Znalezienie jednej definicji dla ubezpieczeń gospodarczych nastręcza pewnych trudności w związku z ich interdyscyplinarnym charakterem. Można przyjąć, że jest to metoda zarządzania ryzykiem, czy też zcentralizowany fundusz tworzony ze zdecentralizowanych składek albo też ująć ubezpie czenie jako regulator procesów gospodarki narodowej zakłócanych przez zdarzenia losowe, gdzie koszt tej regulacji rozłożony zostaje na podmioty korzystające z tegoż regulatora. Można również zdefiniować ubezpieczenie jako stosunek prawny, w którym ubezpieczyciel zobowiązany jest do zrealizowania świadczenia w zamian za składkę wnoszoną przez ubezpieczającego1.
Na gruncie rozważań dotyczących możliwości wykorzystania ubezpieczeń gospodarczych jako instrumentu polityki państwa ukierunkowanej na stworzenie przyjaznych warunków dla rodziców wychowujących dzieci i pragnących pogodzić obowiązki rodzicielskie z pracą zawodową zagadnienia definicyjne mają skromne znaczenie, istotne jest jednak określenie funkcji ubezpieczeń i wskazanie obszarów, w których stanowią czy mogą stanowić instrument w realizowanej przez państwo polityce.
Ubezpieczenia gospodarcze są urządzeniem celowym, które w swoim przeznaczeniu i istocie ma zaspokajać określone potrzeby podmiotów gospodarczych oraz ludności. Potrzeby te należy określać zarówno z mikro- i makroekonomicznego punktu widzenia, ja k też z punktu widzenia gospo darczego i społecznego. Oczywiście, te dwa podziały potrzeb nie są rozłączne, albowiem potrzeby społeczne mają niemal zawsze wymiar ogólny. Zaspokojenie określonych potrzeb to podstawowe
1 Zob. Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko, red. W . R o nka -C hm ielow iec, W a rs z a w a 2 0 0 2 , s. 3 5 - 3 6 .
P raw ne a s p e k ty z a tru d n ie n ia o sób w ych o w u jg cych d zieci
zadanie ubezpieczeń gospodarczych. Z kolei realizacja tych zadań jest w mniejszym lub większym stopniu przejawem istoty ubezpieczeń. Należy więc przyjąć, że funkcje ubezpieczeń gospodarczych to formy przejawiania się ich gospodarczego i społecznego przeznaczenia, czyli realizacji nałożo nych na nie zadań. Ubezpieczenia mogq równocześnie służyć osiąganiu celów i zadań cząstkowych, koniunkturalnych wynikających z okresowych potrzeb społecznych lub gospodarczych, w ten sposób stanowiąc instrument wykorzystywany w politykach cząstkowych państwa. Treści związane z tymi zadaniami, a tym bardziej same zadania, podnoszone są niekiedy do rangi funkcji społeczno-gospo darczych ubezpieczeń, w rozumieniu funkcji uzupełniających2.
Jednym słowem, ubezpieczenia gospodarcze pełnią zarówno funkcje społeczne, jak i ekono miczne. Te pierwsze związane są z tworzeniem bezpieczeństwa, stabilizowania warunków funkcjo nowania zarówno podmiotów gospodarczych, jak i gospodarstw domowych. Funkcje ekonomiczne oznaczają zachowanie ciągłości działalności gospodarczej, zapewnienie bytu ubezpieczonym poprzez m inimalizację negatywnych konsekwencji szkód losowych3.
Spośród wymienianych licznych funkcji ubezpieczeń gospodarczych, łączonych czasem z po szczególnymi rodzajami ubezpieczeń, autorzy opracowań zwracają uwagę zawsze na te, które są ściśle powiązane z mechanizmem ochrony i redystrybucji środków, a więc funkcję ochrony ubezpieczeniowej, funkcję prewencyjną czy funkcję finansową.
Funkcja ochrony ubezpieczeniowej posiada zdecydowanie charakter nadrzędny, albowiem naj pełniej wyraża istotę, jak i zasadnicze treści społeczno-ekonomiczne ubezpieczeń, natomiast funkcja druga i trzecia są niejako efektem funkcji pierwszej. Konsekwencją tego jest fakt, że te trzy funkcje ubezpieczenia spełniają zawsze swoje zadanie, niezależnie od naszej woli i warunków polityczno- -ustrojowych oraz ekonomicznych, a więc w sposób obiektywny. Funkcja ochrony ubezpieczeniowej najczęściej rozumiana jest jako kompensowanie powstałych szkód, czyli wypłacenie określonej kwoty świadczenia (odszkodowania w ubezpieczeniach majątkowych czy umówionej sumy pieniężnej w ubezpieczeniach osobowych) w chwili zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Takie ujmowanie omawianej funkcji jest daleko idącym uproszczeniem, a ochronę ubezpieczeniową należy traktować znaczne szerzej jako usługę świadczoną przez zakład ubezpieczeń na oferowanych przez niego warunkach i w zakresie prowadzonych ubezpieczeń. Funkcja ochrony ubezpieczeniowej polega zatem na utrzymaniu warunków i gotowości ubezpieczyciela do wypłaty świadczenia4.
Przez funkcję prewencyjną należy rozumieć .wszelką działalność zmierzającą do zmniejszenia szkód losowych, zarówno przez ograniczenie ich rozmiarów, ja k i zmniejszenie prawdopodobień stwa realizacji ryzyk'5. Prowadzenie działalności ubezpieczeniowej bez uwzględnienia funkcji prewencji byłoby niecelowe i nieopłacalne. Powinna być ona realizowana przez zakłady ubezpie czeń niejako automatycznie, bowiem wzrost liczby wypadków ubezpieczeniowych prowadziłby do zwiększenia sum wypłacanych odszkodowań, a przez to do zwiększenia wielkości pasywów zakła du ubezpieczeń. Prewencja stwarza warunki do bardziej równomiernego przebiegu szkodowości, a co za tym idzie, wpływa na jakościową poprawę ochrony ubezpieczeniowej.
Prewencja ubezpieczeniowa przynosi również korzyści ubezpieczającym, gdyż obniżenie licz by i rozmiarów szkód wpływa na obniżenie jednostkowego kosztu ubezpieczenia.
Funkcja finansowa związana jest przede wszystkim z funkcją akumulacji kapitałowej, która powinna zapewniać spełnienie formalnych i rzeczywistych wymagań związanych ze świadczeniem
2 Vademecum ubezpieczeń gospodarczych, re d T. Sangow ski, Poznań 2 0 0 0 , s. 47, 3 Ubezpieczenia gospodarcze, re d . T. Sangow ski, W a rs z a w a 2 0 0 1 , s. 80.
4 Ibidem, s. 8 6, Podstawy ubezpieczeń, t. 1: M echanizm y i funkcje, red. J. M o n kie w icz, W a rs z a w a 2 0 0 0 , s. 65. 5 Ubezpieczenia gospodarcze, op. c/f., s. 1 00 .
G ra żyn a Sordyl, Analizo możliwości realizacji wspierania zatrudnienia kobiet matek..
realnej ochrony ubezpieczeniowej. Pokrycie ewentualnych strat finansowych, powstałych u niektó rych ubezpieczonych podmiotów, a wynikających z realizacji wypadków ubezpieczeniowych wymaga zgromadzenia ogromnych środków finansowych. W działalności ubezpieczeniowej konieczne jest tworzenie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, w momencie sprzedaży usługi ubezpieczeniowej nie jest bowiem znany całkowity jej koszt, natomiast z góry ustalona jest jej cena. Ponadto zakład ubezpieczeń zapewnia ubezpieczającemu ochronę finansową - z reguły przez dłuższy czas, z wyjąt kiem umów ubezpieczeń majątkowych (zawieranych najczęściej na okres 12 miesięcy). Składki przy pisane w momencie zawierania umów ubezpieczeniowych nie mogą być więc całkowicie .zużyte" przez ubezpieczyciela przed upływem okresu ubezpieczenia, lecz powinny być wydawane na wypłatę odszkodowań i świadczeń sukcesywnie, w miarę upływu czasu. Z ekonomicznego rozumienia funkcji akumulacji wynika, że jest ona związana nie z całą składką ubezpieczeniową, ale z tą jej częścią, która jest zbędna z punktu widzenia bieżących potrzeb finansowych zakładu
ubezpieczeń6-Funkcja akumulacji kapitałowej szczególnie eksponowana jest w ubezpieczeniach życiowych, a przeprowadzona reforma systemu emerytalnego znacznie zwiększyła jej rozmiary.
W gospodarce rynkowej pożytki płynące z funkcjonowania systemu ubezpieczeń są wielorakie i odczuwają je zarówno indywidualne podmioty, ja k i całe społeczeństwo. Jedną z największych korzyści osiąganych przez społeczeństwo z usługi ubezpieczeniowej jest możliwość ustabilizo wania sytuacji materialnej osoby lub osób będących członkami podstawowej komórki, jaką jest rodzina. Umowa ubezpieczenia zabezpiecza je przed finansowymi następstwami niespodziewa nego uszczerbku w majątku lub jego całkowitego utracenia czy wreszcie przed utratą dochodów związanych z chorobą lub w sytuacji nagłej, przedwczesnej śmierci głównego żywiciela. Niezwy kle istotna rola związana jest z zaspokojeniem potrzeb związanych z realizacją ryzyka starości.
Ubezpieczenia pełnią również istotne funkcje w gospodarce. Umożliwiają lub ułatwiają planowanie działalności gospodarczej, planujący może bowiem przyjąć, iż ewentualna szkoda losowa nie doprowadzi do jego bankructwa i nie zniweczy jego zamierzeń na przyszłość. Ubez pieczenia odgrywają bardzo ważną rolę we wszystkich operacjach kredytowych. Banki i inne instytucje finansowe często warunkują udzielenie kredytu od wcześniejszego ubezpieczenia się potencjalnego kredytobiorcy na wypadek śmierci lub trwałej niezdolności do pracy, aby w pełni uwiarygodnić zwrot zaciągniętego kredytu przez jego nabywcę. Ekonomiści przyznają ubezpie czeniom bardzo wysoką pozycję w gospodarce, upatrując w instytucjach ubezpieczeń środka przeciwdziałającego nadmiernej monopolizacji działalności gospodarczej w wielu jej gałęziach. Przedstawiciele instytucji finansowych z kolei podkreślają, że ubezpieczenia obniżają koszty pozyskiwania kapitału, ponieważ zarówno kredytodawcy, ja k i inwestorzy przeznaczają na swoją działalność znacznie więcej środków, mając świadomość, że istotne ryzyka gospodarcze mogą być w znacznej mierze zniwelowane przez ubezpieczenia. To z kolei powoduje, że zwiększa się podaż kapitału oferowanego na rynku, a tym samym obniża się jego cena. Wreszcie towarzy stwa ubezpieczeniowe pełnią swoistą funkcję pośrednika finansowego, stanowiąc obok banków i funduszy emerytalnych część grupy zwanej inwestorami instytucjonalnymi.
Wymienione korzyści płynące z działalności ubezpieczeniowej mogą być konfrontowane z kosztami społecznymi ubezpieczeń, za które należy uważać nie tylko całkowitą wielkość zebra nych składek, z których przecież znaczna część przeznaczona jest na odszkodowania i świadcze nia, ale zasoby użytkowane w systemie ubezpieczeń.
Usługa ubezpieczeniowa tworzy racjonalny system niwelowania materialnych, negatywnych skutków występowania zdarzeń losowych.
6 Ibidem, s. 108.
P raw ne a s p e k ty z a tr u d n ie n ia osób w ych o w u jg cych d zieci