Kapitał naturalny w koncepcji rozwoju trwałego

Pełen tekst

(1)Wydział Finansów Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej. Mgr Ivan Telega. Kapitał naturalny w koncepcji rozwoju trwałego Rozprawa doktorska. Opiekun naukowy: Prof. UEK dr hab. Krzysztof Berbeka. Kraków 2014.

(2) Spis treści. WSTĘP ................................................................................................................................. 4 I. KONCEPCJA KAPITAŁU NATURALNEGO ............................................................. 10 1. Kapitał naturalny jako kategoria ekonomiczna ....................................................................................... 10 2. Koncepcja świadczeń ekosystemów .......................................................................................................... 18 3. Bioróżnorodność jako cecha kapitału naturalnego................................................................................... 27 4. Krytyczny kapitał naturalny oraz wartości progowe ............................................................................... 36. II. KONCEPCJA ROZWOJU TRWAŁEGO ................................................................... 39 1. Ewolucja kategorii rozwój w naukach społecznych.................................................................................. 39 2. Trwałość jako cecha rozwoju .................................................................................................................... 51 3. Znaczenie kapitału naturalnego w procesie rozwoju – wybrane przykłady ............................................ 56. III. METODY OCENY ROZWOJU ORAZ JEGO TRWAŁOŚCI ................................. 62 1. Dyskusja nad alternatywnymi miarami rozwoju ..................................................................................... 62 2. Wybrane wskaźniki trwałości ................................................................................................................... 67 2.1. Wybrane zestawy różnorodnych wskaźników ....................................................................................... 68 2.2. Wskaźniki syntetyczne ......................................................................................................................... 70 2.3. Wskaźnik skorygowanych oszczędności netto....................................................................................... 72 2.4. Wskaźnik śladu ekologicznego ............................................................................................................. 77 2.5. Problem wyceny kapitału naturalnego................................................................................................... 80 2.6. Inne propozycje wskaźnika zużycia kapitału naturalnego ...................................................................... 85 3. Total Materiał Requirement – przegląd metody ...................................................................................... 87 4. Kapitał naturalny a rozwój – kierunki proponowanych badań ............................................................. 101. IV. EMPIRYCZNA OCENA WPŁYWU KAPITAŁU NATURALNEGO NA ROZWÓJ NA PRZYKŁADZIE WYBRANYCH KRAJÓW EUROPY ....................... 104 1. Syntetyczny miernik zużycia kapitału naturalnego ................................................................................ 104 2. Ocena relacji pomiędzy wzrostem gospodarczym oraz rozwojem społecznym a zapotrzebowaniem materiałowym .............................................................................................................. 114 3. Ocena zmian w strukturze PKB jako czynnika zapotrzebowania materiałowego wybranych krajów ......................................................................................................................................................... 130. 2.

(3) V. OCENA WPŁYWU ELEMENTÓW KAPITAŁU NATURALNEGO NA SUBIEKTYWNY DOBROBYT ...................................................................................... 137 1. Subiektywne mierniki dobrobytu jako narzędzie badawcze .................................................................. 137 2. Empiryczna ocena wpływu jakości środowiska na poziom subiektywnego dobrobytu ......................... 141. ZAKOŃCZENIE .............................................................................................................. 150 LITERATURA ................................................................................................................. 155 SPIS TABEL..................................................................................................................... 161 SPIS RYSUNKÓW........................................................................................................... 162 ZAŁĄCZNIK 1................................................................................................................. 163 ZAŁĄCZNIK 2................................................................................................................. 166. 3.

(4) Wstęp. Problematyka znaczenia zasobów naturalnych oraz środowiska naturalnego w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego jest jednym z kluczowych zagadnień nauk ekonomicznych wciąż wywołującym wiele sporów i kontrowersji. Poczynając od prac ekonomistów klasycznych, m.in. Thomasa Malthusa, aż po rozwój takich dziedzin jak ekonomia środowiska oraz ekonomia ekologiczna, zasoby oraz środowisko naturalne były przeważnie postrzegane jako bariery rozwoju społeczno-gospodarczego. Wzrost zainteresowania problemem wyczerpywania się zasobów naturalnych oraz zagrożeń związanych z degradacją środowiska naturalnego nastąpił w szczególności po publikacji w 1974 roku kontrowersyjnego raportu Klubu Rzymskiego pt. Granice Wzrostu. Raport zainicjował szereg publikacji poświęconych ekonomii zasobów naturalnych, m.in. autorstwa R. Solowa, J. Stiglitza, P. Dasgupty, G. Heala, J. Hartwicka1. Cechą wspólną tych prac było postrzeganie roli zasobów naturalnych wyłącznie w kontekście podtrzymania wzrostu gospodarczego. Celem proponowanych modeli było określenie zasad (m.in. reguła Hartwicka) oraz tzw. optymalnej ścieżki (optimal path) eksploatacji nieodnawialnych zasobów naturalnych, które by umożliwiły wzrost gospodarczy w bardzo długim okresie. W latach 80-tych w odpowiedzi na rosnącą świadomość zagrożeń środowiskowych została zaproponowana koncepcja rozwoju trwałego i zrównoważonego (sustainable development). Podstawą pojęcia trwały rozwój (sustainable development) jest definicja zawarta w tzw. Raporcie Brundtland z 1987 r. „Nasza wspólna przyszłość” – jest to rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, bez ograniczenia możliwości zaspokojenia potrzeb pokoleń następnych. We współczesnej ekonomii zasada trwałości jest interpretowana jako zasada zachowania zasobu podstawowych kapitałów umożliwiających tworzenie dobrobytu dla obecnych i przyszłych pokoleń, przy czym kapitał jest rozumiany szeroko – jest nim 1. R. M. Solow, Intergenerational Equity and Exhaustible Resources, “The Review of Economic Studies” 1974, Vol. 41, Symposium on the Economics of Exhaustible Resources, Oxford University Press, s. 2945; J. Stiglitz, Growth with Exhaustible Natural Resources: Efficient and Optimal Growth Paths, “The Review of Economic Studies” 1974, Vol. 41, Symposium on the Economics of Exhaustible Resources, Oxford University Press, s. 123-137; P. Dasgupta, G. Heal, The Optimal Depletion of Exhaustible Resources, “The Review of Economic Studies” 1974, Vol. 41, Symposium on the Economics of Exhaustible Resources, Oxford University Press, s. 3-28; J. M. Hartwick, Intergenerational Equity and the Investing of Rents from Exhaustible Resources, “The American Economic Review” 1977, Vol. 67, No. 5, s. 972-974.. 4.

(5) wszystko, co dostarcza strumienia korzyści. Wyróżnia się kapitał rzeczowy, ludzki, społeczny oraz naturalny. Z pojęciem kapitału naturalnego jest ściśle związana koncepcja tzw. świadczeń ekosystemów. Kapitał naturalny w formie ekosystemów świadczy liczne i zróżnicowane usługi ekologiczne zarówno dla produkcji i konsumpcji, jak i przede wszystkim dla utrzymania życia na ziemi. Podstawowe funkcje kapitału naturalnego to dostarczanie zasobów naturalnych wykorzystywanych w produkcji i konsumpcji, jak również świadczenie usług ekologicznych, takich jak: utrzymanie składu atmosfery, poprawa klimatu, regulacje stosunków wodnych, asymilacja zanieczyszczeń, zapewnienie żywności, utrzymanie gatunków oraz genów, dostarczanie wartości estetycznych, możliwości rekreacji etc. Warto zauważyć, że również samo pojęcie rozwoju jest interpretowane szerzej niż w ekonomii klasycznej. Rozwój nie jest utożsamiany ze wzrostem, ani też rozwojem wyłącznie gospodarczym. Celem rozwoju jest zapewnienie dobrobytu, przy czym również to pojęcie jest interpretowane szerzej niż w ekonomii głównego nurtu, gdzie dobrobyt jest sumą użyteczności z konsumpcji dóbr i usług dostarczanych przez gospodarkę. Podkreśla się znaczenie poza dochodowych, niematerialnych czynników dobrobytu (jakości życia), w szczególności dóbr dostarczanych przez środowisko naturalne – tzw. świadczeń ekosystemów. W zakresie nauk ekonomicznych można zatem mówić o powstaniu tzw. ekonomii rozwoju trwałego (sustainability economics), która powinna dążyć do określania warunków gospodarowania, które zapewniałyby dostatecznie wysokie standardy ekologiczne, ekonomiczne i społeczno-kulturowe wszystkim ludziom żyjącym obecnie i wszystkim przyszłym pokoleniom w granicach tolerancji. natury,. realizując. w. ten. sposób. zasadę. sprawiedliwości. wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej. Pomimo, że zapewnienie trwałości rozwoju społeczno-gospodarczego w długim okresie zgodnie z zasadą sprawiedliwości międzypokoleniowej zostało uznane za jeden z priorytetów realizowanej polityki rozwoju, nadal brakuje spójnej metodologii oceny rozwoju w kontekście jego trwałości, jak również określenia roli kapitału naturalnego w procesach rozwoju oraz tworzenia dobrobytu. Stwarza to szerokie perspektywy prowadzenia interdyscyplinarnych badań w tym zakresie. Celem głównym pracy jest identyfikacja oraz ocena charakteru relacji zachodzących pomiędzy elementami kapitału naturalnego oraz rozwojem w wymiarze zarówno ilościowym, jak i jakościowym. Realizacja celu głównego pracy w wymiarze teoretycznym wymaga określenia pojęcia rozwój, w tym także przedstawienia 5.

(6) interpretacji koncepcji trwałości rozwoju w kategoriach ekonomicznych, zdefiniowania kategorii kapitału naturalnego oraz jego elementów. Cele szczegółowe mają charakter zarówno metodyczny, jak i empiryczny. Celem metodycznym pracy jest dokonanie systematycznego przeglądu istniejących metod badania relacji pomiędzy kapitałem naturalnym a rozwojem, ocena możliwości ich zastosowania w ramach niniejszej pracy (również w kontekście dostępności danych) oraz zaproponowanie autorskiego miernika zużycia kapitału naturalnego. Celem empirycznym pracy jest ocena relacji pomiędzy najważniejszymi elementami kapitału naturalnego (zasobami naturalnymi oraz jakością środowiska naturalnego), a rozwojem mierzonym między innymi jako zmiany produktu krajowego brutto, jak również poprzez niematerialne aspekty dobrobytu. Postawiono następujące hipotezy badawcze: 1.. Kapitał naturalny (jego zużycie) ma istotne znaczenie w procesie rozwoju krajów, kraje o wyższym poziomie rozwoju charakteryzują się wyższym poziomem zużycia kapitału naturalnego.. 2.. Relacja pomiędzy wielkością produktu krajowego brutto a ilością zużywanych zasobów jest nieliniowa i zależy od poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju. 2a. Wzrost gospodarczy w krajach rozwijających się powoduje proporcjonalny wzrost ilości zużywanych zasobów. 2b. W krajach rozwiniętych wzrost produktu krajowego brutto wiąże się z relatywnie mniejszym przyrostem ilości zużywanych zasobów. 2c. Istnieje zjawisko tzw. „środowiskowej krzywej Kuznetsa”, polegające na zmniejszaniu ilości wykorzystywanych zasobów wraz z dalszym wzrostem gospodarczym po przekroczeniu progowej wielkości PKB na mieszkańca – tj. zależność pomiędzy PKB na mieszkańca a ilością zużywanych zasobów na mieszkańca ma kształt odwróconej litery U.. 3.. Jakość środowiska naturalnego ma statystycznie istotny wpływ na dobrobyt oraz jakość życia ludzi. Zużycie kapitału naturalnego może być rozumiane jako stopień całościowej. presji na środowisko naturalne, zależnej od ilości zużywanych zasobów naturalnych oraz jakości środowiska naturalnego. Ilość zużywanych zasobów jest miarą zużycia ilościowego, natomiast pogorszenie się jakości środowiska jest interpretowane jako zużycie jakościowe kapitału naturalnego. Do oceny zużycia ilościowego wykorzystano 6.

(7) wskaźniki zapotrzebowania materiałowego: wskaźnik bezpośrednich nakładów materiałowych (DMI – Direct Material Input) oraz wskaźnik całkowitego zapotrzebowania materiałowego (TMR – Total Material Requirement). Ze względu na ograniczenia w dostępności danych wykorzystywany był głownie wskaźnik DMI. Do oceny zużycia jakościowego zostały dobrane wskaźniki jakości środowiska naturalnego, w tym jakości powietrza, wód powierzchniowych oraz stopnia zagrożenia ekosystemów. Na podstawie dobranych wskaźników cząstkowych został oszacowany zagregowany wskaźnik. zużycia. kapitału. naturalnego. w. wybranych. krajach. europejskich. Badanie relacji pomiędzy wielkością produktu krajowego brutto a ilością zużywanych zasobów zostało przeprowadzone w układzie danych panelowych przy wykorzystaniu modelu z efektami ustalonymi (fixed effects model) za pomocą oprogramowania Gretl. Weryfikacja statystyczna hipotezy o istotnym wpływie jakości środowiska naturalnego na dobrobyt została dokonana za pomocą wskaźników subiektywnie odczuwanego dobrobytu, w tym wskaźnika deklarowanej satysfakcji z życia oraz wskaźnika deklarowanego szczęścia. Praca składa się z pięciu rozdziałów. Rozdziały pierwszy oraz drugi mają charakter teoretyczny. W rozdziale pierwszym została przedstawiona koncepcja kapitału naturalnego, jako zasobu dostarczającego szeregu różnorodnych korzyści, tym samym warunkując dobrobyt obecnych oraz przyszłych pokoleń. Korzyści te są zazwyczaj określane mianem świadczeń ekosystemów. Przedstawiono różne propozycje klasyfikacji świadczeń ekosystemów (m.in. klasyfikacja zaproponowana przez zespół R. Costanzy oraz klasyfikacja opracowana w ramach Milenijnej Oceny Ekosystemów) wraz z przykładami poszczególnych świadczeń. Integralną cechą kapitału naturalnego jest bioróżnorodność. W podrozdziale 3 rozdziału pierwszego przedstawiono syntezę dotychczasowych badań nad wpływem różnorodności biologicznej w wymiarach funkcjonalnym, ekosystemów,. gatunkowym przede. oraz. wszystkim. genetycznym na. ich. na. sposób. produktywność. funkcjonowania oraz. stabilność,. a w konsekwencji na ich zdolność do świadczenia usług. Badania te wykraczają poza zakres. nauk. ekonomicznych,. jednakże. charakter. niniejszej. pracy. wymaga. interdyscyplinarnego spojrzenia na opisywane procesy. W podrozdziale 4 rozdziału pierwszego poruszono problem tzw. wartości progowych, zwanych także „granicami planety”, z czym wiąże się pojęcie krytycznego kapitału naturalnego. 7.

(8) W rozdziale drugim omówiona została ewolucja pojęcia „rozwój” w naukach społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji A. Sena rozwoju społecznego (human development). Pojęcie rozwoju, choć intuicyjnie zrozumiałe, nie jest łatwo zdefiniować w sposób naukowy. Ponieważ głównym kryterium wyróżniania poszczególnych koncepcji rozwoju jest zakres stawianych celów, którym następnie są podporządkowywane narzędzia polityki, rozwój może być zdefiniowany poprzez wyznaczenie celów (kierunków pożądanych zmian) oraz parametrów (ilościowych oraz jakościowych), umożliwiających ocenę stopnia realizacji zakładanych celów. Jednym z najbardziej znanych prób określenia nowego paradygmatu rozwoju jest propozycja Millenijnych Celów Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych. W podrozdziale 2 rozdziału drugiego omówiono koncepcję rozwoju trwałego oraz jej ekonomiczną interpretację odwołującą się do pojęcia kapitału jako zasobu dostarczającego strumienia korzyści. Przedstawiono także wybrane przykłady wpływu kapitału naturalnego na ścieżkę rozwoju wybranych krajów, jak również wyniki badań wpływu kapitału naturalnego na odczuwany dobrobyt i jakość życia. Rozdział trzeci ma charakter metodyczny. Przedstawiono w nim wybrane metody oraz podejścia do oceny rozwoju oraz jego trwałości. Omówiono metodykę wybranych wskaźników oceny rozwoju, w tym nawiązujący do koncepcji A. Sena wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index). Oddzielnie przedstawiono zalety i wady wybranych podejść do oceny trwałości rozwoju, w tym tzw. podejście oparte na „zazielenianiu” PKB na przykładzie wskaźnika ISEW (Index of Sustainable Economic Welfare). Omówiono wskaźnik skorygowanych oszczędności netto (adjusted net savings - ANS) bezpośrednio nawiązujący do kapitałowej interpretacji trwałego rozwoju, jak również wskaźnik śladu ekologicznego (ecological footprint). Oddzielnie została omówiona problematyka wyceny kapitału naturalnego, w tym pojęcie całkowitej wartości ekonomicznej, oraz założenia rozwijanego w ramach SEEA (System of Environmental-Economic Accounting) rachunku kapitału ekosystemów. W podrozdziale 3 rozdziału trzeciego przedstawione zostały metodyczne założenia rachunku przepływów materiałowych oraz konstruowanych na jego podstawie wskaźników zapotrzebowania materiałowego. Rozdziały czwarty i piąty mają charakter empiryczny. W podrozdziale 1 rozdziału czwartego opisano i zbudowano autorski wskaźnik zużycia kapitału naturalnego łączącego zużycie ilościowe (zasoby naturalne) oraz jakościowe (pogorszenie się stanu środowiska naturalnego). Badanie zostało przeprowadzone na 8.

(9) próbie 26 krajów Europy. Na podstawie uzyskanych wartości zagregowanego wskaźnika stworzono ranking krajów według kryterium zużycia kapitału naturalnego. W podrozdziale 2 rozdziału czwartego podjęto próbę określenia charakteru zależności. pomiędzy. wzrostem. gospodarczym,. rozwojem. społecznym. a zapotrzebowaniem materiałowym. Uwzględniając dostępność danych, analizy zostały wykonane dla lat 2000-2007 w przypadku wskaźnika TMR oraz dla lat 2000-2011 w przypadku. wskaźnika. DMI.. W przypadku. wskaźnika. rozwoju. społecznego. przeanalizowano relację dla zmiennych odpowiednio z 2007 oraz 2011 roku. W podrozdziale 3 przeanalizowano zmiany w strukturze zapotrzebowania materiałowego wybranych krajów w celu wyjaśnienie niektórych z zaobserwowanych w podrozdziale 2 prawidłowości. Rozdział piąty został poświęcony weryfikacji hipotezy o istotnym wpływie wybranych parametrów jakości środowiska naturalnego na subiektywnie deklarowany dobrobyt. Na początku rozdziału zostały omówione możliwości wykorzystania wskaźników subiektywnego dobrobytu w badaniach empirycznych, następnie przeprowadzono badanie metodą regresji wielorakiej (przy wykorzystaniu programu Statistica) na próbie 26 oraz 23 krajów europejskich odpowiednio dla wskaźników deklarowanej satysfakcji z życia oraz deklarowanego szczęścia. Zakończenie zawiera syntetyczne podsumowanie uzyskanych wyników badań, ocenę stopnia realizacji zakładanych celów pracy oraz weryfikacji postawionych hipotez. Dodatkowo zawarte są sugestie dotyczące kierunków przyszłych badań.. 9.

(10) I. Koncepcja kapitału naturalnego. 1. Kapitał naturalny jako kategoria ekonomiczna. Kapitał naturalny jest stosunkowo nowym pojęciem, stosowanym zarówno przez ekonomistów, jak i przez badaczy z zakresu nauk przyrodniczych. Jest to termin interdyscyplinarny, który pomimo, że jest dość intuicyjny, trudno jest określić w sposób precyzyjny. Warto zauważyć, że samo pojęcie „kapitał” nie jest jednoznacznie rozumiane w ekonomii i było przedmiotem wielu dyskusji2. Pojęcie kapitału naturalnego zostało spopularyzowane w latach 90-tych XX w. D. Pearce i R. K. Turner posługują się terminem kapitał naturalny (natural capital), nie podając jednak jego szczegółowej definicji3. Jest on rozumiany bardzo szeroko, jako zasoby naturalne (environmental resources): lasy tropikalne, oceaniczne habitaty, mokradła, łowiska ryb, atmosfera oraz stratosfera itp. Kapitał naturalny nie jest pojęciem zupełnie nowym, jest raczej metaforą podkreślającą znaczenie elementów natury (zasoby mineralne, ekosystemy) dla społeczeństwa. Zauważa się kilka powodów, dla których lepsze zrozumienie znaczenia ekonomicznego kapitału naturalnego oraz świadczeń ekosystemów jest istotne w kontekście realizacji polityki trwałego rozwoju: . jako uzasadnienie dla zaostrzenia regulacji środowiskowych mających za cele zachowanie zasobu kapitału naturalnego;. . jako poprawa racjonalności wykorzystania zasobów poprzez rozwój rynków świadczeń ekosystemów;. . dla potrzeb zintegrowanych kryteriów kształtowania polityki ekologicznej oraz dokonywania wyborów przez społeczeństwo. Według R. Costanzy i H. Daly’ego kapitał naturalny jest rozszerzeniem. ekonomicznego pojęcie kapitału jako „zasobu dostarczającego strumienia cennych dóbr lub usług w przyszłości” na dobra i usługi środowiskowe4. Ważna jest relacja pomiędzy zasobem a strumieniem, to czy zasób jest wytworzony przez człowieka, czy jest pochodzenia naturalnego jest podstawą wyróżnienia rodzaju kapitału, nie jest natomiast 2. Przykładem może być tzw. Cambridge Capital Controversy. D. Pearce, R. K. Turner, Economics of natural resources and the environment, Harvester Wheatsheaf, London 1990, s. 46-49. 4 R. Constanza, H. E. Daly, Natural Capital and Sustainable Development, “Conservation Biology” 1992, vol. 6, No. 1, s. 38. Por. także http://www.eoearth.org/article/Natural_capital 3. 10.

(11) definiującą właściwością kapitału. Na przykład, zasób drzew czy ryb rocznie dostarcza strumienia drzew oraz ryb, który to strumień może być utrzymany w nieskończoność. Taki trwały strumień jest „naturalnych przychodem” (natural income); zasób dostarczający strumienia jest „kapitałem naturalnym”. Zauważa się, że kapitał naturalny może także dostarczać usługi takie jak utylizacja odpadów, kontrola erozji, rekreacja itp., które także należy zaliczyć do naturalnego przychodu. Wyróżnia się dwa rodzaje kapitału naturalnego: . Odnawialny – aktywny oraz samopodtrzymujący się poprzez wykorzystanie energii słonecznej. Ekosystemy są przykładem odnawialnego kapitału naturalnego – mogą być źródłem zarówno dóbr (np. drewno), jak i usług.. . Nieodnawialny – nieaktywny (pasywny) – nie dostarcza żadnych korzyści dopóki nie jest wydobyty. Przykładem są paliwa kopalniane oraz minerały. Odnawialny kapitał naturalny jest analogiczny do maszyn i podlega deprecjacji. na skutek entropii; nieodnawialny kapitał naturalny jest analogiczny do zapasów i podlega likwidacji5. Definiując kapitał naturalny, warto zauważyć, że jest on różnie rozumiany w ekonomii głównego nurtu (klasycznej oraz neoklasycznej) oraz tzw. ekonomii ekologicznej. W ekonomii głównego nurtu dostrzegana jest przede wszystkim rola tzw. zasobów naturalnych. Zauważa się, że cywilizacja od początku istnienia była od nich uzależniona. W fazie pierwszej (tj. do. XVIII w.) opartej o rozwój rolnictwa. wykorzystywane były głównie surowce odnawialne: drzewo, woda, wiatr oraz wszystko, co można uzyskać ze zwierząt domowych. Społeczeństwo epoki przemysłowej z kolei w znacznej mierze korzystało z zasobów nieodnawialnych, co pozwoliło przyspieszyć rozwój cywilizacyjny oraz, na zasadzie sprężenia zwrotnego, przyczyniło się do dalszego wzrostu zapotrzebowania na zasoby6. Pierwszą naukową definicję zasobów naturalnych zaproponował G. Pinchot w 1910 r. Zasoby naturalne to pięć rodzajów surowców niezbędnych do funkcjonowania cywilizacji: drewno, woda, węgiel, żelazo i produkty rolnicze 7. Wraz z rozwojem nauki definicja ta została znacznie rozszerzona. Współczesna definicja zasobów naturalnych obejmuje bogactwa naturalne (minerały, gleby, wody, powietrze, florę i faunę), siły przyrody oraz walory środowiska decydujące o jakości życia 5. Ibidem, s. 38. Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, red. naukowa B. Fiedor, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 121. 7 Ibidem, s. 121. 6. 11.

(12) człowieka (przestrzeń geograficzna, piękno krajobrazu, mikroklimat itp 8. Klasyfikacja i podział zasobów naturalnych może być dokonany w oparciu o następujące kryteria 9: . charakter procesów zachodzących w zasobach (biotyczne oraz abiotyczne);. . miejsce występowania (zasoby naturalne mogą się znajdować w atmosferze, hydrosferze i litosferze);. . ruchliwość (labilne oraz stabilne);. . dostępność i opłacalność użytkowania (rezerwa bieżąca, rezerwa potencjalna, zapas surowcowy);. . stopień rozpoznania (zasoby zidentyfikowane, wymierzone, rozpoznane, nieodkryte, hipotetyczne, spekulatywne);. . odnawialność. (nieodnawialne,. w. tym. podlegające. recyklingowi. oraz. niepodlegające recyklingowi, oraz odnawialne); . cykl reprodukcji (geologiczny, sekularny, wielo lub kilkuletni, roczny, sezonowy, krótkookresowy);. . obfitość zasobów (dobra wolne, dobra ekonomiczne). Problem optymalizacji gospodarowania zasobami naturalnymi jest problemem. dynamicznym. Uwzględnienie czasu powoduje, że zasoby naturalnej są traktowane jako aktywa kapitałowe w rozumieniu ekonomii. Dopuszczenie do wzrostu zasobu odnawialnego oznacza inwestycję w możliwość korzystania z niego w przyszłości; zmniejszenie wielkości zasobu jest działaniem przeciwnym, czyli dekapitalizacją. Racjonalne podejmowanie decyzji co do sposobu eksploatacji zasobu wymaga porównania kosztów i korzyści powstających w różnych momentach czasu 10. Zdaniem A. Wosia, należy odróżnić ujęcie „strumieniowe” oraz „zasobowe” w gospodarowaniu zasobami11. W ekonomii klasycznej oraz neoklasycznej dominuje podejście strumieniowe, tzn. przedmiotem analizy są bieżące strumienie (przepływy) dóbr materialnych i usług na wejściach i wyjściach układu, jakim jest gospodarka. Ujęcie zasobowe natomiast różni się od ujęcia strumieniowego długością okresu, jakiego dotyczą decyzje. Głównym celem ekonomiki zasobów jest zatem optymalizacja decyzji w długim okresie. Także według O. Langego, nakłady danego procesu 8. Ibidem, s. 121. Por. więcej: Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, red. naukowa B. Fiedor, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 122-124. 10 H. Folmer et. al., Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996, s. 120. 11 A. Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 31. 9. 12.

(13) produkcji mają charakter strumieni wtedy, gdy dotyczą roku (są to przepływy bieżące), natomiast jeżeli nie są oznaczone w czasie – są zasobami12. Perspektywa ekonomii ekologicznej jest inna, punktem wyjścia są funkcje środowiska naturalnego. Kapitał naturalny jest definiowany szerzej niż w ekonomii klasycznej i neoklasycznej, także obejmuje odnawialne oraz nieodnawialne zasoby, ale dodatkowo szczególne znaczenie przypisuje się tym elementom kapitału naturalnego, które tworzą tzw. ekosystemy13. Kapitał naturalny w formie ekosystemów świadczy liczne i zróżnicowane usługi ekologiczne zarówno dla produkcji i konsumpcji, jak i przede wszystkim dla utrzymania życia na ziemi. Podstawowe funkcje kapitału naturalnego to dostarczanie zasobów naturalnych wykorzystywanych w produkcji i konsumpcji, jak również świadczenie usług ekologicznych, takich jak: utrzymanie składu atmosfery, poprawa klimatu, regulacje stosunków wodnych, asymilacja zanieczyszczeń, zapewnienie żywności, utrzymanie gatunków oraz genów, dostarczanie wartości estetycznych14. Występuje kompleksowe podejście do kapitału naturalnego, ważna jest jego różnorodność, dynamizm oraz niepodzielność i warunki stabilności ekosystemów15. Kapitał naturalny nie jest kategorią jednorodną. W tym kontekście, elementy kapitału naturalnego można podzielić na aktywa ważne i mniej ważne, jako tzw. kapitał krytyczny i kapitał pozostały. W bardziej szczegółowym ujęciu można wyróżnić 16: . kapitał podstawowy lub zasadniczy (essential natural capital) – część kapitału naturalnego, która jest używana przez człowieka do produkcji dóbr i usług (żywność, ubrania, schronienie);. . kapitał podtrzymujący życie lub kapitał krytyczny (life-supporting or critical natural capital) – kapitał niezbędny dla reprodukcji życia (warstwa ozonowa, bioróżnorodność, ekosystemy rzeczne, bagna, lasy jako siedliska gatunków);. 12. O. Lange, Ekonomia polityczna. T. 2, w: Dzieła. T. 3, PWE, Warszawa 1975, s. 638, cyt. za: A. Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 31. 13 Ekosystem to ogół organizmów zamieszkujących jakiś obszar, pozostających we wzajemnych relacjach, wraz z ich abiotycznym środowiskiem, inaczej mówiąc biocenoza oraz biotop (zespół organizmów oraz ich siedlisko). Przegląd definicji ekosystemu można znaleźć w: J. Weiner, Życie i ewolucja biosfery. Podręcznik ekologii ogólnej, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 190 – 193. 14 J. Famielec, Korzyści i straty ekologiczne w ekonomii sektora publicznego, „Ekonomia i środowisko” 2010, nr 1, s. 51. 15 Ekonomiczne problemy ochrony środowiska i rozwoju zrównoważonego w XXI wieku, Redakcja naukowa P. Jeżowski, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2007, s. 27. 16 Ibidem, s. 27-28.. 13.

(14) . kapitał niezastępowalny (non-substitutable capital) – kapitał, który nie może być zastąpiony kapitałem wytworzonym przez człowieka (np. uprawy rolne, lasy jako czynnik odnawiający gleby, ptaki i owady zapylające uprawy i użytki zielone, krajobrazy, estetyczne elementy kapitału naturalnego). Ten rodzaj kapitału można odtworzyć;. . kapitał nieodtwarzalny (non-reconstitutable natural capital) – kapitał nie poddający się odtworzeniu w przypadku jego zniszczenia (np. minerały, kompleksy rzeczne, lasy pierwotne, bagna);. . pozostały kapitał naturalny – kapitał obejmujący pastwiska, obszary o niskiej bioróżnorodności czy sztuczne jeziora. Pojęcie kapitału naturalnego pojawia się obecnie w wielu międzynarodowych. opracowaniach i raportach. Jedną z ważniejszych inicjatyw jest próba opracowania przez ONZ systemu rachunków środowiskowo-gospodarczych – SEEA (The System of Environmental-Economic Accounts). Celem SEEA jest połączenie statystyki rachunków narodowych ze statystykami opisującymi środowisko naturalne, tym samym stworzenie rachunku satelitarnego w stosunku do systemu SNA (United Nations System of National Accounts)17. Zgodnie z SEEA 2003 kapitał naturalny obejmuje trzy zasadnicze kategorie: zasoby naturalne, ziemię oraz ekosystemy dostarczające dobra oraz usługi (tzw. świadczenia ekosystemów) niezbędne dla gospodarki oraz społeczeństwa 18. Wszystkie trzy kategorie są niezbędne dla zapewnienia trwałości rozwoju ze względu na pełnione przez nie funkcje. W literaturze można spotkać wiele klasyfikacji funkcji pełnionych przez kapitał naturalny (np. w SEEA wyróżniono trzy główne funkcje), ale najogólniej wyróżnia się cztery podstawowe funkcje kapitału naturalnego 19: . dostarczanie zasobów naturalnych (resource function) zarówno nieodnawialnych (np. zasoby kopalniane), jak i odnawialnych (np. drewno, ryby);. . absorpcja zanieczyszczeń (sink function) powstających na skutek procesów produkcyjnych oraz konsumpcji: gazów powstających na skutek spalania paliw oraz. procesów. chemicznych,. ścieków,. odpadów. przemysłowych oraz. komunalnych. Odpady te są odprowadzane do powierza, wody oraz ziemi; 17. https://unstats.un.org/unsd/envaccounting/seea.asp Integrated Environmental and Economic Accounting 2003, United Nations Statistics Divisions, s. 5, http://unstats.un.org/ 19 P. Ekins, S. Simon, L. Deutsh, C.Folke, R. De Groot, A framework for the practical application of the concepts of critical natural capital and strong sustainability, “Ecological Economics” 2003, nr. 44, s. 167. 18. 14.

(15) . zapewnianie warunków życiowych dla wszystkich żywych organizmów (life support function), w tym ludzi, przy czym niektóre z tych funkcji są krytyczne, tzn. niezbędne dla życia oraz utrzymania bioróżnorodności (czyste powietrze, woda, warstwa ozonowa);. . bezpośrednie oddziaływanie na jakość życia ludzi oraz dobrobyt poprzez zapewnienie doznań rekreacyjnych, estetycznych oraz innych korzyści niematerialnych (tzn. amenity functions). Reasumując, kapitał naturalny może być zdefiniowany poprzez trzy zasadnicze. elementy: . nieodnawialne zasoby pozyskiwane z ekosystemów,. . odnawialne zasoby dostarczane oraz podtrzymywane przez ekosystemy,. . usługi (świadczenia) ekologiczne. W literaturze przedmiotu podkreśla się konieczność bardziej ścisłej definicji. kapitału naturalnego. Zdaniem R. W. England’a przytoczone wyżej ujęcie jest niedoskonałe20. Powinniśmy odpowiedzieć na pytania: 1.. Jak określić, czy dany zasób jest „naturalny”, czy też nie jest?. 2.. Na ile zasadne jest klasyfikowanie usług ekosystemów, pozyskiwanych materiałów oraz samych ekosystemów, jako poszczególnych elementów kapitału naturalnego?. 3.. Czy dopuszczalny jest brak rozróżnienia pomiędzy zasobem (asset) a strumieniem (flow)? Konieczna jest zatem zmiana w formułowaniu koncepcji kapitału naturalnego.. Zdaniem R.W. England’a punktem wyjścia może być teoria produkcji N. GeorgescuRoegena, który wprowadził rozróżnienie pomiędzy dwoma głównymi elementami procesu produkcji: tzw. „funds elements”, które reprezentują czynniki sprawcze (agents) procesu produkcji oraz „flow elements”, które są przetwarzane przez czynniki sprawcze. Są zatem aktywne podmioty produkcji, które nadają kształt, transportują oraz w różnoraki sposób przekształcają materiały oraz energię w procesie produkcji. Podmioty nie mogą wykonywać swojej roli bez dostępu do pasywnych przedmiotów produkcji, tzn. strumieni wejścia (input flows) materiałów oraz energii niskiej entropii21. W 20. R. W. England, Should we pursue measurement of the natural capital stock? “Ecological Economics” 1998, nr 27, s. 258. 21 N. Georgescu-Roegen, The Enthropy Low and the Economic Process, Harvard University Press, Cambridge 1971, za: R. W. England, Should we pursue measurement of the natural capital stock? “Ecological Economics” 1998, nr 27, s. 258.. 15.

(16) procesie produkcji fund elements zachowują swoje fizyczne właściwości, natomiast strumienie wejścia (input flows) są przekształcane w strumienie wyjścia (output flows) o jakościowo innych właściwościach. Autor teorii powołuje się również na wnioski z zakresu badań przyrodniczych, według których organizmy współdziałają ze sobą w celu wspólnego przetrwania, przy czym interakcje te można nazwać usługami. R.. W.. England proponuje. następujący schemat. globalnego. systemu,. przedstawiony na rysunku 1, którego głównymi elementami są: 1. (B1,…, Bm) – populacje organizmów, każda populacja reprezentuje poszczególny gatunek. 2. (K1,…,Kn) – populacje trwałych, wytworzonych czynników produkcji (tzw. dobra kapitałowe). 3. L – populacja ludzi. 4. A – powierzchnia Ziemi, wykorzystywana jako przestrzeń aktywności czynników sprawczych (funds) oraz odbiornik energii słonecznej. Zbiór wytworzonych czynników produkcji obejmuje także udomowione przez człowieka gatunki zwierząt oraz roślin. Powierzchnia Ziemi jest dzielona na wykorzystywaną przez człowieka (AH) oraz niewykorzystywaną, zamieszkaną przez dzikie organizmy (AB). Także: Ø – strumień energii słonecznej, e – strumień energii na wyjściu, xk ≥ 0, k = 1, 2, …, p – strumienie wejścia wykorzystywanych zasobów (paliwa, minerały itp.), wk ≥ 0, k = 1, 2, …, p – strumienie wyjścia, Sk ≥ 0, k = 1, 2, …, p – nieożywione zasoby naturalne, będące źródłem strumieni wejścia oraz odbiornikiem strumieni wyjścia.. 16.

(17) Rysunek 1. Globalny system gospodarka – środowisko naturalne. Ø. e. (B1,…, Bm, L, K1,…,Kn, A). Funds. wk ≥ 0. Flows. xk ≥ 0. Stocks. (S1,………………,Sp) A = AB + AH. Źródło: R. W. England, Should we pursue measurement of the natural capital stock? “Ecological Economics” 1998, nr 27, s. 261.. W ramach tego stosunkowo prostego modelu układu środowisko naturalne – gospodarka możliwe jest przedstawienie wielu współczesnych globalnych trendów, przykładowo22: 1. Wzrost populacji ludzi (∆L > 0) 2. Zagospodarowywanie nowych terytoriów (∆AH > 0) 3. Utrata habitatów dzikich gatunków (∆AB > 0) 4. Utrata bioróżnorodności (∆m > 0) 5. Postępująca specjalizacja wewnątrz podsystemu gospodarki (∆n > 0) 6. Zmiany technologiczne (∆Kj < 0 dla wybranych j oraz ∆Kj > 0 dla pozostałych j) 7. Opracowywanie nowych materiałów (∆p > 0) 8. Spalanie paliw kopalnianych (∆e > 0) W ramach przedstawionego systemu kapitał naturalny może być ujęty jako 23: Definicja 1 (D1): (A, B1,…, Bm) Definicja 2: D1 + (S1,………,Sp) Definicja 3: D2 + skapitalizowana wartość Ø 22. R. W. England, Should we pursue measurement of the natural capital stock? “Ecological Economics” 1998, nr 27, s. 260. 23 Ibidem, s. 262.. 17.

(18) Definicja pierwsza określa kapitał naturalny wyłącznie jako niewytworzone przez człowieka czynniki sprawcze (funds), tzn. wszystkie dzikie gatunki zwierząt i roślin oraz powierzchnię Ziemi niezbędną dla ich egzystencji. To wąskie ujęcie pozwala uniknąć wielowymiarowości koncepcji kapitału naturalnego oraz podkreśla aktywną rolę natury jako czynnika sprawczego wielu procesów zachodzących w systemie. Definicja druga oraz trzecia są znacznie szersze, zwracają uwagę na fakt, że czynniki sprawcze (funds) nie mogą pełnić swojej roli bez dostępu do materiałów i energii niskiej entropii. Takie ujęcie kapitału naturalnego, choć poprawne metodologiczne, jest znacznie bardziej skomplikowane oraz wielowymiarowe24. Opis oraz zarządzanie kapitałem naturalnym w ujęciu zasobowym wymaga dokładnej ewidencji zarówno zasobów nieodnawialnych (paliwa kopalniane, minerały), jak również zasobów odnawialnych, przede wszystkim różnorodnych ekosystemów wraz ze zmiennymi opisującymi ich zdolność do świadczenia usług ekologicznych. Problematyka ta jest przedmiotem intensywnych badań, przy czym najbardziej trudnym wydaje się być opracowanie właśnie metodyki opisu, ewidencji oraz pomiaru kapitału naturalnego.. 2. Koncepcja świadczeń ekosystemów. Z definiowaniem kapitału naturalnego wiąże się pojęcie tzw. świadczeń ekosystemów. Można powiedzieć, że świadczenia ekosystemów są wyrazem korzyści, które ludzkość czerpie z kapitału naturalnego. Nie ma jednej definicji świadczeń lub usług ekosystemów. Najczęściej definiuje się je poprzez podawanie stosownych przykładów lub klasyfikując według pełnionych na rzeczy ludzi funkcji. Na przykład według E. O. Wilsona: „usługi ekosystemów definiuje się jako dostarczanie przez biosferę materii, energii i informacji potrzebnych do życia człowieka. Obejmują one regulowanie atmosfery i klimatu, oczyszczanie i magazynowanie wody pitnej, wytwarzanie i wzbogacanie gleby, podtrzymywanie obiegu substancji odżywczych, detoksykację i uzdatnianie odpadów, zapylanie roślin uprawnych i produkcję drewna, żywności i biopaliw”25.. 24 25. Ibidem, s. 262. E. O. Wilson, Przyszłość życia, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2003, s. 140.. 18.

(19) A. Mizgajski i M. Stępniewska uważają, że wymienione przez E. O. Wilsona funkcje przyrody należy nazywać świadczeniami środowiska. Pod tym pojęciem rozumieją ekosystemów.. całokształt korzyści osiąganych przez człowieka z metabolizmu Korzyści te wynikają z samoistnego funkcjonowania układów. przyrodniczych (pomimo ich antropogennej modyfikacji) 26. Zdaniem B. Poskrobko usługi środowiska mogą być postrzegane z dwóch punktów widzenia: biologiczno-ekologicznego i społeczno-gospodarczego. Z punktu widzenia biologiczno-ekologicznego usługą jest funkcjonowanie wszystkich tych procesów przyrody, dzięki którym habitat człowieka zapewnia wysoką jakość przyrodniczych podstaw jego życia i rozwoju. Natomiast z punktu widzenia społecznogospodarczego usługą środowiska jest wszystko to, co ma istotne znaczenie w procesach gospodarowanie łącznie z turystyką, na przykład rozkładanie odpadów, samooczyszczanie się powietrza, produkcja miodu, naturalne zapylenie roślin uprawnych27. A. Michałowski proponuje następującą definicję usług środowiska (świadczeń środowiska): „są to procesy przyrodnicze przeprowadzane przez siły geofizyczne i organizmy żywe, które przetwarzają materię, energię i informację, a także przekształcają przestrzeń w sposób pozytywny z punktu widzenia procesów gospodarowania i zrównoważonego rozwoju” 28. Zdaniem A. Michałowskiego takie podejście umożliwia rozdzielenie efektów produkcyjnych środowiska przyrodniczego na tworzenie się zasobów naturalnych i świadczenie usług środowiska. Klasyfikacja usług środowiska powinna zatem opierać się na podstawowych grupach:  materialne usługi środowiska,  energetyczne usługi środowiska,  informacyjne usługi środowiska,  przestrzenne usługi środowiska. Jedną z pierwszych całościowych klasyfikacji usług ekosystemów była klasyfikacja zaproponowana przez zespół R. Constanzy w ramach prac nad szacunkową. 26. A. Mizgajski, M. Stępniewska, Koncepcja świadczeń ekosystemów a wdrażanie zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo WSE, Białystok 2009, s. 12-13. 27 B. Poskrobko, Usługi środowiska jako kategoria ekonomii zrównoważonego rozwoju, „Ekonomia i środowisko” 2010, nr 1, s. 26. 28 A. Michałowski, Ekonomiczne podstawy usług środowiska, „Optimum. Studia ekonomiczne” 2011, nr 6.. 19.

(20) wyceną wartości tych usług 29. Zdefiniowano pojęcia kapitału oraz powiązanego z nim świadczenia. Kapitał jest rozumiany jako zasób materiałów lub informacji istniejący w określonym czasie. Każda forma kapitału generuje (samodzielnie lub w powiązaniu ze świadczeniami innych zasobów kapitału) strumień świadczeń, które mogą być wykorzystane do transformacji materiałów lub przestrzennej konfiguracji materiałów, co powoduje wzrost dobrobytu ludzi. Świadczenia ekosystemów są strumieniami materiałów, energii oraz informacji pochodzącymi od kapitału naturalnego, które w połączeniu ze świadczeniami kapitału wytworzonego oraz ludzkiego tworzą dobrobyt ludzi30. Wyróżniono 18 typów ekosystemów (biomów) oraz 17 typów świadczeń, które przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Typy świadczeń oraz funkcje ekosystemów Lp. Świadczenia ekosystemów 1 Regulacja gazów. Funkcje ekosystemów. Przykłady. Regulacja składu chemicznego atmosfery. 2. Regulacja klimatu. 3. Regulacja zaburzeń. 4. Regulacja wód. Regulacja temperatury, opadów oraz innych procesów wrażliwych na czynniki biologiczne w skali globalnej lub lokalnej Reagowanie ekosystemu na fluktuacje środowiskowe Regulacja strumieni hydrologicznych. Równowaga CO2/O2, O3 – ochrona przez promieniowanie UVB, regulacja poziomu SOx Regulacja gazów cieplarnianych. 5. Zaopatrzenie w wodę. Przechowywanie wody, retencja wodna. 6. Kontrola erozji oraz retencja osadu Tworzenie gleb. Retencja gleby w obrębie ekosystemu Procesy glebotwórcze. Cykl biochemiczne (nutrient cycling). Przetrzymywanie, obieg wewnętrzny oraz przetwarzanie. 7. 8. Ochrona przeciwko powodziom, huraganom, suszom itp. Dostarczanie wody na potrzeby rolnictwa (nawadnianie) oraz przemysłu Dostarczanie wody przez zlewnie, zbiorniki wodne oraz warstwę wodonośną. Zapobieganie utraty gleby Wietrzenie skał oraz procesy akumulacji materii organicznej Wiązanie azotu, cykle obiegu azotu, fosforu oraz innych składników. 29. R. Costanza et al., The value of the world’s ecosystem services and natural capital, “Nature” 1997, nr 387, s. 253 – 260. 30 Ibidem, s. 254.. 20.

(21) składników odżywczych 9. Unieszkodliwianie odpadów. Odzyskiwanie składników odżywczych oraz usuwanie nadmiernych składników odżywczych i związków chemicznych. Ruch kwiatowych gamet Troficzno-dynamiczna regulacja populacji. 10 11. Zapylenie Kontrola biologiczna. 12. Refugium. Siedliska dla populacji lokalnych oraz migrujących. 13. Produkcja żywności. 14. Surowce. 15. Zasoby genetyczne. Część produkcji pierwotnej brutto Część produkcji pierwotnej brutto Źródło unikatowych biologicznych materiałów i produktów. 16. Rekreacja. Zapewnienie możliwości aktywności rekreacyjnej. 17. Świadczenia kulturowe. Zapewnienie możliwości niekomercyjnego wykorzystania ekosystemów. odżywczych i pierwiastków Unieszkodliwianie odpadów, kontrola zanieczyszczeń, detoksykacja. Dostarczanie zapylaczy Kontrola gatunków drapieżnych, redukcja ilości roślinożerców przez drapieżników. Siedliska dla gatunków wędrownych, siedliska lokalnie poławianych gatunków, tereny zimowania. Produkcja ryb, roślin, orzechów, owoców itp. Produkcja drewna, paliw oraz pasz. Leki, produkty do nauki o materiałach, geny odpowiedzialne za odporność na patogeny i szkodniki roślin uprawnych, gatunki ozdobne (zwierzęta i odmiany roślin ogrodniczych). Eko-turystyka, rybołówstwo sportowe oraz inne formy aktywności rekreacyjnej. Wartości estetyczne, artystyczne, edukacyjne, duchowe, naukowe ekosystemów. Źródło: R. Costanza et al., The value of the world’s ecosystem services and natural capital, “Nature” 1997, nr 387, s. 254.. Dużym naukowym przedsięwzięciem był zainicjowany przez ONZ projekt Milenijnej Oceny Ekosystemów (Millennium Ecosystem Assessment), w ramach którego międzynarodowy zespół złożony z ponad 1360 naukowców podjął się oceny stanu światowych ekosystemów, skutków zmian w ekosystemach dla dobrobytu ludzkości. 21.

(22) oraz konieczności ich ochrony31. Projekt był realizowany w latach 2001 – 2005. Wyróżniono 31 rodzajów świadczeń ekosystemów (por. tabela 2) w czterech kategoriach: podstawowe, zaopatrujące, regulacyjne oraz kulturowe. Ocenie poddano 24 z wyodrębnionych świadczeń ze względu na ograniczone informacje 32. Stwierdzono, że w ciągu ostatnich 50 lat, 15 z 24 ocenionych świadczeń ekosystemów zostało zdegradowanych lub było wykorzystywanych w sposób zagrażający trwałości rozwoju, jak np. dostarczanie wody pitnej, populacje ryb, oczyszczanie powierza i wód, regulacja klimatu oraz zagrożeń naturalnych, ochrona przed szkodnikami. Zaznaczono, że usługi ekosystemów są coraz bardziej konsumowane, co powoduje ich dalszą degradację. Zaproponowana. klasyfikacja. budzi pewne. wątpliwości.. Wyodrębnienie. niektórych typów świadczeń, szczególnie w grupie świadczeń kulturowych wydaje się być bardzo arbitralne. Jednocześnie wątpliwe jest zaklasyfikowanie świadczeń podtrzymujących jako odrębnej grupy. Zaznaczono przy tym, że są one niezbędne dla świadczenia wszystkich pozostałych usług ekosystemu. Jednocześnie ich wpływ na dobrobyt jest pośredni oraz zachodzi w bardzo długim okresie, natomiast zmiany w trzech pozostałych kategoriach usług są odczuwalne bezpośrednio oraz stosunkowo szybko33.. 31. Millennium Ecosystem Assessment, http://www.millenniumassessment.org The Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystems and human well-being: synthesis, Island Press, Washington 2005, s. 40 33 The Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystems and human well-being: synthesis, Island Press, Washington 2005, www.millenniumassessment.org, s. 40. 32. 22.

(23) Tabela 2. Klasyfikacja świadczeń ekosystemów według Milenijnej Oceny Ekosystemów Kategoria I. Zaopatrujące Żywność. Włókna (fiber). Zasoby genetyczne Biochemikalia, naturalne leki oraz farmaceutyki Zasoby ozdobne. Woda pitna II. Regulujące Regulacja jakości powierza. Podkategoria. Charakterystyka. Zboża Żywy inwentarz (livestock) Połowy przemysłowe ryb Akwakultura Produkty dzikich roślin oraz zwierząt Drewno Bawełna, konopie, jedwab Paliwo drzewne. Szeroki zakres produktów żywnościowych pozyskiwanych z ekosystemów.. Materiały pozyskiwane z ekosystemów. Geny oraz informacja genetyczna wykorzystywana w hodowli zwierząt, uprawach rośli oraz biotechnologii Wiele leków, biocydów34, dodatków do żywności (np. alginiany), materiały biologiczne jest pozyskiwanych z ekosystemów. Produkty zwierzęce oraz roślinne, takie jak skóry, muszle, kwiaty są wykorzystywane jako ozdoby. Rośliny wykorzystuje się w procesie formowania krajobrazu. Pitna woda jest pozyskiwana z ekosystemów, może być zatem uważana za usługę zaopatrującą. Jednak jako warunek istnienia życia, woda może być uważana za usługę podtrzymującą. Ekosystemy mają znaczący wpływ na jakość powierza poprzez procesy chemiczne zachodzące w atmosferze.. 34. Biocydy (gr. bios życie + łac. -cida od caedere zabijać) - związki syntetyczne (np. pestycydy, zaprawy nasienne, kwas pruski) lub pochodzenia naturalnego (np. Albarep – koncentrat czosnkowy o właściwościach repelencyjnych i bakteriostatycznych, antybiotyki, fitoncydy, wyciągi z ziół) do zwalczania szkodliwych organizmów w rolnictwie, leśnictwie i przechowalnictwie.. 23.

(24) Regulacja klimatu. Klimat globalny Klimat regionalny oraz lokalny. Regulacja wód. Regulacja erozji Oczyszczanie wód oraz unieszkodliwianie odpadów Regulacja chorób Regulacja szkodników Zapylenie Regulacja zagrożeń naturalnych III. Kulturowe Różnorodność kulturowa Wartości duchowe oraz religijne Systemy wiedzy. Ekosystemy wpływają na klimat globalny poprzez procesy sekwestracji oraz emisji gazów cieplarnianych. Zmiany form pokrycia gruntu (land cover) mają wpływ na lokalną temperaturę oraz opady. Częstotliwość i wielkość spływu powierzchniowego, powodzi, zasilania wód podziemnych (alimentacji) może być pod silnym wpływem zmian w pokryciu terenu, w szczególności zmieniających potencjał magazynowania wody przez system, np. przekształcenie terenów podmokłych, zastępowania lasów przez tereny uprawne oraz terenów uprawnych przez obszary miejskie. Pokrywa roślinna odgrywa ważną rolę w utrzymaniu gleby i zapobieganiu osuwiskom. Ekosystem odfiltrowują i rozkładają odpady organiczne wprowadzane do wód śródlądowych, ekosystemów morskich i przybrzeżnych; pochłaniają oraz unieszkodliwiają toksyczne związki poprzez procesy zachodzące w glebie oraz pod glebą. Zmiany w ekosystemach mają wpływ na obfitość ludzkich patogenów, np. cholery, jak również obfitość przenosicieli chorób, np. moskitów. Zmiany w ekosystemach mają wpływ na rozpowszechnienie szkodników roślin oraz zwierząt. Zmiany w ekosystemach wpływają na rozkład, obfitość oraz efektywność zapylaczy. Ekosystemy przybrzeżne, np. lasy mangrowe (namorzyny), rafy koralowe zmniejszają szkody spowodowane przez huragany czy duże fale. Różnorodność ekosystemów jest czynnikiem różnorodności kulturowej. Wiele religii przypisuje wartość duchową lub religijną ekosystemom lub ich komponentom. Ekosystemy wpływają na typy systemów wiedzy ( tradycyjne oraz 24.

(25) Wartości edukacyjne Inspiracja Wartości estetyczne Relacje społeczne. Poczucie miejsca (sense of place) Dziedzictwo kulturowe Rekreacja oraz ekoturystyka Podtrzymujące Tworzenie gleb. Fotosynteza Produkcja pierwotna Cykle biochemiczne (org. nutrient cycling) Cykl hudrologiczny. formalne) rozwijanych w różnych kulturach. Ekosystemy oraz ich elementy są podstawą dla formalnej oraz nieformalnej edukacji w wielu społeczeństwach. Ekosystemy są źródłem inspiracji w sztuce, folklorze, sferze symboli narodowych, architekturze oraz reklamie. Ludzie cenią piękno oraz estetykę różnych elementów ekosystemów. Ekosystemy mają wpływ na relacje społeczne wykształcone w różnych kulturach, np. społeczeństwa rybackie, nomadowie, społeczeństwa rolnicze. Wiele ludzi ceni tzw. „poczucie miejsca” utożsamiane z wybranymi właściwościami ich środowiska, wliczając także ekosystemy. Społeczeństwa przypisują dużą wartość utrzymaniu historycznie ważnych krajobrazów (cultural landscapes) lub ważnych kulturowo gatunków. Właściwości przyrodnicze mają duży wpływ na popularność turystyczną poszczególnych miejsc. Ponieważ wiele świadczeń zaopatrujących zależy od urodzajności gleby, proces glebotwórczy wpływa na dobrobyt ludzi na wiele różnych sposobów. Fotosynteza dostarcza tlen niezbędny dla większości żywych organizmów. Proces gromadzenia energii oraz składników odżywczych przez organizmy. W ekosystemach odbywa się obieg około 20 składników odżywczych niezbędnych do życia, w tym azotu i fosforu; są one utrzymywane w różnych stężeniach w różnych częściach ekosystemów. Cykl obiegu wody zachodzi w ekosystemach, jest niezbędny dla żywych organizmów.. Źródło: The Millenium Ecosystem Assessment, Ecosystems and human well-being: synthesis, Island Press, Washington 2005, www.millenniumassessment.org, s.40.. 25.

(26) Europejska Agencja Ochrony Środowiska w trakcie prac nad aktualizacją SEEA również zainicjowała opracowanie Wspólnej Międzynarodowej Klasyfikacji Usług Ekosystemów (The Common International Classification of Ecosystem Services – CICES)35. Podobnie do innych klasyfikacji, CICES obejmuje usługi: zaopatrujące (provisioning),. regulacyjne. oraz. kulturowe,. ale. nie. obejmuje. tzw.. usług. podtrzymujących (supporting), które są traktowane jako część podstawowych struktur, procesów oraz funkcji charakteryzujących ekosystemy. Podtrzymujące usługi są tylko pośrednio konsumowane lub wykorzystywane oraz jednocześnie mają wpływ na świadczenie przez ekosystem innych typów usług. CICES opisuje końcowe świadczenia/usługi ekosystemów posługując się pięciostopniową hierarchiczną strukturą w układzie: . sekcja (section) – np. zaopatrujące,. . dział (division) – np. żywienie (nutrition),. . grupa (group) – np. lądowe rośliny oraz zwierzęta,. . klasa (class) – np. zboża,. . typ klasy (class type) – np. przenica. Zauważa się, że zaproponowana struktura jest zgodna z zaleceniami Wydziału. Statystycznego Narodów Zjednoczonych (United Nations Statistical Division - UNSD). Pierwsze cztery poziomy hierarchiczne mogą być wykorzystywane w rachunkowości ekosystemów bez ograniczenia przydatności klasyfikacji dla innych celów (np. map) wymagających bardziej szczegółowych kategorii. Możliwe jest także stopniowe rozszerzenie klasyfikacji poprzez dodawanie kolejnych klas oraz typów klas w miarę postępu w wiedzy oraz konieczności nowych zastosowań36. Przedstawione definicje oraz klasyfikacje świadczeń ekosystemów różnią się między sobą w szczegółach, jednak główne typy wyróżnianych świadczeń są bardzo podobne. Warto zauważyć, że koncepcja świadczeń ekosystemów jest stosunkowo nowym,. dopiero. rozwijającym. się. polem. badawczym. o. charakterze. interdyscyplinarnym.. 35. http://cices.eu/ Warto zaznaczyć, że klasyfikacja CICES jest ciągle w fazie roboczej. Aktualna wersja pełnej klasyfikacji jest dostępna na stronie: http://cices.eu 36. 26.

(27) 3. Bioróżnorodność jako cecha kapitału naturalnego. Bioróżnorodność można traktować jako cechę kapitału naturalnego, decydującą o zdolności ekosystemów do świadczenia różnorakich usług, jak również mająca bezpośredni wpływ na produktywność oraz stabilność ekosystemów. Jak pisze E. O. Wilson: „z licznych niezależnych obserwacji przeprowadzonych w różnych rodzajach ekosystemów można wysnuć wspólny wniosek: im więcej gatunków żyje razem, tym bardziej. stabilny. i produktywny. jest. ekosystem,. który. tworzą.37”. Przez. „produktywność” rozumie się ilość tkanki roślinnej i zwierzęcej wytwarzanej w ciągu ustalonego okresu. „Stabilność” jest określana przez dwa parametry: jak niewielkie są wahania zsumowanej liczebności wszystkich gatunków danego ekosystemu oraz jak szybko ekosystem powraca do stanu pierwotnego po pożarze, suszy i innych zaburzających zdarzeniach. Szczególnie podkreśla się rolę mikroorganizmów (bakterii, pierwotniaków, grzybów itp.), które tworzą „fundament” ekosystemu: rozkładają szczątki większych organizmów, tworzą rezerwuary węgla i azotu i uwalniają dwutlenek węgla, ograniczając fluktuacje w cyklach organicznych i przepływie energii w całej reszcie ekosystemu, niwelują skutki niebezpiecznych zaburzeń spowodowanych przez zanieczyszczenie38. Określenie związków pomiędzy liczebnością gatunków a funkcjonowaniem ekosystemów oraz świadczeniem przez nie specyficznych usług na rzecz ludzkości jest przedmiotem intensywnych badań, także eksperymentalnych, rozpoczętych w latach 90. XX w. W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na to, że w celu zachowania świadczeń ekosystemów powinno się skupić na zachowaniu lub przywracaniu ich biotycznej integralności pod względem składu gatunkowego, względnej liczebności, organizacji funkcjonalnej oraz liczby gatunków, a nie po prostu maksymalizacji liczby obecnych gatunków39. Ogólny schemat zależności pomiędzy bioróżnorodnością, funkcjonowaniem ekosystemów oraz świadczeniem przez nie usług na rzecz dobrobytu ludzi jest przedstawiony na rysunku 2.. 37. E. O. Wilson, Przyszłość życia, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2003, s. 145. Ibidem, s. 144. 39 S. Diaz et al., Biodiversity Loss Threatens Human Well-Being, PLoS Biology 4(8), http://www.plosbiology.org/article/info:doi/10.1371/journal.pbio.0040277 , s. 1300. 38. 27.

(28) Rysunek 2. Schemat zależności bioróżnorodność – świadczenia ekosystemów dobrobyt Czynniki globalne. Dobrobyt ludzi. - klimat - cykle biochemiczne - użytkowanie ziemi - wprowadzenie nowych gatunków. Świadczenia ekosystemów Procesy w ekosystemach. Świadczenia pośrednio lub bezpośrednio wynikające z funkcjonowania ekosystemów. Bioróżnorodność. Świadczenia bezpośrednio wynikające z istnienia gatunków zwierząt i roślin. - genetyczna - gatunkowa - grupy funkcjonalne - jednostki krajobrazu. Źródło: opracowania własne na podstawie: S. Diaz et al., Biodiversity Loss Threatens Human Well-Being, PLoS Biology 4(8), http://www.plosbiology.org/article/info:doi/10.1371/journal.pbio.0040277, s. 1301.. Elementy bioróżnorodności wpływają na świadczenia ekosystemów w sposób bardzo skomplikowany. Wybrane zależności wraz z opisem mechanizmu oddziaływania są przedstawione w tabeli 3. Zależności są opisane na podstawie istniejącej teorii oraz przeprowadzonych eksperymentów.. 28.

(29) Tabela 3. Wpływ wybranych elementów bioróżnorodności na świadczenia ekosystemów Świadczenia ekosystemów Wielkość produkcji biomasy przez rośliny, uznane za istotne przez ludzi. Stabilność produkcji biomasy przez rośliny, uznane za istotne przez ludzi. Zachowanie żyzności gleb, które podtrzymują produkcję roślin i zwierząt uznanych za istotne przez ludzi Regulacja ilości i jakości wody dostępnej dla ludzi, zwierząt domowych i roślin. Zapylanie niezbędne dla przetrwania oraz produkcji owoców ważnych gatunków roślin. Odporność na gatunki inwazyjne, które powodują negatywne ekologiczne, ekonomiczne i / lub kulturowe skutki. Elementy bioróżnorodności oraz mechanizmy wpływu Funkcjonalna kompozycja - szybciej rosnące, większe, bardziej lokalnie przystosowane rośliny produkują więcej biomasy, bez względu na liczbę gatunków występujących; w ubogich w gatunki systemach współistniejące rośliny z różnymi strategiami wykorzystywania zasobów lub wspomagające się nawzajem mogą przyswoić więcej zasobów. W danych warunkach większa liczba gatunków powoduje, że zwiększa się prawdopodobieństwo wystąpienia grupy gatunków komplementarnych lub wysoce produktywnych, czego efektem będzie większa produktywność całego systemu. Różnorodność genetyczna - duża zmienność genetyczna w obrębie gatunku roślin chroni produkcję przed stratami powodowanych chorobami oraz zmianami środowiska. Liczba gatunków - uprawa więcej niż jednego gatunku na tym samym obszarze pozwala na utrzymanie produkcji w szerszym zakresie warunków. Funkcjonalna kompozycja - właściwości oraz strategia wykorzystania zasobów dominujących roślin determinuje zdolność procesów ekosystemu do pozostania w niezmienionym kształcie lub powrotu do stanu początkowego po zaburzeniach. Funkcjonalna kompozycja - szybko rosnące, bogatej w składniki odżywcze rośliny zwiększają żyzności gleby; gęste systemy korzeniowe zapobiegają erozji. Rozmieszczenie i wielkość jednostek krajobrazowych nienaruszone korytarze nadbrzeżne (riparian corridors) oraz obszary o zwartej pokrywie roślinnej zmniejszają erozję oraz poprawiają jakość wody. Funkcjonalna kompozycja - roślinność zdominowana przez duże, szybko rosnące, wielkolistne, głęboko zakorzenione rośliny ma wysoki współczynnik transpiracji40, zmniejszając strumień przepływu. Funkcjonalna kompozycja owadów zapylających - utrata wyspecjalizowanych zapylaczy prowadzi do genetycznego zubożenia oraz zmniejsza liczbę i jakość owoców. Liczba gatunków owadów zapylających - mniejsza liczba gatunków owadów zapylających prowadzi do genetycznego zubożenia gatunków roślin. Rozmieszczenie i wielkość jednostek krajobrazowych - duże i / lub dobrze połączone jednostki krajobrazowe umożliwiają przemieszczanie się zapylaczy wśród roślin tego samego gatunku, co powoduje utrzymanie puli genetycznej roślin. Funkcjonalna kompozycja – niektóre kluczowe rodzime gatunki są bardzo konkurencyjne lub mogą działać jako kontrola biologiczna zapobiegając rozprzestrzenianiu się obcych gatunków. Rozmieszczenie jednostek krajobrazu – układ korytarzy krajobrazowych (np. drogi, rzeki i rozległe uprawy) może ułatwić rozprzestrzenianie obcych gatunków; wielkość i rodzaj odpowiednich korytarzy mogą być różne dla różnych organizmów. Liczba gatunków (przy pozostałych czynnikach niezmienionych) bogate gatunkowo społeczności częściej zawierają bardzo. 40. Transpiracja – czynne parowanie wody z nadziemnych części roślin. Współczynnik transpiracji – ilość (w gramach lub litrach) wytranspirowanej wody potrzebnej do wyprodukowania określonej ilości (1 g lub 1 kg) suchej masy rośliny.. 29.

(30) konkurencyjne gatunki oraz pozostawiają mniej niewykorzystanych zasobów, dlatego są bardziej odporne na inwazję obcych gatunków. Zwalczanie szkodników i chorób w Różnorodności genetyczna roślin uprawnych – duża systemach rolniczych wewnątrzgatunkowa różnorodność genetyczna zmniejsza gęstość występowania roślin wykorzystywanych przez dla wyspecjalizowane szkodniki, a zatem też ich zdolność do rozprzestrzeniania się. Liczba roślin uprawnych, chwastów oraz gatunków bezkręgowców - wysoka liczba gatunków działa podobnie jak różnorodność genetyczna, a także zwiększa siedlisko dla naturalnych wrogów szkodników.. Przestrzenne rozmieszczenie jednostek krajobrazowych - naturalne płaty roślinności przemieszane z uprawami zapewniają schronienie dla naturalnych wrogów szkodliwych owadów. Regulacja za pomocą Rozmieszczenie i wielkość jednostek krajobrazowych – rozmiar i biofizycznych sprzężeń warunków przestrzenne rozmieszczenie jednostek krajobrazowych na dużych klimatycznych odpowiednich dla obszarach wpływa na klimat w skali lokalnej oraz regionalnej ludzi oraz zwierząt i roślin, poprzez boczny ruch mas powietrza o różnej temperaturze i uznawanych za istotne wilgotności; wartość progowa dla występowania efektu to rozmiar łata około 10 km średnicy, w zależności od prędkości wiatru oraz topografii. Funkcjonalna kompozycja – wysokość, różnorodność strukturalna, architektura i fenologia zmieniają albedo, pochłanianie ciepła oraz mechaniczną turbulencję, tym samym zmieniając temperaturę oraz wzory cyrkulacji powietrza w skali lokalnej. Regulacja poprzez pochłanianie Rozmieszczenie i wielkość jednostek krajobrazowych - strata dwutlenku węgla w biosferze węgla jest większa na skraju lasu, więc gdy następuje warunków klimatycznych fragmentaryzacja obszarów leśnych, większa część całkowitej odpowiednich dla ludzi oraz powierzchni traci węgiel. zwierząt i roślin, uznawanych za Funkcjonalna kompozycja – małe, szybko rosnące, szybko istotne rozkładające się, krótkotrwałe rośliny zachowują mniej dwutlenku węgla w biomasie niż duże, wolno rosnące, powoli rozkładających, długowieczne rośliny. Liczba gatunków – duża liczba gatunków może spowolnić rozprzestrzenianie się szkodników i patogenów, które są ważnymi czynnikami strat węgla z ekosystemów. Ochrona przed zagrożeniami Rozmieszczenie i wielkość jednostek krajobrazowych - duże naturalnymi (burze, powodzie, obszary ze strukturalnie złożoną roślinnością lub małe, sąsiadujące huragany, pożary) obszary mogą zaoferować większą ochronę dla pobliskich ekosystemów przed powodzią, wiatrem. Funkcjonalna kompozycja – głęboko zakorzenione rośliny są mniej narażone na wyrwanie przez huragany, rozległe, powierzchniowe systemy korzeniowe chronią glebę przed erozją spowodowaną przez powodzie i burze; liściaste drzewa zmniejszają łatwopalność. Źródło: S. Diaz et al., Biodiversity Loss Threatens Human Well-Being, PLoS Biology 4(8), http://www.plosbiology.org/article/info:doi/10.1371/journal.pbio.0040277, s. 1303.. W czerwcu 2012 roku w „Nature” ukazał się przeglądowy artykuł podsumowujący 20 lat badań w tej dziedzinie 41. Autorzy wyraźnie oddzielają badania nad wpływem bioróżnorodności na funkcjonowanie ekosystemów (tzw. BEF – biodiversity and ecosystem functioning) od badań nad wpływem bioróżnorodności na świadczenie przez ekosystemy usług na rzecz ludzkości (BES - biodiversity and ecosystem services). Artykuł podsumowuje osiągnięcia w obu tych dziedzinach, 41. B. J. Cardinale et al., Biodiversity loss and its impact on humanity, “Nature” 2012, vol. 486, s. 59 – 67.. 30.

(31) wymieniając zbiór twierdzeń, co do których istnieje konsensus w środowisku naukowym, oraz dopiero wyłaniające się trendy przyszłych badań. W dziedzinie BEF jak dotąd przeprowadzono ponad 600 eksperymentów, przy czym połowa wszystkich prac została opublikowana po 2005 roku. Uzyskane wyniki oraz. zebrane. dowody pozwalają. na. sformułowanie. sześciu. konsensualnych. 42. stwierdzeń : 1. Utrata bioróżnorodności, tj. ograniczenie liczby genów, gatunków lub grup funkcjonalnych organizmów zmniejsza wydajność ekosystemu w wychwytywaniu biologicznie ważnych zasobów (składniki odżywcze, woda, światło itp.) oraz przetwarzaniu ich w biomasę. Istnieją wyjątki od tego stwierdzenia w przypadku niektórych ekosystemów i procesów, oferując możliwości zbadania czynników, ograniczających wpływ bioróżnorodności. 2. Jest coraz więcej dowodów, że różnorodność biologiczna zwiększa stabilność funkcji ekosystemu w czasie, aczkolwiek nie ma powodów, aby sądzić, że różnorodność biologiczna powinna wzmocnić wszystkie formy stabilności. Różnorodność ma wpływ na stabilność ekosystemu w przechwytywaniu zasobów oraz tworzeniu biomasy. 3. Wpływ bioróżnorodności na dowolny proces zachodzący w ekosystemach ma charakter nieliniowy – wraz z utratą bioróżnorodności przyspiesza tempo zmian. Jeszcze nie oszacowano ilościowych miar poziomu różnorodności biologicznej, dla którego zmiany w funkcjonowaniu ekosystemów stają się istotne (dla różnych typów ekosystemów), ale jest to rozwijające się pole badawcze. 4. Zróżnicowane ekosystemy są bardziej produktywne, ponieważ zawierają pewne „kluczowe” gatunki, które mają duży wpływ na produktywność. Jednocześnie zróżnicowanie. cech. funkcjonalnych. wśród. organizmów. zwiększa. całkowite. przyswajanie zasobów. Synteza badań ostatnich 10 lat wskazuje na to, że zarówno właściwości poszczególnych organizmów, jak i pewna „komplementarność” pomiędzy nimi, razem mają wpływ na funkcjonowanie ekosystemów. Wyniki ponad 200 eksperymentów wskazują na to, że wpływ każdego w tych czynników wynosi przeciętnie ok. 50% całkowitego wpływu bioróżnorodności. 5. Utrata różnorodności pomiędzy poziomami troficznymi ekosystemu ma potencjalnie silniejszy wpływ na funkcjonowanie ekosystemu niż utrata różnorodności wewnątrz poszczególnych poziomów troficznych.. 42. Ibidem, s. 60. Artykuł także zawiera odwołania do wszystkich źródłowych publikacji.. 31.

(32) 6. Cechy funkcjonalne organizmów. mają duży wpływ na. funkcjonowanie. ekosystemów. Zmiana w funkcjonowaniu ekosystemu na skutek wymarcia organizmu zależy w dużej mierze od tego, jaka cecha biologiczna została wyeliminowana. W zależności od utraconych cech funkcjonalnych organizmów zmiany w ekosystemie mogą się różnić – od znacznego ograniczenia procesów ekologicznych (np. w przypadku przetrwania wyjątkowo mało produktywnych organizmów) po scenariusz przeciwny,. gdy zarówno. produktywność,. jak. i stabilność,. wzrastają.. Ocena. zróżnicowania cech funkcjonalnych poszczególnych organizmów oraz określenie ich wpływu na procesy zachodzące w ekosystemach, jak i ryzyko wymarcia, jest intensywnie rozwijanym obszarem badań. Wyszczególniono także cztery wyłaniające się tendencje, które zmieniają nasze postrzeganie skali konsekwencji utraty bioróżnorodności. 1. Wpływ utraty bioróżnorodności na procesy ekologiczne może być wystarczająco duży, by być porównywalnym z innymi globalnymi czynnikami zmian w środowisku naturalnym. Wyniki przeprowadzonych eksperymentów oraz meta-analiz wskazują, że wyginięcie gatunków wpływa na pierwotną produktywność w sposób porównywalny do wpływ susz, promieniowania ultrafioletowego, ocieplenia klimatu, ozonu, zakwaszenia itd. 2. Wpływ różnorodności biologicznej rośnie wraz z upływem czasu, jak również może wzrastać w skali przestrzennej. Eksperymenty przeprowadzone w małej skali oraz krótkim okresie mogą zbyt nisko oceniać wpływ różnorodności na funkcjonowanie naturalnych ekosystemów. 3. Wyniki badań sugerują, że liczba gatunków potrzebnych do utrzymania wybranego pojedynczego procesu ekologicznego jest niższa niż liczba gatunków potrzebnych do utrzymania wielu procesów równocześnie. Potrzebna jest większa różnorodność biologiczna, by móc utrzymać "wielofunkcyjność" ekosystemów. 4. Ekologiczne skutki utraty bioróżnorodności można przewidzieć na podstawie historii ewolucyjnej. Ostatnie meta-analizy wskazują, że odległości filogenetyczne między gatunkami (miara genetycznej dywergencji) mogą w większym stopniu wyjaśniać różnice w produkcji biomasy niż różnorodność taksonomiczna.. 32.