przyczyn „bogactwa narodów” spowodowały dynamiczny rozwój tzw. teorii wzrostu gospodarczego (growth theory).

Pomimo ogromnego dorobku, kwestia źródeł rozwoju gospodarczego dalej jest przedmiotem intensywnych badań. Do najważniejszych kierunków badań oraz wyzwań stojących obecnie przez nowym pokoleniem ekonomistów zalicza się zbadanie zależności pomiędzy wzrostem a dystrybucją dochodów (nacisk na wzrost „jakościowy” zamiast „ilościowego”) oraz tworzeniem miejsc pracy, źródeł wzrostu gospodarczego, roli instytucji, technologii oraz infrastruktury społecznej (social

infrastructure), określanej także mianem kapitału społecznego, ewolucji instytucji

finansowych, komplementarności państwa oraz rynku etc61

.

Po II wojnie światowej ludzkość stanęła przed wieloma wyzwaniami, m.in. takimi jak: gwałtowny przyrost demograficzny, bezrobocie, ochrona środowiska naturalnego, wzrost nierówności społeczno-gospodarczych. Dostrzeżono, że wzrost gospodarczy samoistnie nie rozwiązuje problemów bezrobocia i patologii społecznych krajów rozwijających się62. Duży wpływ na kształtowanie się nowego paradygmatu rozwoju miała ONZ, z którą było ściśle powiązanych wiele wybitnych ekonomistów

59

Ibidem, s. 45.

60

G. M. Meier, The Old Generation of Development Economics and the New, w: Frontiers of Development Economics. The Future in Perspective, Edited by G. M. Meier and J. E. Stiglitz, Oxford University Press, New York 2001.

61

Ibidem, s. 23-39.

62

42 (m.in. nobliści G. Myrdal, J. M. Meade, A. Sen). Do najważniejszych sukcesów ONZ w zakresie formułowania strategii rozwoju można zaliczyć:

 umocnienie świadomości, że rozwój nie może się ograniczać tylko do wzrostu gospodarczego; dostrzeżenie wagi problemów społecznych i ekologicznych;  uświadomienie, jak negatywną rolę odgrywa bieda i nędza, będące elementem

destabilizacji i bazą do rozwoju terroryzmu;

 zaistnienie jako ważne forum dyskusyjne oraz swoista „wylęgarnia pomysłów”, odegranie ważnej roli w pomocy technicznej i doradczej;

 opracowanie przez UNDP wskaźnika human development index (HDI), pokazującego rzeczywisty poziom rozwoju społeczno-gospodarczego danego kraju.

Konieczne było zatem przewartościowanie zarówno istniejącego paradygmatu rozwoju (w tym priorytetów oraz celów rozwoju) jak również strategii mających go zapewnić. Najogólniej można powiedzieć, że paradygmat rozwoju gospodarczego (economic development), którego głównym celem był wzrost produkcji zagregowanej (mierzony m.in. PKB), jest stopniowo zastępowany znacznie szerszym paradygmatem rozwoju społecznego (human development). Koncepcja rozwoju społecznego jest w dużej mierze oparta na przesłankach etycznych. W zachodniej tradycji etycznej uważa się, że ludzie są sobie równi pod względem wartości moralnych. Jedno ze sformułowań imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta głosi, że każdy człowiek jest celem samym w sobie i nikt nie może traktować drugiej osoby tylko jako środka służącego do osiągnięcia własnego celu63

. Pomimo pewnego braku precyzji, stwierdzenie to może być uznane za motto zwolenników koncepcji rozwoju społecznego64

.

Koncepcja rozwoju społecznego w dużej mierze opiera się na ideach A. Sena, wybitnego ekonomisty i filozofa⁶⁵, dotyczących równości, sprawiedliwości

63

I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Antyk, Kęty 2001, cyt. za: T. Kwarciński, Równość i korzyść. Amartyi Kumar Sena koncepcja sprawiedliwości dystrybutywnej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2011, s. 16.

64

P. Streeten, Human Development: Means and Ends, “The American Economic Review” 1994, Vol. 84, No. 2, Papers and Proceedings of the Hundred and Sixth Annual Meeting of the American Economic Association (May, 1994), s. 232.

65

Za swój dorobek w dziedzinie ekonomii, a w szczególności teorii społecznego wyboru, ekonomii dobrobytu oraz badań nad ubóstwem, otrzymał w 1998 roku Nagrodę im. A. Nobla. Znaczenie koncepcji A. Sena dla rozwoju ekonomii zostało przedstawione w artykule: S. Pressman, G. Summerfield, The

Economic Contributions of Amartya Sen, „Review of Political Economy” 2000, vol. 12, nr 1. Cyt. za: T.

Kwarciński, Równość I korzyść. Amartyi Kumar Sena koncepcja sprawiedliwości dystrybutywnej, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2011, s. 8.

43 dystrybutywnej oraz egalitaryzmu ludzkich możliwości, jako miary sprawiedliwości. Zdaniem A. Sena kluczowym dla analizy i oceny równości jest pytanie “równość czego?”, odpowiedź, na które może posłużyć jako podstawowa klasyfikacja teorii etycznych porządku społecznego66

. A. Sen zaproponował nowe podejście do kwestii definiowania oraz oceny rozwoju oparte na pojęciu tzw. zdolności (capability

approach). Sprawą kluczową jest odróżnienie osiągniętych efektów od samej zdolności

osiągania. Pozycję społeczną danej osoby można oceniać odwołując się albo do rzeczywistych osiągnięć, albo do wolności osiągania. Osiągnięcia opisują to, do czego zdołaliśmy dojść, natomiast wolność osiągania wiąże się z tym, jakie były nasze realne szanse na zdobycie tego, co uważamy za wartościowe67

.

Sformułowana przez A. Sena koncepcja sprawiedliwego podziału dóbr, odwołująca się do pojęcia zdolności (capabilities) jest próbą stworzenie całościowej koncepcji sprawiedliwości dystrybutywnej opartej na egalitaryzmie ludzkich możliwości, odrzucając tym samym egalitaryzm pomyślności (utylitaryzm), egalitaryzm zasobów (J. Rawls, R. Dworkin) oraz egalitaryzm praw (R. Nozick)68

.

Koncepcja zdolności została wykorzystana przez A. Sena do stworzenia kompleksowej teorii rozwoju, którą przedstawił w pracy Development as Freedom69

. Rozwój jest pojmowany przede wszystkim jako proces poszerzania wolności, którą cieszą się ludzie, co kontrastuje z węższymi ujęciami utożsamiającymi rozwój ze wzrostem PNB, industrializacją, postępem technicznym czy modernizacją życia społecznego. Oczywiście procesy te są istotne dla poszerzania ludzkiej wolności, ale ważne są także inne kwestie. Zdaniem A. Sena: „rozwój wymaga usunięcia głównych źródeł zniewolenia: ubóstwa oraz tyranii, skąpych możliwości gospodarowania oraz systematycznych społecznych represji, braku społecznych zabezpieczeń oraz nietolerancji oraz nadmiernych ingerencji państwa represyjnego. Niezależnie od niebywałego wzrostu powszechnej obfitości, współczesny świat odmawia podstawowych wolności ogromnej liczbie – może nawet większości – ludzi”70

.

Przyjęcie perspektywy wolności nie pozwala na uznanie wzrostu gospodarczego za samodzielny cel rozwoju. Sen podkreśla, że „użyteczność bogactwa wynika z tego, na co ono nam pozwala, z zasadniczej wolności, którą pomaga nam uzyskać. Nie jest to

66

A. Sen, Nierówności. Dalsze rozwiązania, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2000, s. 7-8.

67

Ibidem, s. 46

68

T. Kwarciński, Równość i korzyść, op. cit., s. 112.

69

A. Sen, Development as Freedom, Random House, Inc., New York 1999. Polskie wydanie: A. Sen,

Rozwój i wolność, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2002. 70

44 jednak relacja ani wyłączna, ani jednoznaczna. […] Adekwatne ujęcie rozwoju musi wykraczać daleko poza problemy gromadzenia bogactwa, wzrostu produktu narodowego i inne zmienne dochodowe. Nie wolno ignorować znaczenia wzrostu gospodarczego, ale nie wolno równie do niego się ograniczać”71. Sen odwołuje się do myśli Arystotelesa, który w Etyce nikomachejskiej zauważa: „bogactwo oczywiście nie jest tym dobrem, którego szukamy; wszak jest ono czymś tylko pożytecznym i jest środkiem do celu”72. Celem rozwoju jest poprawa życia ludzi poprzez rozszerzenie zakresu tego, co ludzie mogą robić i kim być, np. być zdrowym i dobrze odżywionym, wykształconym, aktywnie uczestniczyć w życiu społeczności. Z tej perspektywy rozwój polega na usuwaniu przeszkód, takich jak analfabetyzm, słabe zdrowie, brak dostępu do zasobów, lub brak swobód obywatelskich i politycznych73

.

W ujęciu A. Sena poszerzanie wolności traktowane jest zarówno jako zasadniczy cel oraz zasadnicze narzędzie rozwoju. Tym samym wolność odgrywa w procesie rozwoju konstytutywną oraz instrumentalną rolę. Rola konstytutywna związane je znaczeniem wolności dla wzbogacania ludzkiego życia. Do podstawowych wolności można zaliczyć np. zabezpieczenie przed głodem, możliwymi do uniknięcia chorobami i przedwczesną śmiercią, ale także wynikające z wiedzy i wykształcenia – udział w życiu politycznym, swobodę wypowiedzi itp. Z punktu widzenia konstytutywnej roli rozwój polega na poszerzaniu sfery owych podstawowych swobód, a ich skala staje się jego miarą74

. W literaturze ekonomicznej poszerzanie wolności najczęściej traktuje się wyłącznie instrumentalnie, podkreślają np. znaczenie wolnej wymiany dla wzrostu gospodarczego, co jest potwierdzane w badaniach empirycznych. Uwzględnienie konstytutywnej roli wolności zmienia ocenę procesu rozwoju.

Rola instrumentalna polega na tym, że różne odmiany wolności są ze sobą wzajemnie powiązane – rozbudowanie jednej najczęściej wspomaga powiększanie innej wolności. Wymienia następujące typy wolności instrumentalnych75

:

1. Swobody polityczne (political freedoms) – możliwość decydowania przez ludzi, kto powinien rządzić i na jakich zasadach, możliwość oceny władz i ich krytyki,

71

Ibidem, s. 28.

72

Arystoteles, Etyka nikomachejska ( tłum. D. Gromska, w: Dzieła wszystkie, PWN, Warszawa 1996), cyt. za: A. Sen, Rozwój i wolność, op. cit., s. 28.

73

S. Fukuda-Parr, The Human Development Paradigm: Operationalizing Sen’s Ideas on Capabilities, “Feminist Economics” 2003, 9(2 – 3), s. 303.

74

Ibidem, s. 51.

75

45 wypowiadania politycznych opinii, funkcjonowania wolnej prasy itp. Są to aspekty życia politycznego, które tworzą ustrój demokratyczny.

2. Możliwości ekonomiczne (economic facilities) – wykorzystywanie przez jednostki zasobów ekonomicznych w celu konsumpcji, produkcji lub wymiany, zależne m.in. od funkcjonowania rynków.

3. Sposobności społeczne (social opportunities) – odnoszą się do społecznej organizacji edukacji, ochrony zdrowia oraz innych sfer, które mają wpływ na jakość życia nie tylko w zakresie osobistym (zachowanie zdrowia, unikanie chorób i przedwczesnej śmierci), ale także w zakresie efektywnego uczestnictwa w życiu gospodarczym oraz politycznym.

4. Gwarancje jawności (transparency guarantees) – wszystkie zabezpieczenia, które pozwalają na nawiązywanie stosunków przy założeniu ich obopólnej przejrzystości. Stanowią ważny składnik wolności instrumentalnych, ponieważ zabezpieczają przed korupcją, nieodpowiedzialnością finansową itp.

5. Zabezpieczenia (protective security) są to rozwiązania instytucjonalne, takie jak zasiłki dla bezrobotnych, renty dla osób niepełnosprawnych, jak również doraźna pomoc dla ofiar głodu czy katastrof. Zabezpieczenia społeczne mają nie dopuścić do tego, by jakaś część populacji była narażona na skrajną nędzę, czy wręcz życie na granicy śmierci z głodu.

A. Sen pisze: „Owe wolności instrumentalne bezpośrednio rozszerzają skalę ludzkich możliwości, zarazem jednak uzupełniają się i wzmacniają, a uwzględnienie tych powiązań ma ogromne znaczenie dla polityki rozwoju”76. Są one wobec siebie komplementarne – wzmocnienie jednej prowadzi często do wzmocnienia innych, a zatem zdynamizowania całego procesu rozwoju. Na potwierdzenie swoich tez Sen odwołuje się do badań empirycznych oraz przykładów z historii gospodarczej, przede wszystkim do doświadczeń krajów Azji Wschodniej, jeszcze wcześniej Japonii. W krajach tych stosunkowo wcześnie rozpoczęto rozwijanie systemów edukacji, ochrony zdrowia, nawet zanim uporano się z powszechnym ubóstwem. W połowie XIX wieku, pomimo że Japonia była opóźniona w stosunku do Europy w zakresie rewolucji przemysłowej, umiejętności czytania i pisania były tam o wiele bardziej powszechne. Rozwój ekonomiczny mógł zatem wykorzystać nagromadzony kapitał ludzki, gdy zostały usunięte przeszkody społeczne. Rozwój jednostek powoduje nie tylko

76

46 podwyższenie jakości życia, ale ma bezpośredni wpływ na ludzkie zdolności produkcyjne – społeczne zakorzenienie wzrostu gospodarczego⁷⁷.

Spory wkład do koncepcji rozwoju społecznego wniosła także M. Nussbaum. W swoich pracach nawiązuje do myśli Arystotelesa, w tym esencjalizmu Arystotelesowskiego, przez który rozumie pogląd mówiący, że istoty ludzkie mają pewne stałe, wspólne wszystkim własności78. Wprowadza także pojęcie „prawdziwie ludzkiego funkcjonowania”, które ma swoje źródła właśnie w pracach Arystotelesa, ale również Karola Marksa79

. W swojej pracy Women and Human Development (2001) M. Nussbaum rozwija koncepcję zdolności, opierając się na swoich doświadczeniach i obserwacjach Indii, w szczególności w zakresie praw kobiet. Do najważniejszych problemów można zaliczyć: brak dostępu do edukacji oraz wysoki poziom analfabetyzmu, brak ochrony zdrowia, brak prądu, infrastruktury, wykorzystywanie pracy dzieci itp. Zauważa przy tym, że bardziej narażone są właśnie kobiety, np. wskaźnik analfabetyzmu jest znacznie wyższy wśród kobiet, niż wśród mężczyzn, kobiety są także bardziej wykorzystywane do prac domowych, co uniemożliwia otrzymanie edukacji, są gorzej odżywiane, częściej narażone na przemoc, mają ograniczone możliwości poszukiwania pracy poza domem itp80

.

M. Nussbaum także krytycznie odnosi się do dominujących koncepcji oceny rozwoju na podstawie wskaźnika PKB na mieszkańca oraz teorii użyteczności. Oprócz braku informacji o dystrybucji dochodu, należy wskazać na brak informacji o dobrach, które nie zawsze są skorelowane z wysokim poziomem dochodu, np. oczekiwana długość życia, śmiertelność noworodków, edukacja, możliwości zatrudnienia, wolność polityczna, relacje rasowe oraz gender. Przykładem może być Południowa Afryka w czasach apartheidu oraz Singapur rządzony przez restrykcyjny reżim polityczny. Takie kraje jak Pakistan, Zimbabwe, Honduras charakteryzowały się podobnym poziomem PNB na mieszkańca (w 1997 r.), jednak znacznie różniły się w zakresie poziomu

77

Ibidem, s. 163.

78

M. Nussbaum, Human Functioning and Social Justice: In Defense of Aristotelian Essentialism, „Political Theory” 1992, vol. 20, nr 2, s. 202-246, cyt. za: A. Głąb, Rozum w świecie praktyki. Poglądy

filozoficzne Marthy C. Nussbaum, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 165. 79

M. Nussbaum przytacza cytat: “It is obvious that the human eye gratifies itself in a way different from the crude, non-human eye; the human ear different from the crude ear, etc. … The sense caught up in crude practical need has only a restricted sense. For the starving man, it is not the human form of food that exists, but only its abstract being of food; it could just as well be there it its crudest form, and it would be impossible to say wherein this feeding activity differs from that of animals”. K. Marks,

Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r., cyt. za: M. Nussbaum, Women and Human Development,

Cambridge University Press, 2001, s. 34 (wyróżnienia pochodzą od M. Nussbaum).

80

47 analfabetyzmu wśród kobiet oraz ich udziału w dochodach81. Także użyteczność (wyrażana satysfakcją) nie może być stosownym miernikiem rozwoju, ponieważ subiektywne odczucia ludzi mogą być determinowane przynależnością społeczną oraz brakiem dostrzegania innych możliwości.

M. Nussbaum podjęła próbę stworzenia listy dziesięciu podstawowych uniwersalnych ludzkich zdolności/możliwości (central human capabilities), jako uwarunkowań godnego życia. Do nich się zalicza⁸²:

1. Życie (Life). Możliwość życia o normalnej długości bez zagrożenia przedwczesną śmiercią oraz życia, które nie jest zredukowane do poziomu, na którym przestaje być życia warte.

2. Zdrowie (Bodily Health). Możliwość dobrego zdrowia, w tym zdrowia reprodukcyjnego, odpowiedniego wyżywienia oraz schronienia.

3. Integralność cielesna (Bodily Integrity). Możliwość swobodnego przemieszczania się, zabezpieczenia się przed przemocą (również seksualną), możliwość satysfakcji seksualnej oraz wyboru w sprawach reprodukcji.

4. Zmysły, wyobraźnia oraz myśl (Senses, Imagination and Thought). Możliwość korzystania ze zmysłów, wyobraźni, rozumu w sposób „prawdziwie ludzki”, tzn. korzystając z odpowiedniego poziomu edukacji, włączając umiejętność czytania i pisania, podstawowe zdolności matematyczne oraz naukowe. Możliwość wolnej ekspresji artystycznej, politycznej, religijnej. Możliwość doświadczania przyjemności oraz unikania bólu nie przynoszącego korzyści.

5. Emocje (Emotions). Zdolność odczuwania przywiązania do rzeczy i innych ludzi, odczuwania miłości, żalu, tęsknoty, wdzięczności oraz uzasadnionego gniewu. Rozwój emocjonalny nie może być zaburzony przez strach lub niepokój.

6. Rozum praktyczny (Practical Reason). Zdolność formułowania koncepcji dobra oraz krytycznej refleksji nad planowaniem swojego życia (oznacza to także ochronę wolności sumienia).

7. Przynależność (Affiliation).

81

Ibidem, s. 61.

82

M. Nussbaum, Capabilities as Fundamental Entitlements: Sen and Social Justice, “Feminist Economics” 2003, 9(2 – 3), s. 40-41.

48 A. Możliwość życia z innymi ludźmi, okazywania troski o innych, empatii, angażowania się w różne formy interakcji społecznej (oznacza to także ochronę wolności zgromadzeń oraz wolności słowa).

B. Możliwość posiadania społecznej podstawy dla szacunku do samego siebie i życia bez poniżenia, co oznacza niedyskryminację na podstawie przynależności rasowej, płci, orientacji seksualnej, tożsamości etnicznej, kastowej, religijnej, narodowej.

8. Inne gatunki (Other Species). Możliwość życia z troską o zwierzęta, rośliny oraz świat natury.

9. Zabawa (Play). Zdolność do śmiechu, zabawy oraz aktywności rekreacyjnej. 10. Kontrola nad otoczeniem (Control Over One’s Environment).

A. Polityczna. Możliwość efektywnego uczestniczenia w wyborach politycznych, prawo do politycznego uczestnictwa, ochrona wolności słowa oraz