ze sprzedaży mienia komunalnego położonego na te-renie sołectwa.
Sołectwo partycypuje we wpływach wynikających
•
z dobrego gospodarowania mieniem komunalnym (np. wynajmy).
Konkursowo. Rozwiązanie to budzi aktywność, przed-siębiorczość i rywalizację społeczności lokalnych. Do-brze też służy tworzeniu rozwiązań o wysokiej jakości i wzorcowych. Konkursy mogą dotyczyć np. grantów na realizację zadań związanych z odnową wsi lub nagród w gminnych konkursach np. na najpiękniejszą wieś, najpiękniejszą koronę żniwną itp.
charakter systemu wsparcia
System wsparcia winien być kombinacją instrumen-tów: finansowych, edukacyjnych, inspirujących oraz doradztwa na rzecz realizacji przedsięwzięć i plano-wania strategicznego, w tym przestrzennego. Należy stosować kilka instrumentów łącznie, by system wspar-cia był spójny. Ma to zapewnić synergię oddziaływań i zwiększenie efektu mnożenia przekazywanych sołec-twu środków. Instrumenty wsparcia muszą wzmacniać przywództwo – grupy odnowy i liderów (edukacja, in-spiracja, wymiana doświadczeń) oraz motywować ogół mieszkańców, np. na płaszczyźnie rywalizacji. Ważny jest dostęp do wzorców i przykładów, czemu najlepiej służy udział w konferencjach i podróżach studyjnych.
Zapewnienie możliwości uczestnictwa oraz przejmowa-nia kosztów z tym związanych (opłata uczestnictwa,
po-byt, przejazd) jest bardzo ważnym, lecz niedocenianym przez gminy instrumentem wsparcia. Dla społeczności wiejskich liczy się także systematyczne zainteresowa-nie ich pracą wyrażane przez organy gminy. Stanowi to dowód poparcia starań. Stąd ważne jest analizowanie czynionych postępów w trakcie sesji i posiedzeń komisji rady gminy. System wsparcia jest tym ważniejszy, im dłużej wieś jest aktywna. Wynika to z wyczerpywania się pokładów pierwotnego zapału oraz zwiększającej się kosztochłonności kolejnych faz odnowy. Systema-tyczny przyrost efektów (produktywność procesu odno-wy) jest jedynym kryterium oceny skuteczności syste-mu wsparcia, bez względu na to, z jakich instrumentów został zbudowany.
Fundusz sołecki
Ustawa o funduszu sołeckim została uchwalona 20 lu-tego 2009 roku43. Prace nad nią prowadziło Minister-stwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, korzystając z grona ekspertów i polityków znających ideę i do-świadczenia odnowy wsi, w szczególności funkcjono-wania mechanizmu wsparcia aktywności społeczności wiejskich nazywanego odpisem sołeckim. Odpis sołec-ki rozpowszechnił się, jako element systemu wsparcia sołectw w województwie opolskim i śląskim. Polegał on na przydzielaniu sołectwom środków na przedsięwzię-cia odnowy wsi zgodnie z zasadami ustalonymi przez gminę, głównie w zależności od liczby mieszkańców, co tworzyło kwoty od kilku do kilkudziesięciu tys. zł na sołectwo.
43 Dziennik Ustaw Nr 52 poz. 420 ze zmianami.
Ustawa rozwiązuje problem braku systemowego na-rzędzia wspierania aktywności sołectw. Przydzielenie sołectwom środków na przedsięwzięcia własne, plano-wane z udziałem zebrania wiejskiego, dało okazję do samodzielnego określania celów ich przeznaczenia.
Stało się zachętą do myślenia o rozwoju i własnych możliwościach w tym zakresie oraz roli, jaką mogą ode-grać mieszkańcy w pomnażaniu środków udostępnio-nych przez gminę. Krajowe Stowarzyszenie Sołtysów, promotor ustawy, wiąże z nią nadzieje na wzmocnienie roli sołectw i wiejskiego przywództwa – sołtysa i rady sołeckiej.
W liczącej 45 sołectw (10 477 mieszkańców wsi) gmi-nie Głubczyce w woj. opolskim środki przydzielane so-łectwom systematycznie rosły – od 20 tys. zł w 1999 r.
do 312 600 zł w 2009 r. W roku 2010 na fundusz so-łecki dla 38 sołectw przydzielono kwotę 372 700 zł (wykonano 308 400 zł), rok później, już dla wszyst-kich sołectw, kwota wzrosła do 420 500 zł (wykonano 356 400 zł).
W sierpniu 2011 r. wojewodowie przekazali gminom kwoty stanowiące zwrot części wydatków poniesionych w ramach funduszu sołeckiego (10, 20 lub 30% w za-leżności od sytuacji dochodowej gminy). Tym samym zamknął się pierwszy „cykl” funkcjonowania funduszu”
- od uchwały rady gmin o jego utworzeniu na dany rok, do zwrotu z budżetu państwa części wydatków ponie-sionych na realizację przedsięwzięć zaplanowanych przez sołectwa. Wspomniana gmina Głubczyce otrzy-mała zwrot za rok 2010 w kwocie 92.500 zł, a w roku 2011 w wysokości 106.900 zł.
Zrodzony z doświadczeń odnowy wsi fundusz sołecki jest jak „pakiet startowy”, dzięki niemu można oddolnie rozpocząć i rozwijać proces odnowy wsi, nie czekając na inne wsparcie, w tym programu regionalnego. Powiąza-nie funduszu sołeckiego z odnową wsi wynika z faktu, iż używanie tego narzędzia ma wyłącznie sens, gdy bę-dzie celowe, czyli podporządkowane określonej wizji po-stępowania. Chodzi o wywołanie zmiany, a raczej ciągu zmian na rzecz jakości życia i dostosowania się sołectwa do zmieniającego się otoczenia. Przekazanie sołectwu cząstki decyzyjności i odpowiedzialności wynikającej z ustanowienia funduszu sołeckiego albo uruchomi w so-łectwie proces rozwojowy, albo będzie nieudanym eks-perymentem, z którego gmina (powołując się na trudną sytuację finansową) się wycofa i to bez protestu ze stro-ny sołectwa znużonego jałowością lub chaotycznością swoich działań. Sukces lub porażka funduszu sołeckiego w znacznej mierze przesądzi o upowszechnieniu lub za-niku idei odnowy wsi w Polsce.
Geografia funduszu sołeckiego. W kraju są 2173 gmi-ny wiejskie i miejsko-wiejskie uprawnione do tworzenia funduszu sołeckiego44. O utworzeniu funduszu sołec-kiego w pierwszym roku zdecydowało 54,2% uprawnio-nych gmin, po czterech latach, na rok 2014, pozytywną decyzję podjęło nieco więcej z nich – 56,3%. Niestety z każdym rokiem wzrasta liczba gmin, które nie wyra-żają zgody na utworzenie funduszu (zob. wykres 1).
44 Wyliczenia trzeba wykonywać na tej puli gmin, uwzględnianie wszystkich gminy, tzn. też miejskich, w kraju jest ich 2479 fałszuje rzeczywistość.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z MSWiA
Pewna część tych gmin, tak jak ma to miejsce w wo-jewództwie opolskim, ma własny system wsparcia.
Wychodzą z założenia, że skoro ich system wsparcia sołectw działa dobrze, a zasobność gminy nie upoważ-nia do zwrotu z budżetu państwa, więc nie jest celowe
Wykres 2. decyzje rad gmin w sprawie ustanowienia funduszu sołeckiego
korzystanie z rozwiązania ustawowego. Popularność funduszu sołeckiego w poszczególnych regionach podlega wyraźnym wahaniom, co pokazuje wykres 2.
i w skali kraju jest istotnie zróżnicowana (por. wykresy 3 i 4)
Wykres 3. udział gmin tworzących fundusz sołecki w województwach
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z MSWiA http://administracja.mswia.gov.pl/portal/adm/385/Statystyka.html
Wykres 4. utworzenie funduszu sołeckiego na rok 2010
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z MSWiA http://administracja.mswia.gov.pl/portal/adm/385/Statystyka.html
Analiza powyższego wykresu ujawnia grono liderów – wo-jewództwa: podkarpackie, dolnośląskie45 i opolskie46 oraz outsiderów: podlaskie, świętokrzyskie i łódzkie. Do grona średniaków, po dobrym starcie w roku 2010, dołączyło woj.
pomorskie. Kilka województw (śląskie, lubuskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie) zbliża się do czołówki. Z województw, wymienionych powyżej w pozytywnym kontekście, jedynie woj. lubuskie nigdy nie miało na swym terenie formalnie istniejącego programu odnowy wsi. Województwo podkarpackie, które dopiero rozpoczyna swój program odnowy wsi, początkowo uzy-skało czołowy wynik, teraz jednak spadło na trzecią po-zycję. Wyniki województw opolskiego i dolnośląskiego nie dziwią – to regiony o najsilniejszych programach odnowy.
W pomorskim i śląskim widać przygotowanie na wdrożenie funduszu poprzez istniejące tam niegdyś programy odno-wy. Podobny efekt „przygotowania” obserwowano w wo-jewództwach pomorskim i opolskim (pierwsze programy
45 Dla województwa dolnośląskiego przyjęto dane Ministerstwa Fi-nansów, gdyż według danych MSWiA liczba gmin tworzących fundusz w roku 2010 wynosi 78, tj. o 15 mniej, niż uzyskało zwrot z budżetu państwa. Zatem przyjęto dla roku 2010 liczbę 93.
46 Na Opolszczyźnie własne systemy wsparcia dla sołectw (wg da-nych roku 2012) ma aż 61 gmin (90%). 49 gmin utworzyło fundusz so-łecki, a 12 gmin ma rozwiązania własne .Uwzględniając to faktyczny wynik województwa opolskiego można uznać za jeszcze lepszy.
odnowy wsi w Polsce) w związku z postępami wdrażania działania „odnowa wsi (…)” w SPO na lata 2004–2006.
W świetle tych danych, można postawić tezę, że progra-my odnowy wsi oddziałują pozytywnie na upowszech-nienie funduszu sołeckiego we własnym regionie oraz wspomagają ten proces u sąsiadów.
Trochę uwagi warto poświęcić aspektom finansowym i ko-rzyściom dla gmin. Kwoty zwrotu gminom części poniesio-nych wydatków lepiej pokazują wzrost popularności fun-duszu sołeckiego niż wzrost liczby gmin, które go tworzą.
W okresie trzech lat wzrósł odsetek gmin uzyskujących zwrot w stosunku do liczby gmin tworzących fundusz na dany rok – z 81,6% do 93,5%. W tym czasie łącz-ny zwrot wszystkim gminom wzrósł o 31,9%. Natomiast wydatki poniesione na fundusz sołecki wzrosły z 175,8 mln zł do 234.4 mln zł, tj. o 33.3%. Procedowana nowe-lizacja ustawy zakłada podniesienie progów refundacji do 20, 30 i 40%. Przeliczając to na bazę roku 2013, kwota zwrotu z budżetu państwa wyniosłaby do 82 mln zł, tj. byłaby wyższa o 17,2%. Należy się spodziewać, iż argument finansowy przemówi do większej liczby gmin i zainteresowanie funduszem znacznie wzrośnie, a bu-dżet państwa wykorzysta określony w ustawie limit.
Aby fundusz sołecki służył uruchomieniu procesu od-nowy wsi, to gminom i wiejskim liderom pod rozwagę należy rekomendować kilka kwestii.