Kierunki działań rewitalizacyjnych na obszarze rewitalizacji

Działania rewitalizacyjne prowadzone od 2006  r.

w  Poznaniu dotyczyły niewielkich fragmentów śródmieścia (przede wszystkim dzielnicy Śródka).

W ostatnich latach władze Poznania podjęły decyzję, aby podejść do odnowy centrum miasta w  sposób całościowy. W  rezultacie w  2013  r. opracowano Zin-tegrowany Program Odnowy i Rozwoju Śródmieścia Poznania na lata 2014–2030. Jego kontynuacją będzie Gminny Program Rewitalizacji dla Miasta Poznania, który swoim zasięgiem również obejmie cały obszar śródmiejski. Tym samym działania rewitalizacyjne w mieście wpiszą się w ogólnopolski trend procesów naprawczych na terenach zdegradowanych. Wiodą-cymi fragmentami miast wymagająWiodą-cymi rewitalizacji w  Polsce są bowiem właśnie obszary śródmiejskie, rozumiane jako historycznie wykształcona centralna część miasta, w której zwarta i intensywna zabudowa mieszkaniowa jest przemieszana z obiektami usługo-wymi i administracyjnymi (Nowakowski 1990).

Badania prowadzone przez Jarczewskiego w  2009  r. wskazują, że stare dzielnice śródmiejskie stanowią prawie 52% wszystkich terenów zdegrado-wanych w  Polsce i  są zamieszkane przez prawie 2,2 mln osób, czyli około 12,7% mieszkańców miast. Prze-wagę terenów śródmiejskich nad innymi obszarami kryzysowymi w  Polsce potwierdzają także badania przeprowadzone w  największych miastach w  Polsce przez Swianiewicza i  in. (2011) oraz przez Ciesiółkę (2014). Wynika to z wielu problemów, które dotykają

obszarów śródmiejskich, w tym m.in. z luki remonto-wej dotyczącej zabudowy śródmiejskiej, zdekapitali-zowanej infrastruktury technicznej, nieuregulowanej własność gruntów i  nieruchomości oraz ograniczeń organizacyjnych związanych m.in. z  wąskimi ulicami (por. Wolaniuk 2008; Jarczewski 2010). Dlatego aktu-alne zagospodarowanie przestrzenne terenów śród-miejskich nie odpowiada współczesnym potrzebom społeczeństwa (Słodczyk 2003). Prowadzi to do ich wyludniania się przy jednoczesnym narastaniu pato-logii społecznych. Centra miast często przestają być ogniskami życia gospodarczego, społecznego i kultu-rowego kosztem terenów podmiejskich (Parysek 2005).

W  efekcie, jak zauważa Skalski (2000), rewitalizacja dzielnic miejskich jest tematem najwcześniej podję-tym w Polsce po 1990 r. i najbardziej zaawansowanym.

Obok wspomnianych powyżej problemów prze-strzenno-funkcjonalnych, technicznych i społecznych śródmieść, Swianiewicz i  in. (2011) wskazują też na inny powód obejmowania centrów miast działaniami rewitalizacyjnymi. Mowa tutaj o  aspekcie wizerunko-wym śródmieścia, które jest istotne z punktu widzenia rozwoju turystyki i atrakcyjności inwestycyjnej.

Jednocześnie można określić kilka zasadniczych kierunków przekształceń terenów śródmiejskich, charakterystycznych dla polskich uwarunkowań.

Muzioł-Węcławowicz (2013) stwierdza, że niezbędnym warunkiem kompleksowej i trwałej odnowy obszarów zdegradowanych w centrach miast jest wzmocnienie

i  intensyfikacja projektów mieszkaniowych. Jarczew-ski (2010) natomiast podkreśla, że na terenach śród-miejskich należy skupić się raczej na zabezpieczeniu najcenniejszych elementów dziedzictwa material-nego i  duchowego jako podstawy dla przyszłych procesów rozwojowych. W końcu Grachowski (2006) w  kontekście centralnych części miast wskazuje na prymat i pierwotność działań społecznych i gospodar-czych wobec działań ściśle inwestycyjnych i  budow-lanych. Próbę sformułowania celów rewitalizacji terenów śródmiejskich podjęła Wolaniuk (2008):

– w  odniesieniu do struktury społecznej: zakłada ona, że należy dążyć do utrzymania zaludnienia na określonym poziomie, co wiąże się z  zacho-waniem funkcji mieszkaniowej, która wpływa na ożywienie i  poprawę stanu bezpieczeństwa w  centrum, a  także przyciąganie nowych miesz-kańców poprzez: modernizację istniejącej zabu-dowy mieszkaniowej i podnoszenie jej standardu, lokalizację nowych budynków z  mieszkaniami charakteryzującymi się wysoką jakością;

– w  zakresie fizjonomii należy dążyć do kształto-wania nowego, atrakcyjnego wizerunku (image) miasta m.in. poprzez: rewaloryzację zabudowy staromiejskiej, wprowadzanie obiektów o  wyso-kich walorach architektonicznych oraz poprawę jakości środowiska;

– w  zakresie struktury funkcjonalnej kluczowe jest dążenie do utrzymania, a  nawet wzmocnienia dominującej pozycji centrum jako głównego ośrodka handlu i usług w mieście, m.in. poprzez:

podniesienie jakości i standardu starych obiektów handlowo-usługowych w  centrum, wprowadze-nie nowoczesnych dużych obiektów handlowych oraz rozbudowę krytych powierzchni handlowo--usługowych;

– w zakresie komunikacji ważna jest nowa organiza-cja ruchu na obszarze centrum, m.in. poprzez: cał-kowitą lub częściową eliminację ruchu kołowego z  centrum, budowę ciągów pieszych o  wysokim poziomie atrakcyjności oraz zapewnienie odpo-wiedniej liczby miejsc parkingowych na obrze-żach centrum.

W  kontekście określania kierunków rewitaliza-cji terenów śródmiejskich należy również zwrócić uwagę na zjawisko gentryfikacji, zdiagnozowane po raz pierwszy w  latach 60. XX w. w  Londynie przez Glass (1964). Rozumie się przez nią rynkowe

przejmowanie przez klasę średnią i  wyższą budyn-ków opuszczonych lub zamieszkanych przez klasę pracującą i  ich stopniową modernizację (por. Smith, Williams 1986). Jednocześnie należy podkreślić, że gentryfikacja jest w  zasadzie zarezerwowana dla obszarów atrakcyjnych ze względu na bliskość obiek-tów kultury, miejsc rozrywki i  spotkań towarzyskich (Jadach- Sepioło 2009). Wskazuje się zarówno pozy-tywne aspekty tego procesu, związane z  poprawą stanu technicznego zabudowy bez udziału środków publicznych, jak i katalog negatywnych zmian, wyni-kających przede wszystkim z  drastycznej zmiany struktury społecznej gentryfikowanych dzielnic (Jadach-Sepioło 2007). Badania Baileya i Robertsona (1997) wykazały, że gentryfikacja z reguły występuje jako skutek realizacji programów rewitalizacji, jednak jej nasilenie i  charakter zależy od partnerów rewita-lizacji. Gwarantem łagodnej gentryfikacji jest udział społeczności lokalnych, których aktywność prowa-dzi do stopniowej i akceptowanej przez mieszańców wymiany społecznej gentryfikowanych dzielnic.

W  niniejszym rozdziale przedstawiono cele i  kie-runki działań rewitalizacyjnych, a  także wynikające z nich projekty rewitalizacyjne planowane do realiza-cji na obszarze rewitalizarealiza-cji w Poznaniu w najbliższych latach. Są one rezultatem rekomendacji w  zakresie kształtowania obszaru rewitalizacji, sformułowa-nych w oparciu o pogłębione analizy przedstawione w rozdziałach 2–10. Ponadto we wstępnej części tego rozdziału dokonano przeglądu dotychczasowych kierunków działań rewitalizacyjnych w mieście, które były wskazywane w programach rewitalizacji sporzą-dzonych w latach 2006–2013. Tym samym starano się dowieść ciągłości polityki rewitalizacyjnej prowadzo-nej przez władze miasta Poznania.

11.1. Kierunki rewitalizacji formułowane w latach 2006–2017

Poznań uznawany jest za pioniera w  dziedzinie pro-gramowania i  realizacji działań rewitalizacyjnych w  Polsce. Przez lata funkcjonowało w  mieście kilka programów rewitalizacji, które określały kieru-nek planowanych działań (tab. 11.1). Jednocześnie zmieniał się zakres przestrzenny podejmowanych działań, zawsze dotyczyły one jednak terenów śród-miejskich (ryc. 11.1). Opracowaniem oraz wdrożeniem

Kierunki działań rewitalizacyjnych na obszarze rewitalizacji 135

programów rewitalizacji zajmował się Oddział Rewi-talizacji, działający w  ramach Urzędu Miasta. Dodat-kowo w  ostatnich latach utworzono Oddział ds.

Projektów Śródmiejskich. Ponadto od 2005 r. nieprze-rwanie działa Komisja Rady Miasta Poznania do spraw Rewitalizacji. W  strukturach urzędu wyodrębniono także stanowisko pełnomocnika prezydenta miasta Poznania ds. rewitalizacji. Funkcję tę pełni kierownik Oddziału Rewitalizacji.

Pierwszy program rewitalizacji w Poznaniu został przyjęty na początku 2006 r. Był on odpowiedzią na pojawienie się możliwości finansowania rewitalizacji ze Zintegrowanego Programu Operacyjnego Roz-woju Regionalnego na lata 2004–2006, w  ramach działania 3.3 „Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe” (priorytet 3: „Rozwój lokalny”). Na wstępie dokumentu wskazano, że ma on być w  swym założeniu programem kroczącym, wieloletnim, a nie dokumentem zamkniętym i w tej formie uchwalonym ostatecznie (jednorazowo) przez Radę Miasta. Za obszar zdegradowany uznano śród-mieście miasta, jednak zdecydowano, że w pierwszej kolejności działania będą prowadzone na terenie pilotażowym  – dzielnicy Śródka. Obszar ten wraz z  Ostrowem Tumskim, Chwaliszewem i  rejonem sta-romiejskim w opinii autorów programu ma kluczowe znaczenie przestrzenno-funkcjonalne dla centrum Poznania, położony jest między zachodnimi starymi dzielnicami miasta i największym poznańskim obsza-rem rekreacyjnym Maltą oraz rozwojowymi wschod-nimi terenami miasta, przy głównym śródmiejskim odcinku Warty. Jego powierzchnia wynosiła zaled-wie 26,2 ha i  był on zamieszkany przez około 1000 osób. Jednocześnie w  programie określono 18 dzia-łań, głównie o  charakterze infrastrukturalnym, któ-rych realizacja miała przyczynić się do przywrócenia

Śródce integracji przestrzenno-funkcjonalnej z resztą miasta. Druga edycja Miejskiego Programu Rewita-lizacji została przyjęta również w 2006 r. Zasadnicza zmiana w  stosunku do wcześniejszej wersji doku-mentu obejmowała zakres przestrzenny obszaru rewitalizacji. Teren Śródki został uzupełniony o  Ostrów Tumski i  Chwaliszewo. Ponadto wybrano obszar poza ścisłym centrum, w  bezpośrednim sąsiedztwie Międzynarodowych Targów Poznańskich, w  dwóch śródmiejskich dzielnicach, tj. na Jeżycach i  Łazarzu, na osi ważnych ulic o  znaczeniu centro-twórczym dla tych dzielnic. Obszary te były położone na trasie Traktu Królewsko-Cesarskiego, tj. głównego szlaku turystycznego wiodącego przez centrum Poznania. Jego powierzchnia wynosiła około 230 ha, a był on zamieszkany przez około 10 450 osób. Wciąż w stosunku do całkowitej powierzchni i liczby ludno-ści miasta udział obszaru rewitalizacji był niewielki.

W  drugiej edycji powiększyła się liczba projektów, było ich w sumie 60. Cele i kierunki działań sformuło-wane w obu tych dokumentach były natomiast zbli-żone. Rewitalizacja śródmieścia (poprzez działania skierowane na wskazane powyżej tereny) powinna dążyć do: rozwoju jego walorów przestrzennych, historyczno-kulturowych i  symboliczno-identyfika-cyjnych; likwidacji zjawisk degradacji i dekapitalizacji przestrzeni i substancji budowlanej; istotnej poprawy sytuacji życia, pracy i  zamieszkania społeczności lokalnej; zapobiegania procesom wykluczenia, margi-nalizacji i segregacji społecznej; tworzenia warunków dla zrównoważonego rozwoju funkcji handlu i usług sprzyjających rozwojowi miejsc pracy; poprawy systemu transportu publicznego oraz poprawy warunków ekologicznych. Prowadzone w  kolejnych latach działania obejmowały 4 sfery: działania akty-wizujące i  integrujące społeczności miejskie  – na

Tabela 11 1 Programy rewitalizacji sporządzone w Poznaniu w latach 2006–2013

Lp. Tytuł programu rewitalizacji Rok sporządzenia

1 Miejski Program Rewitalizacji dla m. Poznania – etap pilotażowy – Śródka 2006 2 Miejski Program Rewitalizacji dla m. Poznania – druga edycja 2006 3 Miejski Program Rewitalizacji dla Obszarów Poprzemysłowych

i Powojskowych 2010

4 Miejski Program Rewitalizacji dla Miasta Poznania – trzecia edycja 2013 5 Zintegrowany Program Odnowy i Rozwoju Śródmieścia Poznania na lata

2014–2030 (tzw. Program dla Śródmieścia) 2013

Źródło: opracowanie własne.

Śródce, Chwaliszewie i  Jeżycach; drobne usprawnie-nia – głównie na Jeżycach i Chwaliszewie; inwestycje publiczne – na Śródce, Chwaliszewie i Ostrowie Tum-skim oraz remonty zasobów mieszkaniowych – głów-nie na Łazarzu i w skromnym zakresie na Śródce.

W  2010  r. przyjęto program rewitalizacji skiero-wany wyłącznie na odnowę obszarów poprzemy-słowych i  powojskowych. Celem opracowania było uzupełnienie dotychczas obowiązującego programu rewitalizacji o obszary poprzemysłowe i powojskowe w związku z ogłoszonym przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego konkursem na dofi-nansowanie projektów ze środków Europejskiego

Funduszu Rozwoju na terenach poprzemysłowych i  powojskowych. Dokument objął obszary poprze-mysłowe i  powojskowe wnioskowane przez osoby fizyczne i  prawne, a  także obszary, dla których dzia-łania rewitalizacyjne zostaną dopiero zainicjowane w przyszłości, na terenie śródmieścia Poznania, które są ważne dla jego rozwoju. Warto zaznaczyć, że w składzie ww. obszarów nie zostały ujęte elementy XIX-wiecznego systemu fortyfikacji popruskich, dla którego przewidziano wykonanie osobnego opraco-wania strategicznego. Łączna powierzchnia obszarów poprzemysłowych i  powojskowych wymagających rewitalizacji nie została wskazana w  dokumencie,