Faza zasypiania

Zasypianie oznacza poœredni stan mózgu/umys³u pomiêdzy czuwaniem i snem w³aœciwym¹¹. Zmniejsza siê wówczas nastawienie na informacje ze-wnêtrzne i zwiêksza siê podatnoœæ na sen. Gdy umys³ zasypia, traci automatycz-nie w³asnoœci specyficzne dla stanu czuwania. Jednak ten proces przechodzenia ze stanu czuwania w stan snu nie jest jak dot¹d dobrze poznany. Zasypianie za-chodzi podczas pierwszego stadium fazy NREM (NREM1) i dlatego bywa na-zywane lekkim snem NREM. NREM1 spe³nia te¿ charakterystykê EEG przyjê-t¹ dla faz snu NREM. Inaczej jest w sensie subiektywnym. Zasypianiu w NREM1 towarzysz¹ doznania z³o¿onych i dziwacznych halucynacji sensorycz-nych (najczêœciej wizualsensorycz-nych), co bardziej przypomina cechy marzeñ sensensorycz-nych w fazie REM, a nie typowo myœlowy charakter stanów umys³u w REM¹². Zgod-nie z tym sformu³owano hipotezê utajonego snu REM, zgodZgod-nie z któr¹ charak-terystyczne cechy doznañ podczas fazy REM s¹ ju¿ obecne na pocz¹tku snu, co t³umaczy wystêpowanie stanów hipnagogicznych¹³. W odró¿nieniu jednak od typowych cech marzeñ sennych w REM stany hipnagogiczne wi¹¿¹ siê z wiêk-szym monitorowaniem prze¿yæ¹⁴. Niekiedy te¿ skurcze nóg i ramion,

charakte-10 T.A. Nielsen, op. cit., s. 851–866; J.A. Hobson, E. Pace-Schott, R. Stickgold, Dre-aming and the Brain: Toward a Cognitive Neuroscience of Conscious States, “Behavioral and Brain Sciences” 2000, nr 6, s. 793–842.

11 R.D. Ogilvie, The Process of Falling Asleep, “Sleep Medicine Reviews” 2001, nr 3, s. 247–270.

12 D. Vaitl, N. Birbaumer, J. Gruzelier, G.A. Jamieson, B. Kotchoubey, A. Kübler, D. Lehmann, W.H. Miltner, U. Ott, P. Pütz, G. Sammer, I. Strauch, U. Strehl, J. Wackermann, T. Weiss, Psychobiology of Altered States of Consciousness, “Psychological Bulletin” 2005, nr 1, s. 98–127; R. Bódizs, M. Sverteczki, E. Mészáros, Wakefulness-Sleep Transition: Emer-ging Electroencephalographic Similarities with the Rapid Eye Movement Phase, “Brain Rese-arch Bulletin” 2008, nr 1–2, s. 85–89.

13 T. A. Nielsen, op. cit., s. 851–866.

14 T. Hori, M. Hayashi, T. Morikawa, Topographical EEG Changes and the Hypnagogic Experience, (w:) R.D. Ogilvie, J.R. Harsh (red.), Sleep Onset: Normal and Abnormal Proces-ses, American Psychological Association, Washington 1994, s. 237–253.

94 Piotr Markiewicz

rystyczne dla pocz¹tku zasypiania, mog¹ wspó³wystêpowaæ z doznawanymi w stanach hipnagogicznych wra¿eniami ruchu koñczyn¹⁵.

Pomiar aktywnoœci mózgowia podczas NREM1 (PET, rCBF) wykaza³ dez-aktywacjê czo³owo-ciemieniow¹ (obszary przedruchowe i tylne obszary ciemie-niowe), dezaktywacjê wzgórzowo-mó¿d¿kow¹ oraz aktywacjê asocjacyjnych okolic p³atów potylicznych (wyniki odniesione do stanu czuwania – rys. 1).

Badacze z zespo³u Kjaera zinterpretowali uzyskane wyniki w kategoriach bardziej umys³u czuwaj¹cego ni¿ œpi¹cego. Ich zdaniem uzyskany profil hemo-dynamiczny w fazie NREM1 nie wskazuje na specyficzne w³asnoœci doœwiad-czeñ hipnagogicznych, gdy¿ porównanie skanów mózgowia z halucynacjami hip-nagogicznymi i bez takich halucynacji nie wykaza³o ró¿nic statystycznych. Stan NREM1 przypomina raczej inne formy zmodyfikowanej œwiadomoœci czuwa-j¹cej (np. stan relaksacji medytacyjnej lub hipnozy) ni¿ pe³ne postaci snu (NREM2-NREM4 i REM). Podobieñstwa pomiêdzy medytacj¹ relaksacyjn¹, stanami hipnotycznymi oraz NREM1 dotycz¹ dezaktywacji czo³owej obecnej w ka¿dym z wymienionych stanów. Taka charakterystyka dezaktywacyjna

Rys. 1. Schematyczny profil aktywacji i dezaktywacji mózgowia w fazie NREM1 uzyskany przez porów-nanie do stanu czuwania¹⁶. Bia³e ko³o z czarn¹ obwódk¹ oznacza wzrost aktywnoœci, czarne ko³a – spadek aktywnoœci. Z prawej strony zaznaczono lokalizacjê neuroanatomiczn¹ oraz prawdopodobne konsekwencje kognitywne.

15 S. Sherwood, Relationship between the Hypnagogic/Hypnopompic States and Reports of Anomalous Experiences, “Journal of Parapsychology” 2002, nr 2, s. 127–150.

16 Opracowano na podstawie: T.W. Kjaer, I. Law, G. Wiltschiotz, O.B. Paulson, P.L. Madsen, Regional Cerebral Blood Flow during Light Sleep – a H215O-PET Study, “Jour-nal of Sleep Research” 2002, nr 3, s. 201–207.

95 Umys³ podczas snu z perspektywy funkcjonalnego neuroobrazowania

sugeruje wspólny poziom deficytów funkcji wykonawczych (np. planowanie, orientacja, monitorowanie zachowañ), które nie wystêpuj¹ w typowym stanie czuwania.

Pomimo próby zbli¿enia stanów hipnagogicznych z nietypowymi stanami czuwania istniej¹ – jak s¹dzê – podstawy obrony specyfiki doznañ podczas za-sypiania. Brak ró¿nic statystycznych pomiêdzy profilami aktywnoœci mózgowia z omamami hipnagogicznymi i bez omamów mo¿e wskazywaæ na czynnik wzbu-dzaj¹cy takie omamy, którego cytowane badania nie kontrolowa³y, np. ogólny stan aktywnoœci mózgowia. Poza tym zarejestrowane dezaktywacje s¹ podobne do tych stwierdzanych podczas neuroobrazowania w³aœciwych form snu. Przy-k³adowo, dezaktywacja czo³owo-ciemieniowa jest obecna w REM, a dezaktywa-cja wzgórzowa – w NREM (por. ni¿ej w artykule). W koñcu podobieñstwo po-miêdzy NREM1 a stanami medytacji i hipnozy jest wzglêdne – co zreszt¹ zauwa¿aj¹ sami badacze – gdy¿ medytacja relaksacyjna wi¹¿e siê z aktywizacj¹ potyliczno-ciemieniow¹, a hipnoza wskazuje na dezaktywacjê przedklinka¹⁷. W efekcie mo¿na zgodziæ siê z grup¹ Kjaera, ¿e stadium NREM1 to œni¹cy stan czuwania, ale tym samym fakt obecnoœci œnienia wyklucza identyfikacjê z nie-typowymi stanami czuwania.

Uzyskany w badaniu zespo³u Kjaera profil hemodynamiczy mózgowia pod-czas zasypiania pozwala scharakteryzowaæ w³asnoœci umys³u hipnagogicznego (por. rys. 1 – panele). Podstaw¹ interpretacji jest wiedza o funkcjach kognityw-nych realizowakognityw-nych przez okreœlone struktury mózgowia. Obecnoœæ doznañ wi-zualnych podczas zasypiania odnosi siê do aktywacji asocjacyjnych obszarów potylicznych (zakrêt potyliczny œrodkowy). Stan deluzji sennej, a wiêc brak kry-tycznej œwiadomoœci przebywania w stanie snu, mo¿e wynikaæ z uogólnionego os³abienia procesów œwiadomoœci (dezaktywacja czo³owa i dezaktywacja wzgó-rzowa). Natomiast dezaktywacja przedruchowa, wzgórzowa i mó¿d¿kowa mo¿e byæ wkaŸnikiem dysfunkcji zachowañ ukierunkowanych celowo (rys. 1)¹⁸.

Pozostaje jeszcze kwestia dezaktywacji ciemieniowej, któr¹ zespó³ Kjaera pomin¹³ w interpretacji. W tym wypadku chodzi dok³adnie o zakrêt nadbrze¿ny lub – w innej terminologii – obszar BA 40. Zakrêt nadbrze¿ny uczestniczy w realizacji ró¿nych funkcji kognitywnych. Uszkodzenia tego obszaru w prawej pó³kuli powoduj¹ wyst¹pienie apraksji konstrukcyjnej (niezdolnoœæ do wykony-wania np. zadañ przestrzennych, np. rysowanie zegara, interpretowanie mapy) oraz mog¹ wywo³aæ uwagowe pomijanie stronne¹⁹. Z innych badañ wynika, ¿e zakrêt nadbrze¿ny uczestniczy w tworzeniu z³o¿onej reprezentacji zachowañ motorycznych, w sytuacjach rozpoznawania relacji przestrzennych,

rozpoznawa-17 Ibidem, s. 201–207.

18 Ibidem.

19 N.G. Martin, Neuropsychologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.

96 Piotr Markiewicz

nia dzia³añ innych ludzi oraz naœladowania ruchów²⁰. Obszar BA 40 (prawy) jest tak¿e uwa¿any za kluczowy w formu³owaniu zamierzonej intencji dzia³ania²¹. W kontekœcie stanów hipnagogicznych dezaktywacja BA 40 mo¿e odnosiæ siê do deficytów organizacji przestrzennej i uwagowej doznawanej sceny wizualnej oraz niemo¿noœci adekwatnego zaprogramowania reakcji (st¹d niekontrolowane, frag-mentaryczne, statyczne i zmienne sceny wizualne w omamach hipnagogicznych).