Charakter granicy i jej funkcje kształtują wzajemne powiązania obszarów położonych wzdłuż obu stron granicy. Podstawową funkcją granicy państwowej we współczesnym systemie polityczno-terytorialnym jest nadal pełnienie przez nią roli bariery przestrzennej o różnym stopniu formalizacji i przenikalności. Jednakże na skutek ograniczenia suwerenności państw i ewolucji – w wyniku procesów przemian postmodernizacyjnych – słabnie rola tych granic (Chojnicki 1998). Również charak-ter granic państwowych Polski uległ zmianie na początku lat 90. w wyniku zmian ustrojowych, nowych regulacji bilateralnych, akcesją do UE oraz wejściem do strefy Schengen. Można więc powiedzieć, że transformacja granic w latach 90. stworzyła sytuację, w której miasta przygraniczne znalazły się w realiach sprzyjających (re)integracji, a położenie geograficzne tychże miast stało się ich największym walo-rem (Jańczak 2009). Obecnie czeska część Cieszyna jest rozleglejsza (34 km2) od polskiej (29 km2), ale liczba mieszkańców Czeskiego Cieszyna jest mniejsza i wy-nosi 26 tys. mieszkańców, podczas gdy Cieszyna – 36 tys. mieszkańców (2008 r.).
Rozdzielone granicą państwową miasta, stały się w aspekcie prawno-administracyjnym niezależnymi miastami, leżącymi w różnych państwach. Główna część miasta, leżąca na prawym brzegu Olzy, weszła w skład Polski, natomiast część lewobrzeżna przypadła Czechosłowacji (Kłosowski 2001). W wyniku prze-rwania układu powiązań społeczno-gospodarczych (w 1920 r.) wystąpiła koniecz-ność uniezależnienia się nowych organizmów miejskich w zakresie organizacji ży-cia w mieście. Stąd też władze Czeskiego Cieszyna podjęły decyzję o budowie
ratu-sza jako siedziby dla nowego miasta pod koniec lat 20. XX w., a z kolei władze polskie rozbudowały dworzec kolejowy (z małego przystanku Bobrówka).
Jak zauważył Kłosowski (2001) elementem, który w znaczący sposób różni oba miasta, jest pełniona przez nie funkcja administracyjna. Cieszyn do 1975 r.
i ponownie od 1999 r. pełnił funkcję miasta powiatowego, a w latach 1975–1998 – w wyniku likwidacji tego szczebla – w mieście funkcjonowały instytucje o charakte-rze subregionalnym, jak np. szpital, sąd czy prokuratura. Tymczasem Czeski Cie-szyn przestał pełnić funkcję miasta powiatowego w 1961 r., kiedy to został włączo-ny do powiatu Karwina (dawniej Frysztat). Reorganizacja na szczeblu powiatowym w 2003 r., która polegała na likwidacji szczebla powiatowego jako jednostki typowo organizacyjnej, doprowadziła do powstania „miast z poszerzonym zakresem upraw-nień”, potocznie nazywanych „małymi powiatami” (istnieją instytucje bez urzędu) i Czeski Cieszyn jest jednym z nich. A zatem, zasięg przestrzenny tych nowych ośrodków zwanych „małymi powiatami” zmniejszył się w porównaniu z zasięgiem dawnych tradycyjnych powiatów.
Formalnym przejawem oddziaływania subregionalnego Cieszyna są również funkcje organizacyjne. We wrześniu 1991 r. utworzono Związek Komunalny Ziemi Cieszyńskiej, w skład którego wchodziło 12 gmin i instytucja ta stanowiła namiastkę
„nieistniejącego powiatu” w sytuacji dyskusji o kształt reformy administracyjnej aż do 1998 r. Od 2009 r. Związek ów przeobraził się w Stowarzyszenie Samorządowe Ziemi Cieszyńskiej. Jego główną płaszczyzną działania jest wspólne rozwiązywanie kluczowych problemów regionu (ochrona środowiska, wspieranie działań dla roz-woju gospodarczego, rozwój usług komunalnych oraz integracja i promocja re-gionu).
Czynnikiem umacniania pozycji subregionalnej Cieszyna są przejawy silne-go regionalizmu na Śląsku Cieszyńskim, co potwierdzają badania Prawelskiej-Skrzypek i Domańskiego (1997), dotyczące postrzegania własnego regionu przez mieszkańców, które dowiodły bardzo silnego poczucia odrębności regionalnej mieszkańców, a także silnego przywiązania do regionu. Jak zauważają autorzy, Śląsk Cieszyński jest przykładem regionu o wyraźnie wykształconej specyfice, który pomimo zmieniającej się w czasie przynależności polityczno-administracyjnej i podziałowi w 1920 r. na dwa niezależne organizmy, zachował swą kulturową od-rębność. Określając zasięg własnego terytorium mieszkańcy polskiej części Śląska Cieszyńskiego najczęściej wymieniali po stronie polskiej: Skoczów, Cieszyn, Ustroń oraz Wisłę, natomiast po stronie czeskiej: Trzyniec, Jabłonków oraz Bogumin, a więc miejscowości, które stanowią kulturalno-historyczne centrum tego regionu.
Podzielone miasta przygraniczne pełnią także rolę ważnego centrum eduka-cyjnego dla swoich powiatów. Już w okresie międzywojennym w Cieszynie funk-cjonowała Szkoła Gospodarcza, która po zakończeniu II wojny światowej została przeniesiona do Olsztyna, stanowiąc zalążek Wyższej Szkoły Rolniczej, która na-stępnie przekształciła się w Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Ważnym
wydarze-niem dla miasta, podnoszącym jego prestiż oraz zasięg oddziaływania, było utwo-rzenie w 1971 r. filii Uniwersytetu Śląskiego, który umożliwia obecnie studiowanie na dwóch wydziałach (Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji oraz na Wydziale Ar-tystycznym).
Mówiąc o funkcji edukacyjnej, warto przyjrzeć się nieco szerzej szkolnic-twu na poziomie średnim, gdyż można przyjąć, że oddziaływanie tych szkół stanowi podstawowy wskaźnik roli i funkcji zespołu miejskiego Cieszyn-Czeski Cieszyn.
Określono go na podstawie dojazdu uczniów do szkół według ich miejsca zamiesz-kania. W odniesieniu do Cieszyna w analizie uwzględniono szkoły średnie odwołu-jące się do przynależności konfesyjnej (religijnej), tj. Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Ewangelickiego, Katolickie Liceum Ogólnokształcące im. św. Mel-chiora Grodzieckiego, jak również świeckie I Liceum Ogólnokształcące im. Anto-niego Osuchowskiego. Ich zasięg oddziaływania prezentuje tabela 1.
Warto zauważyć, że zasięg oddziaływania szkół średnich w zasadzie mieści się w granicach administracyjnych powiatu cieszyńskiego (nieznacznie go przekra-czając), ale intensywność powiązań z Cieszynem wyraźnie świadczy o subregional-nym oddziaływaniu tego ośrodka. Analizując miejsca zamieszkania uczniów można zauważyć, iż w przypadku świeckiego liceum zaledwie 28,3% uczniów pochodziła z Cieszyna. Z kolei w odniesieniu do szkół o charakterze konfesyjnym ten odsetek był wyższy i wynosił dla liceum ewangelickiego 44,3%, a dla liceum katolickiego aż 60,6%. Ponadto należy zwrócić uwagę na fakt, że liczba uczniów uczęszczających do liceum świeckiego jest znacznie wyższa, aniżeli w pozostałych szkołach.
W Czeskim Cieszynie widocznie ujawniają się różnice w zasięgu oddziały-wania szkół średnich z polskim językiem nauczania (jako mniejszości) oraz czeskim
Tab. 1. Zasięg oddziaływania wybranych szkół średnich w Cieszynie (rok szkolny 2009/2010). Źródło:
opracowanie własne na podstawie informacji z wymienionych szkół.
szkoły
A – Liceum Ogólnokształcące Towarzystwa Ewangelickiego, B – Katolickie Liceum Ogólnokształcące im.
św. Melchiora Grodzieckiego, C – I Liceum Ogólnokształcące im. Antoniego Osuchowskiego.
językiem nauczania. Odmienny jest zasięg oddziaływania polskiego gimnazjum, ponieważ do niego dojeżdżają uczniowie z całego subregionu (podobnie, jak na początku XX wieku w czasach austriackich), tyle że wówczas dojazdy do szkół na dłuższe odległości nie były możliwe i uczniowie z odleglejszych miejscowości mieszkali w bursach i na stancjach. Z analizy miejsc zamieszkania uczniów uczęsz-czających do polskiego gimnazjum w Czeskim Cieszynie wynika, że tylko 15,9%
uczniów mieszkało w samym mieście. Natomiast w czeskim gimnazjum było w roku szkolnym 2009/2010 aż 48,3% uczniów z Cieszyna. Jego zasięg oddziały-wania ograniczał się w zasadzie do południowej, czeskiej części Śląska Cieszyń-skiego (Trzyniec 9,9%, Jabłonków 3,4%, Mosty koło Jabłonkowa 3,4%, Cierlicko 3,2% i Nawsie 2,9%), a gimnazjum polskiego – całego Zaolzia (Trzyniec 15,9%, Karwina 10,%, Wędrynia 6,5%, Jabłonków 5,1%, Hawierzów 4,3%, Bystrzyca 3,6%
i Gródek 3,6%). Wiąże się to z faktem, że czeskie gimnazja istnieją we wszystkich większych miastach Zaolzia, a polskie jest tylko jedno.
Przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze przełomu lat 80. i 90. w obu krajach wywarły znaczący wpływ na pojawienie się i rozwój nowych form handlu w zespole miast Cieszyn i Czeski Cieszyn, czemu sprzyjały też zmiana zasad prze-kraczania granicy na Olzie, jak i znacznie większa jej przenikalność. Nastąpił szybki rozwój sieci handlowej poprzez jej stopniowe dostosowywanie do potrzeb konsu-mentów, choć zaznaczyła się wyraźna asymetria w rozwoju nowych form (np. tar-gowisk miejskich nastawionych na obsługę konsumentów z drugiej strony granicy), jak i samych zachowań konsumenckich (preferencje produktów) po obu stronach granicy polsko-czeskiej. Przejawem owego dopasowywania się handlu do nowych realiów jest pojawienie się już na początku lat 90. XX w., obok tradycyjnego handlu drobnodetalicznego, targowisk miejskich (targowiska czeskie są dużo mniejsze niż te po stronie polskiej), które zmodernizowały system handlowy przygranicznego zespołu miejskiego, a tym samym przyczyniły się do rozwoju „turystyki zakupo-wej”. Zróżnicowanie cenowe produktów po stronie polskiej i czeskiej jeszcze w 1996 r. sprzyjało wzajemnej turystyce zakupowej. Jednak latem 2007 r., kiedy relacje cenowe po obu stronach granicy w zakresie niektórych towarów były zbliżo-ne, jak np. wyrobów alkoholowych, natężenie ruchu zdecydowanie zmalało i kształ-towało się na poziomie 7–10 tys. osób (Kulczyńska, Matykowski 2008). Dla porów-nania na początku lat 90. liczba ta wynosiła od około 50–70 tys. osób w dni targowe, tj. środę i sobotę (Konecka, Weltrowska 1997), a w 1998 r. – od około 20–25 tys.
osób (Kłosowski, Runge 1999). Niemniej nadal obserwuje się przemieszczenia przez granicę w celach zakupowych. Wśród konsumentów można wyróżnić dwie zasadnicze grupy, tj. a) mieszkańców Cieszyna i Czeskiego Cieszyna, którzy prze-kraczając granicę dokonują po jej drugiej stronie zakupu szeregu towarów o podob-nej cenie jak w swojej ojczyźnie, ale uznanych przez nich za lepsze, b) konsumenci spoza Cieszyna i Czeskiego Cieszyna, którzy przybywają na ogół na zakupy
week-endowe z odległych miejscowości, poszukując standardowych towarów o jak naj-niższych cenach (Kulczyńska, Matykowski 2008).