Sposób kształtowania przestrzeni rewitalizowanych na terenie miasta Poznania nie może być przypad-kowy, lecz przemyślany i oparty na realiach oraz moż-liwościach organizacyjnych i finansowych. Istotne jest zachowanie ładu społecznego, co oznacza taką formę organizacji i zagospodarowania przestrzeni, w której uwidacznia się czytelna hierarchia jednostek osiedlowych, usprawnienie połączeń komunikacyj-nych, dostosowanie wyposażenia w usługi niezbędne do zaspokojenia potrzeb ludności. Ważne jest stwo-rzenie warunków do powstania nowych miejsc pracy na obszarach koncentracji ludności i dużego bezro-bocia, co spowoduje wzrost poziomu i jakości życia mieszkańców miasta oraz zaspokojenie ich aspiracji społecznych. Priorytetowa jest dbałość o ład ekono-miczny, co oznacza takie wykorzystanie potencjału
inwestycyjnego, które pozwala na trwały dyna-miczny wzrost gospodarczy, poprawę wyposażenia obszarów gospodarczo opóźnionych w infrastrukturę techniczną i społeczną oraz daje szanse zmniejszenia dysproporcji w poziomie gospodarowania. Istotne jest zachowanie ładu ekologicznego, co na obszarze rewitalizowanym jest działaniem ważnym i koniecz-nym, zwłaszcza z uwagi na niedostateczny dostęp do terenów rekreacyjnych. Śródmieście Poznania wraz z otaczającymi osiedlami tworzy układ wza-jemnie powiązanych i zależnych ośrodków, które tworzą funkcjonalną i kulturową całość. Ważne jest kreowanie przestrzeni harmonijnej – dotyczy to zarówno terenów obecnie zainwestowanych, tere-nów projektowanych pod zabudowę, jak i krajobra-zów otwartych, istotne jest przywracanie walorów zdegradowanej przestrzeni miejskiej, uwzględnia-jące możliwości wszelkich nowoczesnych kreacji.
Zobowiązujące jest także przestrzeganie wytycznych konserwatorskich w zakresie poszczególnych obiek-tów objętych ochroną oraz zasad zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych, kontynu-owanie architektury przy założeniu, że tradycyjny nurt architektury miasta nie powinien mieć prawa wyłączności, ale powinien stanowić ważny wyróżnik dla zachowania lokalnej specyfiki.
Proces rewitalizacji funkcjonalno-przestrzennej sfery miasta powinien być poparty współuczest-nictwem społeczności lokalnej, która w procesie decyzyjnym (projektowym) może współdecydować o kształcie przestrzeni. Ważne jest w tym procesie współuczestnictwa społecznego uwzględnianie takich elementów przestrzeni publicznej, jak: skwery, parki, aleje, ogrody. Konieczne jest także wyznacze-nie miejsc pod parkingi, utrzymywawyznacze-nie powierzchni biologicznie czynnych w obrębie terenów Tabela 5 3 Problemy i potencjały obszaru rewitalizacji w sferze przestrzenno-funkcjonalnej
Problemy obszaru rewitalizacji Potencjały obszaru rewitalizacji – brak planów miejscowych dla terenów na obszarze miasta
o charakterze ochronnym i inwestycyjnym – ryzyko ekspansji zabudowy niepasującej do istniejącej struktury, utrata zwartości tkanki miejskiej
– brak ładu przestrzennego w kwartałach zabudowy historycznego układu urbanistycznego
– brak czytelnego strefowania w strukturze miasta
– zabudowa plombowa w zwartych pierzejach ulic lokalizowana bez nawiązania do linii zabudowy ulicy
– brak czytelnego powiązania obiektów i zespołów zabudowy o istotnym znaczeniu dla przestrzeni i tożsamości miasta – brak wyeksponowania w panoramie miasta obiektów
zabytkowych i dominanty w świetle dziennym i nocą oraz wyznaczonych punktów widokowych
– istniejąca zabudowa wielorodzinna niepasująca do skali miasta (parametry, forma, intensywność zabudowy)
– brak funkcjonalnego zagospodarowania osiedli wielorodzinnych – brak przestrzeni społecznych i terenów urządzonej zieleni na
osiedlach wielorodzinnych
– niewpisujące się w charakter sąsiadującej zabudowy obiekty handlu wielkopowierzchniowego (wysokość, architektura, materiały) oraz problematyczna ich lokalizacja przy głównych ulicach miasta
– brak wykorzystania budynków zabytkowych o wartości historycznej
– brak kontroli stanu technicznego historycznej zabudowy oraz zapobieganie jej degradacji
– brak dbałości o estetykę pierzei rynków i ciągów pieszych zarówno poprzez remonty zabytkowych budynków, jak i wprowadzanie nowej zabudowy nawiązującej do historycznej tkanki miejskiej
– zachowany historyczny układ urbanistyczny miasta, w tym główne elementy kompozycji:
place, przebieg ulic, historyczne budynki tworzące zwarte pierzeje, dominanty, ochrona konserwatorska
– wyróżniające się w planie miasta place (rynek i inne place funkcyjne) – miejsca integrujące mieszkańców i rozpoznawalny punkt dla turystów
– zachowane założenia urbanistyczne historycznej zabudowy i zieleni
– zachowane budynki o wartości zabytkowej i historycznej wpływające pozytywnie na jakość przestrzeni
– atrakcyjne punkty w przestrzeni miasta do obserwacji panoram, zachowane osie widokowe, formy zieleni miejskiej
– zachowane naturalne elementy krajobrazu, takie jak: tereny zieleni miejskiej (nieurządzonej), kępy drzew, rzeka, cieki i zbiorniki wodne w mieście, stanowiące nieodłączną część struktury przestrzennej tej części miasta
– bogaty zasób zieleni miejskiej o różnej formie (zieleń cmentarzy, parku)
– istniejące obiekty kubaturowe oraz plenerowe sportu i rekreacji
– tereny wolne od zainwestowania w centrum miasta – oferta pod funkcjonalną przestrzeń usługową, dostosowana parametrami do skali miasta
Źródło: opracowanie własne.
Analiza uwarunkowań przestrzenno-funkcjonalnych obszaru rewitalizacji 65
rewitalizowanych w formie korytarzy zieleni, zago-spodarowanie i retencjonowanie wód opadowych w kierunku umożliwiającym zwiększenie zasilania wód podziemnych, podnoszenie wymogów archi-tektonicznych, szczególnie w stosunku do obiek-tów realizowanych na obszarach o najwyższych walorach kulturowych i przyrodniczych. Celowe wydaje się zapewnienie sprawnego transportu publicznego oraz wprowadzenie ułatwień w ruchu pieszym i rowerowym czy optymalizowanie sieci ulic (realizacja nowych ulic, segregacja ruchu). Zna-czące jest planistyczne przygotowanie oferty tere-nów dla inwestorów (dotyczy to zarówno teretere-nów mieszkaniowych, jak i przeznaczonych pod usługi i działalność gospodarczą), podejmowanie opraco-wań planistycznych dotyczących rewaloryzacji prze-strzeni, w tym przestrzeni publicznych, włączenie problematyki społecznej i gospodarczej do procesów planistycznych, uwzględnianie problematyki związa-nej z bezpieczeństwem, oraz respektowanie zasad bezpieczeństwa publicznego w architekturze i urba-nistyce. Niezwykle istotne jest zapobieganie nad-miernemu wydłużaniu zabudowy wzdłuż głównych tras komunikacyjnych, projektowanie nowych ukła-dów urbanistycznych odznaczających się zwartością i różnorodnością funkcji, z poszanowaniem istnieją-cych układów urbanistycznych, zachowanie ciągłości ochrony systemów terenów otwartych, parków i tere-nów rekreacyjnych, wprowadzanie zróżnicowanych form przestrzeni publicznych – alei, miejsc spotkań, skwerów, placów zabaw itp., wypracowanie koegzy-stencji dominujących form zagospodarowania zabu-dowy mieszkaniowej i działalności gospodarczej oraz środowiska przyrodniczego.
Ze względu na wysoką dynamikę procesów przestrzennych na obszarze miasta Poznania za najistotniejsze uznaje się: dążenie do zapewnienia poprawy dostępności do miejsc hierarchicznie waż-nych, zwłaszcza poprzez poprawę jakości przestrzeni publicznych i tworzenie zintegrowanej komunikacji publicznej. Istotne jest wykorzystanie przestrzeni zurbanizowanych, które wymagają odnowy lub zmiany funkcji (np. tereny poprzemysłowe), jak rów-nież koncentracja zabudowy i ochrona walorów śro-dowiska przyrodniczego. Cenne będzie dążenie do wielofunkcyjności, rozumianej jako integracja prze-strzenna i funkcjonalna obszarów o różnym przezna-czeniu przy pełnym zaangażowaniu i uczestnictwie mieszkańców.
Charakterystyka funkcjonalno-przestrzennej sfery miasta należy do składowych diagnozy stanu i kie-runków rozwoju obszaru rewitalizacji, tj. części Gmin-nego Programu Rewitalizacji stanowiącego podstawę decyzji wyprowadzania ze stanu kryzysowego obsza-rów zdegradowanych. Ponieważ rewitalizacja to pro-ces skomplikowany i czasochłonny, musi przebiegać kompleksowo, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji.
Analiza wspomnianej sfery miasta jest niezwy-kle istotna, bowiem pozwala na ocenę racjonalności wykorzystania przestrzeni miasta (intensyfikacji zain-westowania z uwzględnieniem lokalnych wartości przyrodniczych, kulturowych, urbanistycznych oraz potrzeb mieszkańców), czytelności struktury funkcjo-nalno-przestrzennej miasta (zwłaszcza atrakcyjności i jakości przestrzeni publicznych) oraz koncentracji usług, ich rozmieszczenia i dostępności. W analizie sfery funkcjonalno-przestrzennej konieczne jest także rozpoznanie systemu powiązań transportowych i komunikacyjnych, gdyż ten właśnie system, poza technicznym (infrastrukturalnym), wpływa na jakość życia w mieście.
Istotą analizy i oceny problemów i potencja-łów miasta w sferze funkcjonalno-przestrzennej jest zatem rozpoznanie historycznych uwarunko-wań oraz strategicznych rozwiązań planistycznych wpływających na rozwój przestrzenny obszaru rewi-talizacji (rozwiązania urbanistyczne), zbadanie roz-mieszczenia i możliwości obsługi w zakresie usług (wyposażenie w infrastrukturę społeczną i dostęp do podstawowych usług publicznych), określenie jakości przestrzeni publicznych pod kątem ich funkcjonalno-ści, bezpieczeństwa i atrakcyjności (jakość terenów publicznych) oraz charakterystyka funkcjonowania systemu transportowego i komunikacyjnego (system transportowy i obsługa komunikacyjna). Owa analiza wymienionych uwarunkowań jest celem niniejszej pracy, która pozwoli także na ocenę możliwości dzia-łań naprawczych na zdegradowanym obszarze mia-sta Poznania.
Praca ma zatem dwa cele: teoretyczny i prak-tyczny. Pierwszy realizowany jest poprzez naukowe scharakteryzowanie sfery funkcjonalno-przestrzen-nej w czterech zakresach tematycznych (zago-spodarowania i struktury przestrzennej miasta, infrastruktury społecznej, kształtowania przestrzeni
publicznych, systemu i obsługi transportowo-komu-nikacyjnej). Drugi cel będzie unaoczniony poprzez prezentację wyników analizy i oceny problemów i potencjałów miasta Poznania, które były częścią prac nad Gminnym Programem Rewitalizacji. Pracę kończy podsumowanie, ujęte w formie rekomendacji, w której problemy i potencjały miasta stają się pod-stawą sformułowanych zasad kształtowania funkcjo-nalno-przestrzennej sfery miasta.
W związku z różnorodnością podejmowanych zagadnień w ramach analizy i oceny sfery funkcjo-nalno-przestrzennej miasta Poznania zostały zasto-sowane następujące metody badań i analiz: analiza desk research wspomagana jakościową analizą treści (content analysis) wszelkich dokumentów strategicz-nych, programowych i przestrzennych mających związek z działaniami rewitalizacyjnymi. Uzyskane informacje uzupełniono w drodze badań staty-stycznych i terenowych. Ocena jakości przestrzeni publicznych została wykonana za pomocą metody dyferencjału semantycznego (semantic differential).
Jest to technika służąca ocenie subiektywnych zna-czeń konotacyjnych poszczególnych słów (tu: zwią-zanych z jakością przestrzeni publicznej), będących
podstawą do ustalenia wartości badanych terenów.
Dyferencjał semantyczny stanowi format pytania stosowany głównie w socjologii, służący do bada-nia oceny jakiegoś zjawiska (tu: przestrzeni). Jest on zbudowany na tzw. skali semantycznej (skali Osgo-oda), która kończy się dwoma przeciwstawnymi przymiotnikami i na ogół zawiera od 5 do 7 punktów (tu: 5). Osoby uczestniczące w badaniu przy użyciu tej metody muszą dokonać oceny danego zjawiska, wybierając natężenie pomiędzy dwoma przeciwnymi określeniami (cechami), np. między „bardzo pozy-tywne” i „bardzo negapozy-tywne”. Najprostszą formą analizy wyników badania jest wykreślenie profilu graficznego dla ocenianego zjawiska. Powstaje on poprzez połączenie linią łamaną wartości liczbo-wych, jakie uzyskał badany obiekt (lub dana jego cecha) na każdej ze skal ewaluacji. W ramach ana-lizy można również obliczyć następujące statystyki:
wartość średnią dla każdej pary kontrastowych cech, odchylenie standardowe od owych średnich, a także syntetyczny wskaźnik oceny cechy w postaci średniej obliczonej dla wszystkich par cech ewaluatywnych (Osgood i in. 1957; Mayntz i in. 1985; Babbie 2013; Sta-szewska 2013).