R ozdział I
P R Z E G L Ą D N I E K T Ó R Y C H P R Ó B F I L O Z O F I C Z N E G O U G R U N T O W A N I A
P R A W C Z Ł O W I E K A
O m ó w io n e n iż e j ty p y u g ru n to w a n ia p ra w c z ło w ie k a ra c z e j n ie w y s tę p u ją w „ c z y s te j” fo rm ie . P oniższe a n a liz y z a k ła d a ją p e w n ą id e a liz a c ję . T y p y w y ró ż n ia n e są ze w z g lę d u na o d p o w ie d ź na p y ta n ia : d la c z e g o is tn ie ją p ra w a c z ło w ie k a ? w c z y m , w ja k ie j rz e c z y w is to ś c i są u g ru n to w a n e ? P y ta n ia te n ie zaw sze są p o d e jm o w a n e w p ro s t, n ie m n ie j je d n a k ro z m a ite stra te g ie a rg u m e n ta c ji z a k ła d a ją ro z s trz y g n ię c ia w te j k w e s tii. R o z s trz y g n ię c ia te u ja w n ia ją się z w ła s z c z a w te d y , g dy p ro p o n o w a n e ro z w ią z a n ia d o ty c z ą c e p o d s ta w ró ż n y c h a s p e k tó w p ra w c z ło w ie k a z a c z y n a ją b y ć tra k to w a n e ja k o o d p o w ie d z i na p y ta n ie o c a ło ś c io w e u g ru n to w a n ie ty c h p ra w . T e n d e n c je do tego ro d z a ju e k s tra p o la c ji p o ja w ia ją się w szęd zie tam , g d z ie w te o re ty c z n e j r e fle k s ji nad p ra w a m i c z ło w ie k a - z ró ż n y c h p rz y c z y n - w y łą c z a się z p o la badań o g ó l
n ie jszą, o n to lo g ic z n ą re fle k s ję , k tó ra p o z w o liła b y u m ie ś c ić daną p ro p o z y c ję w szerszym k o n te k ś c ie i za b e zp ie czyć się p rze d u z n a n ie m c z ę ś c io w e j o d p o w ie d z i za c a ło ś c io w ą . Z filo z o fic z n e g o p u n k tu w id z e n ia is to tn e je s t z n a le z ie n ie c a ło ś c io w e g o u ję c ia i u g ru n to w a n ia p ra w c z ło w ie k a . N ie do p rz y ję c ia są te k o n c e p c je , k tó re p o z w a la ją c u ją ć lu b u g ru n to w a ć n ie k tó re ty lk o ce chy p ra w c z ło w ie k a lu b n ie k tó re ty lk o ty p y ty c h p ra w , z a k ła d a ją ro z s trz y g n ię c ia , k tó re p ro w a d z ą w k o n s e k w e n c ji do n e g a c ji in n y c h p od sta w o w y c h cech lu b p ra w . T e g o ty p u k o n c e p c je m og ą stać się p u n k te m w y j
ścia do k r y t y k i p ra w c z ło w ie k a ja k o ta k ic h , je ż e li n ie o k re ś li się g ra n ic d o p u s z c z a ln y c h u o g ó ln ie ń .
Z a s a d n ic z y m c e le m a n a liz p ro w a d z o n y c h w ty m ro z d z ia le n ie je s t p rz e d s ta w ie n ie p re te n d u ją c e j do k o m p le tn o ś c i ty p o lo g ii m o ż liw y c h s ta n o w is k , ale je d y n ie u w y ra ź n ie n ie tru d n o ś c i z p o g o d z e n ie m n ie k tó ry c h ty p ó w u g ru n to w a
1 9 8 P RÓ B Y F IL O Z O F IC Z N E G O U G R U N T O W A N IA P R A W C Z Ł O W IE K A
n ia z p a ra d y g m a ty c z n ą k o n c e p c ją p ra w c z ło w ie k a oraz z a ry s o w a n ie szerszego k o n te k s tu d la p ro p o n o w a n e g o d a le j ro z w ią z a n ia p o z y ty w n e g o . Z a s a d n ic z o rzecz b io rą c p oszcze g ó ln e ty p y w y ró ż n ia n e są ze w z g lę d u na rz e c z y w is to ś ć , k tó ra p rz y jm o w a n a je s t ja k o p o d s ta w a p ra w , choć p rz y ję te n iż e j o k re ś le n ia p o s z c z e g ó ln y c h ty p ó w u g ru n to w a n ia n a w ią z u ją ta kże do s to s o w a n y c h m eto d.
§ 1. UG RUNTOW ANIE W PRAWIE PO ZY TY W N Y M
W ra z z ro z w o je m p ra w a m ię d z y n a ro d o w e g o p ra w c z ło w ie k a , z a ró w n o pod w z g lę d e m zakresu o c h ro n y , ja k i zakresu fo rm a ln e g o u z n a n ia p o d s ta w o w y c h in s tru m e n tó w tego p ra w a , co ra z czę ście j p o ja w ia ją się p ró b y u g ru n to w a n ia p ra w c z ło w ie k a w p ra w ie m ię d z y n a ro d o w y m . W te o r ii p ra w a k o n s ty tu c y jn e g o p o p u la rn o ś c ią c ie s z y się tz w . in s ty tu c jo n a ln a te o ria p ra w , w ią ż ą c a ich p o s ia d a n ie z o d p o w ie d n im i in s ty tu c ja m i p ra w n y m i i z g o d n ie z k tó rą w a ru n k ie m k o n ie c z n y m is tn ie n ia i fu n k c jo n o w a n ia ty c h in s t y tu c ji je s t ich n o rm a ty w n e z d e fin io w a n ie 1.
S ię g n ię c ie do p ra w a p o z y ty w n e g o ja k o rz e c z y w is to ś c i u g ru n to w u ją c e j p ra w a c z ło w ie k a m oże w y n ik a ć z z a ło ż o n e j k o n c e p c ji p ra w a , np. u z n a n ia , że ty lk o p ra w o p o z y ty w n e je s t p ra w e m ; m oże b y ć ta kże is to tn y m e le m e n te m k tó re g o ś z n iż e j o m ó w io n y c h ty p ó w u g ru n to w a n ia , np. m oże b y ć k o n s e k w e n c ją ta k ie j k o n c e p c ji c z ło w ie k a , w k tó re j sw ob od ę d z ia ła n ia u zn a je się za je d y n e fu n d a m e n ta ln e d o b ro . T u ta j, g dy m o w a o u g ru n to w a n iu w p ra w ie p o z y ty w n y m , c h o d z i o te k o n c e p c je , w k tó ry c h p ra w o p o z y ty w n e (lu b sze
rz e j: d z ia ła n ia p ań stw a) uw ażane są za w a ru n e k re a ln o ś c i p ra w c z ło w ie k a 2.
A rg u m e n tu ją c na rzecz tego ty p u k o n c e p c ji za uw aża się, że o c h ro n a p ra w c z ło w ie k a w y m a g a o k re ś le n ia p o d m io tu z o b o w ią z a n e g o i p rz e d m io tu z o b o w ią z a ń . Z w o le n n ic y o m a w ia n e g o tu ty p u u g ru n to w a n ia b y lib y s k ło n n i d alej
1 Teorie te zwięźle referuje Z. Kędzia (B urżuazyjna koncepcja p ra w człow ieka, Wrocław 1980, s. 200 nn.). Prawa człow ieka ja k o instytucje mają w tym ujęciu podwójny wymiar:
prawny - kompleks norm, oraz społeczny - faktyczne zachow anie i oparte na pełnionych rolach społecznych oczekiwania członków społeczeństwa. Teorie tego typu należy odróżnić od koncepcji Niklasa Luhman na przedstawionej w jeg o książce G rundrechte als Institution (Berlin 1965). Koncepcję tę, zgodnie z przyjętą tu perspektywą, zaliczyć trzeba raczej do om ówionych niżej koncepcji ugruntowania funkcjonalnego.
2 K ę d z i a, B urżuazyjna koncepcja p ra w człow ieka, s. 201.
U G R U N T O W A N IE F U N K C J O N A L N E 1 9 9
a rg u m e n to w a ć , że sko ro p ra w o p o z y ty w n e d e te rm in u je oba te e le m e n ty , to p ra w o p o z y ty w n e z a p e w n ia „re a ln o ś ć ” p ra w 3.
Z a w a rta w te j a rg u m e n ta c ji in tu ic ja , że p ra w a m i c z ło w ie k a są k o n k re tn e d o b ra ( o k o lic z n o ś c i) i że ic h d e te rm in a c ja z a k ła d a n ie k ie d y u w z g lę d n ie n ie w o ln e j d e c y z ji, je s t tra fn a i zgodna z p rz y ję tą tu p e rs p e k ty w ą filo z o fic z n ą . N ie m n ie j je d n a k za u w a żyć trzeba, że ó w e le m e n t d e c y z y jn y n ie je s t o be cny we w s z y s tk ic h ty p a c h p ra w . P o na d to, m a ją c na u w a d ze r e w in d y k a c y jn y ch a ra k te r o c h ro n y p ra w c z ło w ie k a , k tó ra k s z ta łtu je się w o d p o w ie d z i na z a g ro że n ia , n a le ż y uznać, że w w ie lu s y tu a cja ch o w a d e te rm in a c ja d o k o n u je się n ie na p o d s ta w ie p ra w a p o z y ty w n e g o , ale po p ro s tu na p o d s ta w ie p o d e jm o w a n y c h p rze z lu d z i d e c y z ji. W re s z c ie p ra w a c z ło w ie k a ja k o p rz e d m io t „p ra w a d o ” są ty m , co p o w in n o b y ć , a n ie ty m , co je s t „ w p e łn i re a ln e ” ja k o is tn ie ją c e samo w sobie. D o u z n a n ia re a ln o ś c i i p rz y ro d z o n o ś c i w y s ta rc z y , że n ie z a le ż n ie od d z ia ła ń c z ło w ie k a n ależn e ( „ ty m , co p o w in n o b y ć ” ) je s t to w s z y s tk o , co s łu ż y d e te rm in a c ji tre ś c i p ra w . P ra w a są re a ln e , ja k o to , co należne, g d y ż re a ln ie ty m , co należne, są o d p o w ie d n ie d e c y z je d e te rm in u ją c e m .in . p rz e d m io t i p o d m io t o d p o w ie d n ic h o b o w ią z k ó w .
§ 2. UG RUNTOW ANIE FU NK CJO NALNE
O u g ru n to w a n iu ty p u fu n k c jo n a ln e g o m o ż n a m ó w ić w szeregu k o n c e p c ji, w k tó ry c h p ra w a c z ło w ie k a są tra k to w a n e ja k o is to tn y e le m e n t p ro c e s ó w s p o łe c z n y c h z a p e w n ia ją c y c h d o b ro s p o łe c z e ń s tw a ja k o c a ło ś c i. R a c ją is tn ie n ia p ra w c z ło w ie k a są ow e p ro cesy, je s t fu n k c ja , ja k ą te p ra w a p e łn ią w ram ach w ię k s z e j c a ło ś c i4. P rz e d m io te m d a n y m w p u n k c ie w y jś c ia je s t sp ołecze ńs
tw o , k tó re d la sw ego is tn ie n ia i ro z w o ju w y m a g a , aby in te ra k c je m ię d z y
3 Por. The Inter-American Court o f H uman Rights, A dvisory O pinion No. OC-8/87, H abeas Corpus in Em ergency Situations / N on-derogable G uarantee, 31 I 1987, Series A, n°
8, 1987, § 26, s. 41: „The rights and freedoms inherent in the hum an person, the guarantees applicable to them and the rule of law form a triad. Each component thereof defines itself, complements and depends on the others for its m eaning” (cyt. za: C. M i k, Z biorow e praw a człowieka. A naliza krytyczna koncepcji, Toruń 1992, s. 18).
Por. M. P i e c h o w i a k , W spraw ie fu n k c jo n a ln o śc i i d ysfunkcjonalności ko n stytu cji. Zagadnienia filo zo ficzn o p ra w n e, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i So cjo logic zny” , 57(1995), z. 2, s. 129-238; zob. K ę d z i a , B urżuazyjna koncepcja p ra w człow ieka, s. 204 nn. (tam również wiele wskazówek bibliograficznych).
2 0 0 P R Ó B Y F I L O Z O F IC Z N E G O U G R U N T O W A N IA P R A W C Z Ł O W IE K A
je d n o s tk a m i o d b y w a ły się w o p ty m a ln y c h - z p u n k tu w id z e n ia fu n k c jo n o w a n ia system u społeczn eg o - w a ru n k a c h . P rz y k ła d u ta k ie g o u g ru n to w a n ia d o starcza k o n c e p c ja N ik la s a L u h m a n n a , d o ty c z ą c a tz w . p ra w p o d s ta w o w y c h p o d le g a ją c y c h o c h ro n ie k o n s ty tu c y jn e j, k tó ra z w y k le u w a ż a n a je s t za o chron ę p ra w c z ło w ie k a 5. P o d s ta w o w e p ra w a je d n o s tk i p o ja w ia ją się na p e w n y m etapie ro z w o ju sp ołeczn eg o , na k tó ry m is tn ie je p a ń s tw o . O d p o w ie d n i p o z io m z a a w a n so w a n ia o rg a n iz a c ji s p o łe c z e ń s tw a je s t w a ru n k ie m k o n ie c z n y m ic h p o ja w ie n ia s ię 6. Praw a p o d s ta w o w e są po to , aby za p o b ie c c o fn ię c iu się na n iż s z y szczebel ro z w o ju i s ta n o w ią k o n ie c z n y w a ru n e k je g o k o n ty n u a c ji, k tó ra m o ż liw a je s t ty lk o w ó w cza s, g d y z a g w a ra n to w a n a z o sta n ie ró ż n o ro d ność, o d p o w ie d n ie z in d y w id u a liz o w a n ie , e le m e n tó w syste m u sp ołeczn eg o . In d y w id u a ln o ś ć je d n o s te k lu d z k ic h p o s tu lo w a n a je s t ze w z g lę d u na d o b ro , ro z w ó j p ew ne go system u - sp o łe cze ń stw a ja k o c a ło ś c i7. T o w ła ś n ie p ra w a p o d s ta w o w e , zd a n ie m L u h m a n n a , z a p e w n ia ją w a ru n k i ró ż n ic o w a n ia , k tó re d o k o n u je się w pro cesie k o m u n ik a c ji s p o łe c z n e j; z a p o b ie g a ją te m u , aby k o m u n ik a c ja ta n ie zo sta ła je d n o lic ie u k ie ru n k o w a n a p rz e z p a ń s tw o (Sta a ts- biirokratie)%. P o d sta w o w e p ra w a je d n o s tk i u g ru n to w a n e są za tem w s p o łe c z e ń s tw ie ja k o c a ło ś c i, służą je g o r o z w o jo w i na p e w n y m je g o e tapie.
P o d o b n y c h ro z s trz y g n ię ć d o ty c z ą c y c h u g ru n to w a n ia p ra w m o ż n a się n ie k ie d y d o szu kać ró w n ie ż w ta k ic h te o ria c h , w k tó ry c h - na p ła s z c z y ź n ie d e k la ra c ji - p ra w a i w o ln o ś c i u zna w a ne są za p ie rw o tn e w ob ec s p o łe c z e ń stw a, ale w k tó ry c h ro z u m ie n ie p ra w i w o ln o ś c i o d b y w a się o stateczn ie w p e rs p e k ty w ie tego, co s łu ż y is tn ie n iu s p o łe c z e ń s tw a ja k o c a ło ś c i. E le m e n ty tego ty p u p o s tę p o w a n ia znaleźć m ożn a np. w Johna R a w ls a k o n c e p c ji lib e ra liz m u p o lity c z n e g o . Jego zd a n ie m je d n ą z trze ch g łó w n y c h cech lib e ra ln e j p o lity c z n e j k o n c e p c ji s p ra w ie d liw o ś c i je s t „w y s z c z e g ó ln ie n ie p e w n y c h p o d
5 Sam Luhmann, konsekwentnie do przyjętej perspektywy wyjaśniania, dystansuje się wobec stosowania w tym kontekście określenia „prawa czło w ie ka” - zob. L u h m a n n , G rundrechte als Institution, s. 23.
6 Tam że, s. 56 n. „Der Staat ist, was im mer wieder vergessen wird, V orb edin gung aller Freiheit” (tamże, s. 57). Luhmann podejmuje tu wyraźnie wątki heglowskie - zob.
G. W. F. H e g e 1, G rundlinien der P hilosophie des R echts oder N aturrecht und S ta a tsw is
senschaft im G rundrisse, Berlin 1981, § 260 n.
7 „Jede differenzierte Gesellschaft, die soweit entwickelt ist, daß sie zentral nicht mehr ausreichend koordiniert werden kann, muß sich auf Persönlichkeiten als K notenpunkt sozialer Anforderungen stützen. Das führt zu erhöhten Investitionen in den Einzelnen. Die D ynam i
sierung seiner Ansprüche wird sozial legitimiert” ( L u h m a n n , G rundrechte als In sti
tution, s. 55).
8 Tamże, s. 23.
U G R U N T O W A N IE F U N K C J O N A L N E 2 0 1
s ta w o w y c h p ra w , w o ln o ś c i i m o ż liw o ś c i” oraz „p rz y z n a n ie ty m p ra w o m , w o ln o ś c io m i m o ż liw o ś c io m sp e cja ln e g o p ie rw s z e ń s tw a ” 9. U z n a n y je s t zatem fu n d a m e n ta ln y c h a ra k te r p ra w . Jednocześnie je d n a k R a w ls p o d k re ś la , że
właściwe p o jm o w a n ie w o ln o ś c i oraz - z a kła d a n e j w p ro w a d z o n y c h sporach na te m a t p ra w - ro z u m n o ś c i d o k o n u je się za p o m o c ą p e w n e j id e i o rg a n iz u ją c e j, k tó rą je s t „ id e a sp ołecze ństw a ja k o s p ra w ie d liw e g o syste m u sp ołeczn ej k o o p e ra c ji m ię d z y w o ln y m i i r ó w n y m i o so b a m i tra k to w a n y m i ja k o w p e łn i k o o p e ru ją c y c z ło n k o w ie sp o łe cze ń stw a p rz e ż y w a ją c y w n im ca łe swe ż y c ie ” 10. Z asa dy p o d s ta w o w e d la u ło ż e n ia ż y c ia s p o łe czn e g o są fo rm u ło w a ne ja k o o d p o w ie d ź na p y ta n ie o w a ru n k i m o ż liw o ś c i is tn ie n ia s ta b iln e g o i s p ra w ie d liw e g o sp ołecze ństw a w o ln y c h i ró w n y c h o b y w a t e li" . In te ra k c je m ię d z y je d n o s tk a m i m ożn a zasadnie tra k to w a ć ja k o e le m e n t g ry m a ją ce j na ce lu p rz e trw a n ie i ro z w ó j sp o łe cze ń stw a , p ra w a zaś c z ło w ie k a ja k o re g u ły , k tó ry c h p rz e s trz e g a n ie je s t w a ru n k ie m m o ż liw ie n a js k u te c z n ie js z e g o o s ią g n ię c ia tego cel. N ie k tó re w ła ś c iw o ś c i, np. p o w sze ch n o ść, m o g ą się okazać e le m e n te m s tru k tu ra ln y m ta k p o ję ty c h p ra w c z ło w ie k a ja k o w a ru n e k u g ru n to w a ny w p o d s ta w o w y c h i n ie z m ie n n y c h s tru k tu ra c h w s p ó łż y c ia sp ołeczn eg o . N ie m n ie j je d n a k w ta k im u ję c iu ra c ją is tn ie n ia i tre ś c i p o d s ta w o w y c h p ra w n ie są - ja k to m a m ie js c e w p a ra d y g m a ty c z n e j k o n c e p c ji p ra w c z ło w ie k a - w e w n ę trz n e re la c je b y tu lu d z k ie g o , je g o p rz y p o rz ą d k o w a n ie do w ła sn e g o ro z w o ju , ale re la c je ze w n ę trzn e , tw o rz ą c e s tru k tu rę sp ołeczn ą. W k o n s e k w e n c ji n a le ż a ło b y uznać, że „n ie p rz e k ra c z a ln e g ra n ic e ” tra k to w a n ia je d n o s tk i nie są o stateczn ie w yzna czan e ze w z g lę d u na to , co c z ło w ie k o w i p rz y ro d z o n e i co d e te rm in u je je g o d o b ro , ale ze w z g lę d u na s ta b iln o ś ć i trw a n ie sp o łe cze ństw a ja k o c a ło ś c i12.
C h a ra k te r u g ru n to w a n ia fu n k c jo n a ln e g o w o m a w ia n y m tu zn a cze n iu ma także a rg u m e n ta c ja w s k a z u ją c a na p o k ó j ś w ia to w y ja k o ra c ję is tn ie n ia p ra w c z ło w ie k a . Z g o d n ie z ty m p o d e jś c ie m p ra w a te is tn ie ją i m a ją o k re ś lo n ą
9 J. R a w 1 s, L iberalizm p o lity c zn y , przeł. A. Romaniuk, W ars zaw a 1998, s. 35.
10 Tam że, s. 39.
11 Tamże, s. 18.
12 Ilustracją może być problem dopuszczalności aborcji, rozpatrywany przez Rawlsa nie ze względu na fundamentalne dobra istoty ludzkiej, ale z punktu widzenia „rozum u publiczne
go” i rozumnej równowagi wartości politycznych (a zatem publicznych). W tej perspektywie za nierozumną uznaje on wszelką rozległą doktrynę, w takiej mierze, w jakiej postuluje ograniczenie wolności kobiety w decydow aniu o pozbaw ieniu życia istoty ludzkiej w pier
wszych trzech miesiącach życia. Tamże, s. 332 n. Szerszą krytykę teorii Raw lsa z pozycji samego liberalizmu prezentuje F. R. Tesón (P hilosophy o f Intern a tio n a l Law , Oxford 1998, s. 105 nn.).
2 0 2 P R Ó B Y F IL O Z O F IC Z N E G O U G R U N T O W A N IA P R A W C Z Ł O W IE K A
c h a ra k te ry s ty k ę , g d y ż je s t to n a jle p s z y sposób na z a c h o w a n ie p o k o ju ś w ia to w eg o. M o ż n a się tu p o w o ła ć n a w e t na p u n k t p ie rw s z y p re a m b u ły Pow szech
nej D eklaracji Praw Człow ieka, g ło s z ą c y , że „u z n a n ie p rz y ro d z o n e j g o d n o ś c i oraz ró w n y c h i n ie z b y w a ln y c h p ra w [...] je s t p o d s ta w ą [...] p o k o ju na ś w ię c ie ” . Z a u w a ż y ć je d n a k trzeb a, że p rz y ta k im w y b ió rc z y m o d w o ła n iu się do
Pow szechnej D eklaracji Praw Człowieka i b u d o w a n iu na tej p o d s ta w ie a rg u m e n tu d o ty c z ą c e g o u g ru n to w a n ia p ra w u le g a ją z m ia n ie same p o d s ta w y k o n c e p c ji p ra w c z ło w ie k a . D o b re m p o d s ta w o w y m n ie je s t osoba, ale - w o m a w ia n y m p rz y k ła d z ie - p o k ó j ś w ia to w y . T w ie rd z e n ia o p rz y ro d z o n o ś c i i p o w sze chn ości b y ły b y „p o ż y te c z n y m k ła m s tw e m ” , n ie z b ę d n y m , aby k o n c e p c ja p ra w c z ło w ie k a p e łn iła s w o je fu n k c je (b y ła ty m , c z y m je s t), stąd i c a ły o p a rty na ty c h p ra w a c h p o rz ą d e k sp o łe c z n y m o ż n a uznać za u rą g a ją c y r o z u m n o ś c i c z ło w ie k a .
W s k a z y w a n e tru d n o ś c i z u z n a n ie m o m ó w io n e g o tu ty p u u g ru n to w a n ia p ra w c z ło w ie k a n ie n a le ży tra k to w a ć ja k o r a c ji o d rz u c e n ia w o g ó le fu n k c jo n a ln e j a n a liz y w szeroko p o ję te j te o r ii p ra w c z ło w ie k a . T rz e b a je d y n ie w s k a zać szerszy k o n te k s t, k tó ry p o z w o li o k re ś lić g ra n ic e s to s o w a n ia w y ja ś n ia n ia fu n k c jo n a ln e g o . Z g o d n ie z ro z w in ię ty m w y ż e j p a ra d y g m a te m ro z u m ie n ia p ra w c z ło w ie k a d o b ro sp o łe cze ń stw a je s t n ie w ą tp liw ie je d n y m z p o d s ta w o w y c h d ó b r o soby. U z n a n ie i re s p e k to w a n ie p ra w c z ło w ie k a je s t k o n ie c z n y m w a ru n k ie m w ie lu p ro ce só w s p o łe c z n y c h is to tn y c h d la ro z w o ju je d n o s tk i. Co w ię c e j, p ro cesy te w s p ó ło k re ś la ją ro z u m ie n ie p o s z c z e g ó ln y c h p ra w . N ie m n ie j je d n a k n a cze ln a „id e a o rg a n iz u ją c a ” ro z u m ie n ie p ra w n ie je s t o p a rta na s ta b iln o ś c i i trw a n iu s p ołecze ństw a , ale na d o b ru je d n o s tk i, k tó re g o n ie w o ln o p o ś w ię c ić n a w e t w ów c z a s , g d y w grę w c h o d z i z a c h o w a n ie is tn ie n ia p e w n y c h r e la c ji s p o łe c z n y c h , np. ty c h tw o rz ą c y c h p a ń s tw o (p a trz w a ru n k i d e ro g a c ji p ra w i „n ie n a ru s z a ln e ją d r o ” p ra w c z ło w ie k a ). T o re la c je społeczne b u d o w a n e są ze w z g lę d u na je d n o s tk ę , a n ie je d n o s tk a o trz y m u je p ra w a d la d o b ra re la c ji sp o łe c z n y c h .
§ 3. UG RUNTOW ANIE W O LNO ŚC IO W E
U g ru n to w a n ie ty p u w o ln o ś c io w e g o u p a tru je p o d s ta w is tn ie n ia p ra w c z ło w ie k a w sa m y m p o d m io c ie p ra w , w je g o w o ln o ś c i p o ję te j ja k o sw ob od a w y b o ru c e ló w d z ia ła n ia . Jak p is a ł K a n t: