Flora naczyniowa

O skuteczności ochrony rezerwatowej świadczy nie tylko stan zachowania głównego przedmiotu ochrony, ale także bogactwo florystyczne rezerwatu, a w szczególności występowanie na jego terenie cennych składników rodzimej flory. Należą do nich: gatunki rzadkie, zagrożone, objęte ochroną prawną, a także rośliny górskie i gatunki wskaźnikowe starych lasów liściastych. Wiele informacji o stopniu naturalności chronionych fitocenoz oraz ewentualnych antropogenicznych przekształceniach środowiska przyrodniczego badanych rezerwatów dostarcza także analiza udziału w ich florach gatunków należących do poszczególnych grup socjologiczno-ekologicznych oraz antropofitów.

Ryc. 79. Bogactwo florystyczne badanych rezerwatów

Duże zróżnicowanie siedliskowe sprawia, że do najbogatszych florystycznie należą rezerwaty „Dolina Żabnika” (311 gatunków) oraz „Ochojec” (233 gatunki). Zdecydowanie mniej gatunków (187) odnaleziono w największym z badanych obiektów jakim jest „Las Murckowski” (Ryc. 79).

Najcenniejsze wartości botaniczne zachowały się w tych rezerwatach, które chronią żyzne buczyny i lasy grądowe (Ryc. 80-83).

Ryc. 80. Procentowy udział gatunków chronionych we florach badanych rezerwatów

Najwięcej gatunków objętych ochroną prawną odnaleziono w następujących obiektach:

„Segiet” (18), „Kopce” (16), „Skarpa Wiślicka” (16), „Zadni Gaj” (16) i „Dolina Żabnika” (15).

Najmniej odnotowano ich w rezerwacie „Hubert” (8) i „Ochojec” (7) (Tabela I). W przeliczeniu na procenty wartości te ilustruje Ryc. 80.

Ryc. 81. Procentowy udział gatunków rzadkich i zagrożonych we florach badanych rezerwatów

Gatunki rzadkie i zagrożone dla województwa śląskiego reprezentowane są licznie w rezerwatach: „Zadni Gaj’ (22), „Kopce” (18), „Skarpa Wiślicka” (15) oraz „Lasek Miejski nad Olzą” (14). Przeważają wśród nich rośliny posiadające kategorię niższego ryzyka (LR).

Większość z nich zagrożona jest tylko lokalnie, głównie poza obszarami górskimi (Tabela I).

Prawie wszystkie badane obiekty chronią także rośliny uznane za zagrożone w Polsce (Ryc. 81). Najwięcej odnaleziono ich w rezerwacie „Segiet” (aż 5 gatunków). Obiekt ten jest m. in. ostoją dla 4 gatunków storczyków, wśród których Cephalanthera rubra jest rośliną uznaną za wymierającą na terenie Polski (kategoria E). Do osobliwości florystycznych tego rezerwatu należy także Cypripedium calceolus – gatunek zagrożony we florze Polski (kategoria V), a na niektórych obszarach województwa śląskiego uznany za krytycznie zagrożony (kategoria CE). Ze względu na drastyczne ubywanie jego stanowisk jest on chroniony także w ramach Konwencji Berneńskiej i Dyrektywy Siedliskowej (Bąba, Kucharczyk, 2001).

Na terenie rezerwatów: „Kopce”, „Lasek Miejski nad Olzą”, „Lasek Miejski nad Puńcówką” oraz „Skarpa Wiślicka” potwierdzono z kolei występowania innego rzadkiego składnika rodzimej flory – Hacquetia epipactis. W trakcie własnych badań terenowych odnotowano ten gatunek w większości kwadratów badawczych wyznaczonych na terenie

„Skarpy Wiślickiej” i w rezerwacie „Kopce” oraz prawie we wszystkich kwadratach położonych w południowej i środkowej części „Lasku Miejskiego nad Puńcówką” (Mapa III, V, IX). Roślina ta ogrywa często znaczącą rolę w budowie grądowego runa tych rezerwatów (Tabela IV, XI, XXII). Z kolei na terenie „Lasku Miejskiego nad Olzą”, pomimo częstego występowania, cieszynianka wiosenna rzadko osiąga większe pokrycie w warstwie zielnej.

Dużą rolę w budowie runa ma tam natomiast inny rzadki gatunek we florze Polski (kategoria R) - Arum alpinum. Obrazki alpejskie odnaleziono ponadto w rezerwatach: „Kopce” i „Skarpa Wiślicka” (Tabela III, XI, XXII).

Rzadkim składnikiem rodzimej flory jest także Taxus baccata - chroniony w „Zadnim Gaju”. Występowanie cisa odnotowano tam w warstwie drzew, krzewów oraz runa, co może świadczyć, że w chwili obecnej jego populacja na terenie tego obiektu nie jest zagrożona (Tabela XXIV). Najwięcej młodych osobników tego gatunku odnaleziono w ogrodzonej części rezerwatu, gdzie obserwowano częste usuwanie podszytu.

Dużą grupę gatunków rzadkich i zagrożonych we florze województwa śląskiego chroni także rezerwat „Dolina Żabnika” (Tabela 44). Na szczególną uwagę zasługują tam: Drosera rotundifolia, Malaxis monophyllos i Uricularia minor – gatunki zagrożone także we florze całego kraju.

Najmniej roślin rzadkich i zagrożonych odnaleziono z kolei na terenie rezerwatów:

„Hubert”, „Las Murckowski” oraz „Ochojec (Tabela 14, 32,56).

Do cennych składników flory należą także rośliny stanowiące element górski na niżu.

Dość duży udział mają one zwłaszcza we florze rezerwatów położonych na terenie Pogórza Cieszyńskiego (Ryc. 82). Największą liczbę tych gatunków (16) odnotowano w rezerwacie

„Zadni Gaj”. Na uwagę zasługują tam m. in.: Allium ursinum, Aruncus sylvestris, Gentiana asclepiadea oraz Orchis pallens. Ten ostatni gatunek, odnaleziony także na terenie „Skarpy Wiślickiej”, jest jednym z najrzadszych składników naszej flory (Zając A., Zając M., 2001).

Na „Czerwonej liście roślin i grzybów Polski” (Mirek i in., 2006) storczyk ten figuruje z kategorią V, czyli ma status gatunku narażonego. Autorzy regionalnego opracowania –

„Czerwonej listy roślin naczyniowych Górnego Śląska” uznali go z kolei za gatunek wymierający (kategoria E) (Parusel i in., 1996).

Ryc. 82. Procentowy udział gatunków górskich we florze badanych rezerwatów

Nieco mniej roślin górskich odnaleziono w rezerwacie „Kopce” (13 gatunków) i na terenie „Skarpy Wiślickiej” (10 gatunków). W obu wymienionych obiektach, jak i w „Lasku Miejskim nad Olzą” i „Lasku Miejskim nad Puńcówką” licznie reprezentowany jest czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum). Szczególnie obficie występuje on na terenie „Skarpy Wiślickiej”, gdzie wiosną można obserwować całe jego łany pokrywające zwartym kobiercem dno lasu grądowego.

Ostoją roślin górskich na Wyżynie Śląskiej jest z kolei rezerwat „Ochojec”. Potwierdzono tam obecność 11 gatunków górskich, w tym – objętego ścisłą ochroną – liczydła górskiego (Streptopus amplexifolius). Od 2006 roku część populacji tego rzadkiego na niżu gatunku (rosnąca w łęgu olchowym) ogrodzona jest metalową siatką, co zabezpiecza młode rośliny przed zgryzaniem przez sarny. Na terenie ogrodzonym jak i poza nim obserwowano osobniki liczydła będące w fazie owocowania.

Kolejnym rezerwatem chroniącym dużą grupę roślin górskich (9 gatunków) jest „Dolina Żabnika” Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje wspomniany już Malaxis monophyllos

oraz objęty także ścisłą ochroną - omieg górski (Doronicum austriacum). Ta rzadka na terenie województwa śląskiego roślina (kategoria LR) rośnie w kilku kwadratach badawczych, na brzegu potoku Żabnik (Mapa VI). Flora górska (9 gatunków) chroniona jest ponadto w rezerwacie „Segiet”. Do najcenniejszych jej elementów należą rzadkie i chronione - Aconitum variegatum i Allium ursinum (Mapa VII).

Najwięcej gatunków wskaźnikowych starych lasów liściastych odnotowano w rezerwatach chroniących zbiorowiska lasów bukowych i grądowych. Ich udział waha się w granicach od 32% w „Lasku Miejskim nad Puńcówką” do 45% w „Segiecie”. Nieco mniej odnaleziono ich w fitocenozach kwaśnej buczyny niżowej porastających „Las Murckowski” (27% flory).

Dominacja na terenie rezerwatu „Ochojec” zbiorowisk boru mieszanego oraz bagiennego boru trzcinnikowego sprawia z kolei, że udział w jego florze gatunków wskaźnikowych starych lasów liściastych jest jeszcze mniejszy (18%). Najmniej tych gatunków znajduje się na liście florystycznej „Doliny Żabnika”, co związane jest z torfowiskowym charakterem tego rezerwatu (Ryc. 83, Tabela I).

Ryc. 83. Procentowy udział gatunków starych lasów liściastych we florach badanych rezerwatów

Udział we florze badanych rezerwatów gatunków należących do poszczególnych grup socjologiczno-ekologicznych związany jest z typem występującej na ich terenie roślinności.

We florze większości obiektów największą rolę odgrywają gatunki związane z żyznymi lasami liściastymi i zbiorowiskami krzewiastymi. Grupa ta szczególnie licznie reprezentowana jest w „Skarpie Wiślickiej” (59% flory), „Lasku Miejskim nad Olzą” (58% flory) oraz „Zadnim Gaju” (58% flory). Nieco mniej jest ich w chroniącym także żyzny las liściasty rezerwacie

„Hubert” (48% flory). Duży udział we florze wszystkich obiektów mają także gatunki z grupy

łąkowych i murawowych. Liczne są także w większości badanych rezerwatów gatunki z grupy świeżych i umiarkowanie wilgotnych łąk. Rośliny bagnistych olszyn i bezdrzewnych torfowisk chronione są jedynie w „Dolinie Żabnika” i „Ochojcu” (Tabela I).

Występownie w omawianych obiektach roślin związanych z siedliskami przekształconymi przez człowieka świadczy o synantropizacji ich flory. W rezerwatach: „Hubert”, „Kopce”, „Lasek Miejski nad Olzą”, „Las Murckowski”, „Segiet” i „Skarpa Wiślicka” są one reprezentowane przede wszystkim przez gatunki nitrofilnych zbiorowisk zaroślowych i okrajkowych. Z pośród nich w większości chronionych obiektów występują rodzime i obce gatunki, takie jak: Aegopodium podagraria, Alliaria petiolata, Anthriscus sylvestris, Chelidonium majus, Eupatorium cannabinum, Galium aparine, Geranium robertianum, Geum urbanum, Glechoma hederacea, Impatiens parviflora, Reynoutria japonica, Robinia pseudoacacia oraz Sambucus nigra. W wielu badanych rezerwatach stwierdzono także występowanie roślin związanych ze zbiorowiskami wydeptywanymi, przede wszystkim - Plantago major, Potentilla anserina, Ranunculus repens oraz Trifolium repens. Największy ich udział odnotowano we florze obiektów intensywnie penetrowanych przez ludzi: „Lasek Miejski nad Puńcówką” (5% flory), „Las Murckowski” (4% flory) oraz

„Ochojec” (przeszło 5% flory). Pozostałe gatunki synantropijne – rośliny zbiorowisk ruderalnych, czy też pospolite chwasty ogrodowe i polne występują sporadycznie (Tabela I).

Udział antropofitów we florach poszczególnych obiektów jest zróżnicowany (Ryc. 84).

Zastosowane wskaźniki antropofityzacji flory całkowitej i trwałej osiągają najwyższe wartości

Ryc. 84. Wartości wybranych wskaźników antropofityzacji flory badanych rezerwatów

w rezerwatach położonych na terenie miast. Najwięcej gatunków obcego pochodzenia (24) odnotowano w leżącym w bezpośrednim sasiedztwie dużej aglomeracji miejskiej rezerwacie

„Las Murckowski”. Tylko nieco mniej odnaleziono ich w położonych w środku Cieszyna -

„Lasku Miejskim nad Puńcówką” (17 gatunków) i „Lasku Miejskim nad Olzą” (10 gatunków).

Liczne są one także we florze rezerwatu „Ochojec” (14 gatunków) (Tabela I).

Najniższe wartości wskaźników antropofityzacji flory odnotowano w rezerwatach położonych z dala od osiedli mieszkaniowych i szlaków komunikacyjnych. Jednym z nich jest, stanowiący leśną enklawę otoczoną łąkami i polami, rezerwat „Kopce”. Nieliczne gatunki obce odnaleziono tam jedynie na kilku stanowiskach, na skraju tego obiektu (Mapa XIX). We florze, położonego prawie w całości w zwartym komleksie leśnym, rezerwacie

„Zadni Gaj” nie odnotowano z kolei żadnej rośliny obcego pochodzenia (Mapa XX).

Wśród 34 odnalezionych w badanych rezerwatach antropofitów najliczniejsze są kenofity. Rzadziej występują ergazjofigofity (6 gatunków). W rezerwacie „Las Murckowski”

oraz „Ochojec” odnotowano również archeofity (łącznie 4 gatunki).

Do bardzo częstych gatunków obcych należy Solidago canadensis (odnaleziony w 8 obiektach) i Impatiens parviflora (notowany w 7 rezerwatach). Do częstych kenofitów, których występowanie zostało stwierdzone w 5 lub 6 obiektach, należą: Aesculus hippocastanum, Oxalis fontana, Quercus rubra, Padus serotina, Reynoutria japonica, Robinia pseudoacacia i Solidago gigantea (Tabela 71).