Organizmy żywe są systemami otwartymi, oznacza to, że wymieniają one materię i energię z otoczeniem. Są one także, dzięki wymianie informacji z otoczeniem oraz jej wewnętrznemu przetwarzaniu a także wykorzystywa-niu, samosterowne. Mają również właściwość samore-generacji, czyli odnawiania się. Są przez to zdolne do długotrwałego zachowania struktury i funkcji. Taką cechę ma zarówno cały ustrój jak i pojedyncza komórka.
W dużym uproszczeniu, metaforycznie, wieś można przyrównać do żywego organizmu. Mówi się przecież
„organizm społeczny”. Ciągle też aktualne są pozytywi-styczne hasła pracy organicznej i pracy u podstaw. Po-sługując się tymi porównaniami, można powiedzieć, że wieś (organizm wsi) pozostaje żywy, dobrze działa, gdy ma zdolność wymiany z otoczeniem materii i energii, gdy jest samosterowny i ma zdolność samoregeneracji, czyli samo odnawiania się. Może więc skuteczna odno-wa wsi, to samoodnoodno-wa?
Z informacji przedstawionych w rozdziale pierwszym wynika, że wieś78 ma problemy z wymianą materii i energii z otoczeniem. Więcej przyjmuje, niż może za-oferować, kurczy się coraz bardziej udział wsi w two-rzeniu produktu krajowego. Nawet jedzenie dostarcza-ne jest z zewnątrz. W niektórych wsiach ponad połowa mieszkańców dostaje je w dodatku za darmo. Podobnie jest z energią. Przykładem, że tak nie musi być są wsie
78 Pojęcie „wieś” jest tu oczywiście uogólnione, ciągle mamy świado-mość różnorodności wsi i trudności w przyjęciu definicji wsi.
Czy to możliwe...
Wieś, jednosylabowe określenie bytu równie oczy-wistego jak „ja” lub „my”. To miejsce poza miastem, zanurzone gdzieś w krajobrazie i z krajobrazem tym zrośnięte, wśród pól i łąk, z lasem w oddali, gdzie domy są co najwyżej piętrowe, a centrum życia wyznacza kościelna wieża. Mieszkaniec wsi w tym słowie widzi obraz konkretny – przestrzeń oswojoną, gdzie każdy element ma kontekst wy-znaczany osobą właściciela, zdarzeniem z prze-szłości lub osobistym przeżyciem, w każde miej-sce można iść na pamięć, jak po własnym domu.
Wieś to świat na ludzki wymiar. Choć niewielki, przemawia wszystkimi zmysłami w rytm pór dnia, roku i żywiołów. Od rytmu tego nadal dużo zależy, podobnie jak od sąsiadów. Ten świat składa się z bli-skości i więzi. To, co „moje” współzależy od tego, co „wspólne-nasze”. Dbałości o obejścia własne towarzyszy troska o dobro wspólne. Ma się wpływ – co i jak ma wyglądać; jak ma się zmieniać. Moż-na „być” i jednocześnie „mieć”, ze współuczestnic-twa i współtworzenia czerpiąc poczucie spełnienia i sensu. Można zostawiać ślad na ziemi i kosztować życia jak malin z własnego ogrodu. Ten świat może istnieć, w istocie zależy to od Ciebie… .
samowystarczalne energetycznie. Produkują one ener-gię dla siebie i na sprzedaż79.
Kłopot jest także z informacją. W coraz większym stop-niu wieś staje się konsumentem informacji docierającej z zewnątrz, coraz mniej ma swoich „opowieści”. Proble-mem jest też na wsi wewnętrzne przetwarzanie i wyko-rzystanie informacji. Problem ten narasta, gdy myślimy o miejscu wsi w gospodarce wiedzy.
Jak wygląda samosterowność wsi polskich i jak mogła by wyglądać, pokazaliśmy w rozdziale czwartym. Można powiedzieć, że wieś w coraz mniejszym stopniu decydu-je o swoich sprawach. System grantowy, który miał po-ruszyć gospodarkę gmin oraz inwestycje zewnętrze, nie są za darmo, płaci się utratą swobody decydowania80. Na szczęście dalej są wsie, takie, jak np. Siemczyno, w których do wspólnej pracy wychodzi kilkadziesiąt osób, zmieniają i upiększają swoje otoczenie, nie liczą godzin, nie piszą sprawozdań, nie boją się kontroli i nie czują się wypaleni, bo robią to sami z siebie a nie w ra-mach projektu. Nie znaczy to, że granty są z natury szko-dliwe, przeciwnie, są bardzo potrzebne, problemem jest jednak ich lokowanie w przedsięwzięcia o charakterze kluczowym i traktowanie, jako zaczynu przyszłych dzia-łań i sukcesów. Nie mają one służyć uzależnianiu, tylko pomagać w uwalnianiu się od tego typu pomocy.
Wobec przemian w gospodarce i życiu społecznym o globalnym zasięgu coraz trudniejsze, a niekiedy
nie-79 Por. A. Bilek, Revitalizing Rural Communities through the Rene-wable Energy Cooperative
http://boell.org/downloads/Bilek_EnergyCooperatives.pdf
80 Należy tu oczywiście odróżnić swobodę w granicach dobrego pra-wa i obyczajów od anarchii.
możliwe jest samoodnawianie się wsi. Wieś Ozierany Małe, pokazana w rozdziale czwartym, jest przykładem wsi, które giną. Na szczęście są także wsie, które we-szły na ścieżkę samoodnowy. W takich wsiach charak-terystyczne jest, że mają one wartości na wymianę, że wchodzą w nową gospodarkę, że mają ciekawe opo-wieści, pracują w partnerstwie z mieszkańcami miast, rozwijają swoje specjalizacje. Często, jak pokazano to w rozdziale piątym, robią to przy minimalnych nakła-dach finansowych. Głównym wkładem jest tu uwolniona i twórcza myśl oraz umiejętność przekształcania jej we wspólne działania. Myśl na tyle nowa i ciekawa, że może być podstawą przyszłościowej wizji wsi, gospodarstwa, albo pojedynczego człowieka. Tu mniej istotne są, przy-najmniej na początku, inwestycje w infrastrukturę mate-rialną. Podstawową inwestycją jest inwestycja w ludzi, w ich pasje, zainteresowania, talenty. Ludzie z pasją, z horyzontami, stają się podstawą rozwoju wsi. Oni potrafią lepiej i skuteczniej działać, bo są „nakręceni”.
Takich ludzi można spotkać w opisanych tu wcześniej wsiach.
Wielu mieszkańców, wcale nie bogatych wsi, potrafi zainwestować mnóstwo czasu i pieniędzy w rozwijanie swoich zainteresowań. Teraz istotne jest jak te zaintere-sowania zobaczyć w nowej perspektywie, jak dostrzec ich wielowymiarowe znaczenia i wartości. Przykładem może tu być wykorzystanie dziedzictwa kulturowego wsi i na tym tle wartości tańców ludowych o czym napi-saliśmy w rozdziale V.
Praca powiązana z zainteresowaniami, wynikająca z nich, łączona z wypoczynkiem i uczeniem się, jest postulatem podejścia określanego jako „nowa pra-ca”. Twórcą i propagatorem nowej pracy jest Frithjof
Bergmann81. Szukając przykładów nowej pracy na wsi odwiedził on wiosną 2013 roku wioski tematyczne w woj. zachodniopomorskim.
Odkrycie w sobie talentów i zainteresowań zmienia my-ślenie o sobie i o innych, zmienia ludzkie dusze. Ludzie o piękniejszych duszach są bardziej skłonni do działania, tym bardziej, gdy dotyczy to ich pasji. Kiedy udaje się po-łączyć pasje i działania z innymi, wtedy tworzy się wspól-nota, bo wieś, wobec zmniejszania się roli rolnictwa, po-trzebuje dzisiaj nowych podstaw więzi społecznych.
Pionierzy odnowy wsi w Niemczech i Austrii zaczyna-li od modernizacji, zmiany fasad i upiększania prze-strzeni, potem przeszli do tworzenia nowych podstaw gospodarki wsi, wreszcie zajęli się życiem społecznym i duchowym.
Po latach doświadczeń polskiej, ale także zachodnioeu-ropejskiej, odnowy wsi, wydaje się, że jej siłą napędową może być dzisiaj idea, myśl, duchowość. To są źródła chęci życia, tu rodzi się sens, z tego wynikają rozsąd-ne i piękrozsąd-ne działania prowadzące do wzbogacania ludzi i ich otoczenia. Ludzie wartościowi, wewnątrz sterowni, łatwiej zaufają innym, szybciej nawiążą kontakty. Są bowiem ciekawsi świata i mają swoje opowieści. Tacy
81 http://newworknewculture.com/content/frithjof-bergmann
ludzie łatwiej łączą się z innymi, nie potrzebują jednego lidera, bo mają ich wielu, liderzy rodzą się w działaniu.
Wtedy mając wspólne pasje i cel, poprzez działania, od-mieniają swoją przestrzeń. Kiedy są sami z siebie lepsi, to stają się partnerami a nie beneficjentami pomocy, klientami opieki społecznej, wtedy łatwiej im zarabiać.
a zarobek jest wielorakiej natury.
Żyjemy dzisiaj w wielu przestrzeniach, obok tej dotykal-nej pojawiła się wirtualna. Dostrzegamy wartość i wie-lowymiarowość przestrzeni symbolicznej, odkrywany w niej nowe pokłady zasobów, nowe kapitały rozwojo-we. Dzięki ich odkryciu, docenieniu i wykorzystaniu, za-chowując to, co ważne i specyficzne, wieś może się na nowo włączyć w obieg cywilizacji, stać się nową Nową Ameryką przyciągającą tych, którzy teraz szukają swe-go miejsca na emigracji.
W społecznościach, które dbają o sens istnienia, łatwiej wspólnie pracować, wychowywać i uczyć dzieci, wspo-magać się wzajemnie. W takich miejscach łatwiej zde-cydować się na to, żeby mieć dzieci. Wieś się odnowi, kiedy dzieci będzie więcej i młodzież nie będzie musiała szukać dla siebie miejsca w świecie, bo ten świat spro-wadzi do siebie, czyniąc swoją wieś środkiem świata, tak jak czynili to nasi przodkowie stawiając w środku osady majowe drzewko.
Załącznik
Odnowa wsi w Chruszczobrodzie
(Opracowano na podstawie relacji liderki wsi Marty Grzesica – rad-nej i nauczycielki Zespołu Szkół w Chruszczobrodzie. Cytaty są jej wypowiedziami.)
Chruszczobród (gmina Łazy, woj. śląskie) to jedyna o tej nazwie miejscowość w Polsce. Położona w południowo-zachodniej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeką Mitręgą.
Zainicjowanie procesu
W 2005 roku wieś została zgłoszona przez gminę do pilotażowe-go Programu Odnowy Wsi Województwa Śląskiepilotażowe-go. Radni i sołtysi z gminy brali udział w dwudniowej wizycie objazdowej po wsiach wo-jewództwa opolskiego. „Uczestnicy pełni wrażeń z tej wizyty podzielili się swoimi spostrzeżeniami z mieszkańcami Chruszczobrodu i za-pragnęli aby i Chruszczobród zmienił swoje dotychczasowe oblicze.
Zaobserwowane przemiany na wsiach opolskich chcieli przenieś na własny grunt. Nie bardzo wiedzieli od czego zacząć, doszli do wnio-sku, że jest to niemożliwe.” Zawiązała się jednak nieformalna grupa liderów, do której należeli: dwoje radnych, sołtys, prezes OSP, prze-wodnicząca KGW, dyrektorka szkoły i ksiądz proboszcz. Pracownik Urzędu Gminy zajmujący się pozyskiwaniem środków zewnętrznych, przyjechał na spotkanie z liderami by przekazać informację o możli-wości pozyskania środków na odnowę wsi. Mało kto uwierzył w wizję roztoczoną przez niego. (…)Byłam największą optymistką, najbar-dziej uwierzyłam w przemianę Chruszczobrodu. Zaczęłam przewo-dzić grupie miejscowych liderów”
Opracowanie sołeckiej strategii rozwoju
Kolejnym etapem odnowy wsi Chruszczobród było uczestnictwo li-derów w warsztatach, na których została wypracowana wizja wsi:
„Chruszczobród wsią budującą swój wizerunek w oparciu o nazwę (chrust i brody), pielęgnującą zabytki, zorganizowaną, uporządkowa-ną, gościnuporządkowa-ną, estetyczuporządkowa-ną, tonącą w kwiatach, z możliwością aktywne-go wypoczynku”. Były jeszcze dodatkowe efekty: Uczestnicy szkole-nia nabyli wiedzę, że w odnowie wsi najważniejsi są jej mieszkańcy.
To oni mają robić wszystko aby dzieciom, młodzieży i dorosłym żyło się jak najlepiej. Mają podejmować szereg działań na rzecz rozwoju własnej wsi.
Pokonywanie barier
W roku 2006 Urząd Gminy wspólnie z mieszkańcami napisał projekt i wieś otrzymała dofinansowanie samorządu woj. śląskiego na rewi-talizację straszącego swoim wyglądem wiejskiego domu kultury wraz z siedzibą OSP. Powstały również boiska do piłki siatkowej i koszy-kówki oraz placyk zabaw dla dzieci, zakupiono nowe instrumenty dla orkiestry, stroje dla KGW i dzieci szkolnych. Marta Grzesica założyła Klub Seniora. „Członkowie Klubu swoim zaangażowaniem wnieśli dużo świeżości do życia wiejskiego. Na spotkaniach klubu dyskutu-je się o potrzebach dzieci, młodzieży i mieszkańców wsi. Wspólnie z KGW, OSP Radą Sołecką, radnymi, dyrekcją szkoły i księdzem proboszczem są organizowane obchody świąt kościelnych i pań-stwowych. Do tradycji wsi należą wspólne spotkania opłatkowe i do-żynki parafialne. Wszystkie uroczystości umilała orkiestra dęta”. To integrowało wieś, szczególnie obchody 95 rocznicy utworzenia OSP i 65 rocznicy powstania KGW. Ksiądz proboszcz zaproponował prze-znaczenie placu kościelnego na ogólnodostępny parking. Zezwolił na rekonstrukcję ogrodzenia kościelnego w celu wyeksponowania obelisku generała Gabriela Taszyckiego – uczestnika Insurekcji Ko-ściuszkowskiej – patrona szkoły. To przedsięwzięcie pociągnęło za sobą kolejne działania na rzecz parafii i kościoła.
Instytucjonalizacja procesu
Jednym z elementów odnowy wsi było założenie Stowarzyszenia Rozwoju Wsi Chruszczobród i Chruszczobród Piaski. Był to wspólny zamysł liderki, rodziców uczniów i dyrekcji szkoły, którym szczegól-nie zależało na poszerzeniu oferty edukacyjnej dla dzieci i młodzieży.
Pani Grzesica została prezesem. Wiedzę jak przewodzić wspólnocie wiejskiej dały jej 10-dniowe warsztaty Szkoły Liderów. Pierwsze kroki pomagało stawiać Stowarzyszenie Klon – Jawor i Fundacja Wspoma-gania Wsi (FWW). Szkolenia w Łowiczu, organizowane przez Fun-dację, dostarczyły wiedzy o formułowaniu wniosków, realizacji oraz merytorycznym i finansowym rozliczaniu projektów. Stowarzyszenie zdobyło granty na ponad 20 projektów, w których założony cel wspar-cia dzieci i młodzieży został twórczo połączony z przedsięwzięwspar-ciami na rzecz wsi. Wśród nich należy wymienić:
„Pożyteczne wakacje 2007” – „Wracamy do korzeni” ( grant FWW). Przez dwa tygodnie 18 dzieci i młodzieży gimnazjalnej, w cza-sie wakacji na wsi bawiło się, jeździło na wycieczki, projektowało strój żywej maskotki „CHRUŚCIKA”, sadziło kwiaty przy pomniku patrona szkoły i opracowało folder o wsi.
„Środowisko naturalne naszą szansą 2007” – „Wieś tonąca w kwiatach” (grant FWW ). Zakupiono dwa tunele foliowe, narzędzia ogrodnicze, kosę spalinową, 20 donic betonowych oraz
wyhodowa-no sadzonki petunii. Członkowie stowarzyszenia wspólnie z druhami OSP, KGW, Radą Sołecką, pracownikami obsługi szkoły, mieszkań-cami Chruszczobrodu i Chruszczobrodu Piaski ukwiecili wieś i pie-lęgnowali kwiaty. Uczestniczyło 37 osób: dzieci, bezrobotne kobiety, członkowie stowarzyszenia, OSP, KGW.
„Pożyteczne wakacje 2008” – „Estetyczny Chruszczobród” ( grant FWW ). Grupa 18 dzieci i młodzieży, prócz rozrywki i atrakcyjnych wyjazdów, z pomocą druhów OSP wysadziła 160 drzewek, „iglaków”
i krzewów przy parkingu i wokół placu zabaw oraz nasadziła kwiaty przy pomniku Gabriela Taszyckiego.
Otwieranie się na zewnątrz
Stowarzyszenie w konkursie „RÓWNAĆ SZANSE 2009” (Polska Fun-dacja Dzieci i Młodzieży i Polsko-Amerykańska FunFun-dacja Wolności) otrzymało grant na projekt „Odkrywamy i promujemy wiejskie talenty”.
W ramach projektu zakupiono aparat fotograficzny, dyktafon, flipchart.
Przez pół roku 20 uczniów gimnazjum uczyło się komunikowania i pre-zentowania własnej osobowości. Poznawało środowisko nawiązując kontakty z miejscowymi artystami, przeprowadzając z nimi wywiady i fotografując ich prace. Następnie przygotowano prezentację multi-medialną i publikację promującą 16 artystów. Na konferencję podsu-mowującą projekt zostali zaproszeni artyści, władze samorządowe, radni i mieszkańcy Chruszczobrodu. Wydano publikację. „Twórczość artystów Chruszczobrodu” w nakładzie 120 szt. i wręczono ją arty-stom oraz uczestnikom konferencji. Konieczny był dodruk 300 szt. na rzecz promocji wsi i gminy. Informacje o projekcie rozeszły się w gmi-nie i powiecie zawierciańskim. Ukazały się informacje w miejscowej prasie i na stronach internetowych. Projekt prezentowano na Powia-towym Forum Organizacji Pozarządowych zorganizowanym przez Centrum Inicjatyw Lokalnych.
Od roku 2008 aktywność Stowarzyszenia była też dedykowana eduka-cji ekonomicznej (Program Edukaeduka-cji Ekonomicznej Narodowego Banku Polskiego i FWW. Stowarzyszenie uzyskało tytuł „przewodnika domo-wych finansów” i ma certyfikowanego trenera, który prowadzi szkolenia na obszarach wiejskich. Aż siedem projektów skierowanych było do mieszkańców Chruszczobrodu oraz innych sołectw w gminie.
Od roku 2009 stowarzyszenie wykonało kilka projektów koncentrują-cych się na poprawie możliwości edukacyjnych i szansach życiowych młodzieży, a mianowicie:
„Lepszy start młodych ludzi z Chruszczobrodu” (POKL działanie 9.5, samorząd województwa). Dwudziestu uczniów gimnazjum i star-szych uczestniczyło w zajęciach z j. angielskiego, dziennikarstwa i fotografii oraz informatyki. Wynikiem była publikacja (wydano 500 szt.) w j. polskim i angielskim pt. „Organizacje pozarządowe Chrusz-czobrodu”. Młodzież zakończyła projekt konferencją, na której zapre-zentowała 10 organizacji opisanych w publikacji
„Lepszy start w dorosłe życie” (konkurs Ministra Pracy i Polityki Społecznej). Projekt ten dotyczył upowszechniania kultury fizycznej i sportu w środowisku lokalnym (zajęcia z trenerem z koszykówki, siatkówki, tenisa ziemnego, pływania oraz piesze wędrówki). Cieszył się wielką popularnością wśród dzieci i młodzieży.
„Stypendia Pomostowe – Dyplom z marzeń” (P-AFW, FWW - Program Stypendia Pomostowe). W latach 2010 – 2013 w ramach czterech projektów 24 studentów I roku otrzymało stypendia roczne w wysokości 5000 zł.
Inwestycyjne zaangażowanie gminy
Korzystając ze środków unijnych gmina wymieniła wodociąg azbesto-wy, wybudowała przy szkole boisko sportowe ze sztuczną nawierzch-nią, położyła nawierzchnię na dwóch drogach. OSP otrzymało nowo-czesny wóz strażacki. SPZOZ wyremontował ośrodek zdrowia.
Systematyczna praca
Wkładem sołectwa w rozwój infrastruktury społecznej stało się pozy-skano sponsora – PPUH „Dolomit”- Kopalnia Ząbkowice, który wybu-dował korty do tenisa ziemnego, zakupił sprzęt nagłaśniający do sali widowiskowej i współfinansuje też stypendia. Rada Sołecka dysponuje funduszem sołeckim, w ramach którego wybrukowano parking, wyre-montowano drogę i częściowo wybudowano boisko do piłki nożnej.
Maskotka „CHRUŚCIKA”, efekt jednego z projektów, promuje Chrusz-czobród na różnych imprezach i uroczystościach zewnętrznych.
Bibliografia
Bilek A., Revitalizing Rural Communities through the Renewable 1. Energy Cooperative
http://boell.org/downloads/Bilek_EnergyCo-operatives.pdf
Bober J., Hausner J. Izdebski, H., Lachiewicz W., Mazur S., 2. Nelicki A., Nowotarski B., Puzyna W., Surówka K., Zachariasz I., Zawicki M., Narastające dysfunkcje, zasadnicze dylematy, ko-nieczne działania. Raport o stanie samorządności terytorialnej w Polsce, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, Kraków 2013.
Bratkowski S., Sami sobie, Biblioteka „Nowoczesność”, Warsza-3. wa 1996.
Czapiński, J. et al. (2013). Główne wyniki i wnioski. Diagnoza 4. Społeczna 2013 Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport.
[Spe-cial issue]. Contemporary Economics, 7, 16-29. DOI: 10.5709/
ce.1897-9254.95
De Bono E., Z nowym myśleniem w nowe tysiąclecie, wyd. Rebis, 5. Poznań 2001.
Dixon J., Chan Y., The Creative Economy – An Opportunity for 6. Rural Revitalization
http://catchthetrout.ca/rural-public-transor- tation-the-creative-economy-an-opportunity-for-rural-revitaliza-tion1/
Dorferneuerung 2020 Zukunftskonzeption und –strategien der 7. Dorferneuerung in Bayern Teil 2A Dorffunktionen der Zukunf, s. 26. http://www.landentwicklung-muenchen.de/forschung/for-schungsberichte/dorferneuerung/de_2020_teil2a.pdf
Idziak W., Wymyślić wieś od nowa, Alta Press, Koszalin 2008.
8. Idziak W., Zróbmy coś razem, czyli ekonomia społeczna na wsi, 9. wyd. WUP Szczecin, Koszalin 2012.
Kłoczko-Gajewska, A., Thematic Villages in Poland – a Brief Ove-10. rview, (materiał przygotowany do druku).
Knieć W., Wspólna Polityka Rolna a zrównoważony rozwój ob-11. szarów wiejskich, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika , Toruń 2012.
Kolipiński B., Ekspertyza, nt.: Ład przestrzenny w Polsce 12. – stan i problemy, http://www.mir.gov.pl/rozwoj_regionalny/
Ewaluacja_i_analizy/Raporty_o_rozwoju/Raporty_krajowe/Do- cuments/Ekspertyza_Lad_przestrzenny_w_Polsce_stan_i_pro-blemy_20072011.pdf
Kopel A., Klasa kreatywna jako czynnik rozwoju miast, http://
13. www.sbc.org.pl/Content/7681/kopel.pdf
Kwiatkowski E., Teoria trzech sektorów gospodarki, PWN, War-14. szawa 1980.
Lehman B. A., Kultura i przemysły kultury jako siła napędowa 15. gospodarki – doświadczenia amerykańskie. (w:) Szomburg J.
(red.), Kultura i przemysły kultury szansą rozwojową dla Polski.
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2002.
Leitbild für Landentwicklung und Dorferneuerung in Europa, Eu-16. ropäische ARGE Landentwicklung und Dorferneuerung, Wien
1996.
Mendel M., O sensie i bezsensie miejscowości tematycznych, 17. (w:) Głuszak B. (red.),Tam, gdzie miejsca mają duszę, ESWiP,
Elbląg 2012.
Niedźwiecka-Filipiak I., Kuriata Z., Architektura krajobrazu w Pro-18. gramie Odnowy Wsi Opolskiej, wyd. Uniwersytetu
Przyrodnicze-go we Wrocławiu, Wrocław 2010.
Ocena średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 19. na lata 2007–2013. Raport Końcowy, Ministerstwo Rolnictwa
i Rozwoju Wsi, Warszawa 2009.
Pine B. J., Gilmore B. J., Experience economy: Work is theater 20. and every business a stage, Boston, MA: Harvard Business
School Press, 1999.
Potok A., Program Odnowy Wsi i Program Leader jako czynniki 21. aktywizacji obszarów wiejskich w Polsce (materiał przygotowany
do druku).
Pröll E., Erneuerung im Denken, Wollen und Handeln, Wir erneu-22. ern unser Dorf, 11-12/1995.
Schweinhart L. J., Benefits, Costs, and Explanation of the High/
23. Scope Perry Preschool Program http://www.highscope.org/file/
Research/PerryProject/Perry-SRCD_2003.pdf
Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja 24. sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich
2004-2006, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010.
Stasiak A., Włodarczyk B., Miejsca spotkań kultury i turystyki, (w:) 25. Kultura i Turystyka: Miejsca Spotkań, Regionalna Organizacja
Turystyczna Województwa Łódzkiego, Łódź 2013.
Strzemińska A., Wiśnicka M., Młodzież na wsi. Raport z badania, 26. Polsko- Amerykańska Fundacja Wolności, Warszawa 2011.
Swianiewicz P., (red.) Edukacja przedszkolna. Polityka samorzą-27. dów gminnych w zakresie edukacji przedszkolnej. Ośrodek
Roz-woju Edukacji, Warszawa 2012.
Szafraniec K., Szanse życiowe wiejskiej młodzieży (w:) J. Wilkin, 28. I. Nurzyńska (red.), Polska wieś 2012. Raport o stanie wsi,
Wy-dawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012.
Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem w Europie: zmniejsza-29. nie nierówności społecznych i kulturowych. Agencja Wykonaw-cza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA) Komisji Europejskiej, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, War-szawa 2009.
Wilczyński R., Programy odnowy wsi w Polsce, (w:) Polska wieś 30. 2008. Raport o stanie wsi, Wilkin J., Nurzyńska I., (red.),
War-szawa 2008.
Wilczyński R., Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiej-31. skich w Polsce, Fundacja Fundusz Współpracy, Poznań 2000.
Wilkin J., Nurzyńska I., (red.), Polska wieś 2012. Raport o stanie 32. wsi, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012.
Żeromski S., Przedwiośnie, Czytelnik, Warszawa 1972.
33.