Geneza i rozwój zespołu

Rozwój sieci osadniczej, dzisiejszego zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcz–Laskowice jest efektem procesów oraz uwarunkowań rozwoju w okresie ostatnich siedmiuset lat. Osadnictwo tego obszaru kształtowało się w wyniku złożo-nych uwarunkowań polityczno–gospodarczych i społeczzłożo-nych. Układ przestrzenny osadnictwa początkowo kształtował się pod wpływem czynników przyrodniczych.

Następnie dochodziły do głosu inne uwarunkowania: komunikacyjne, demograficz-ne, ekonomiczdemograficz-ne, organizacyjne. Układ ten powstał dzięki znacznej liczbie powią-zań pomiędzy istniejącymi jednostkami osadniczymi. Jego cechą charakterystyczną od początków kształtowania się jest hierarchiczność elementów składowych i wy-stępowanie ośrodka centralnego oraz jednostek pochodnych. W kolejnych etapach rozwoju układu wykształciła się struktura funkcjonalno–przestrzenna. Pierwotnie jednorodne funkcje rolnicze osad, a następnie wsi, zostały przekształcone w XIX wieku na funkcje mieszane: przemysłowo–rolnicze, skoncentrowane w określonych

„częściach” całej sieci. Zgrupowanie odbywało się na zasadzie dogodnej „dostępno-ści komunikacyjnej”, to znaczy tak, by na dojazd lub doj„dostępno-ście oraz powrót do po-szczególnych wsi układu wystarczył jeden dzień.

W charakterystyce osadnictwa badanego obszaru w ujęciu historycznym można wyróżnić kilka okresów, w których jednostki osadnicze powstawały według określonych wzorców, spełniających „ówczesne wymogi”. Wzorce te odnosiły się do zasad rozplanowania układu wsi, sposobu zabudowy oraz rozmieszczenia w ich obrębie ludności, instytucji itp. (Zagożdżon, 1971). Procesy osadnicze przebiegały odmiennie w różnych okresach, dlatego ważne jest odniesienie genezy badanych wsi całego układu, do odpowiedniego okresu historycznego (Golachowski, 1971).

Obecna postać fizjonomiczna układu osadniczo–produkcyjnego Jelcz–

Laskowice jest więc wynikiem działania zmieniających się procesów historycznych i gospodarczych w długim okresie czasu. Jednak początek formowania się systemu osadniczo–produkcyjnego przypada na pierwszą połowę XX wieku, a zwłaszcza okres II wojny światowej. W okresie tym zmieniła się jego podstawowa funkcja – z rolniczej na przemysłową, co było związane z budową w 1942 roku zakładów zbrojeniowych Kruppa (Bethawerke), pomiędzy Jelczem a Miłoszycami. Produkcja,

głównie haubic, wałów korbowych do silników lotniczych, a w późniejszym czasie luf do dział okrętowych, rozpoczęła się w 1944 roku.

Szybko rozwijający się przemysł przyczynił się do zmian przestrzennych w poszczególnych elementach układu. Polegały one głównie na wydłużeniu siedlisk poprzez budowę budynków mieszkalnych wzdłuż drogi czy wokół zakładów prze-mysłowych wg poniższego schematu (ryc. 8).

I II

III IV

Ryc. 8. Ewolucja układu osadniczo–produkcyjnego Jelcz–Laskowice. Źródło: opracowanie własne

W czasie działań wojennych Jelcz był „powiązany z okolicznymi wioska-mi”, gdyż w pobliskich Miłoszycach znajdowała się filia obozu Gross–Rosen, a Laskowice stanowiły sypialnię i zaplecze gospodarcze dla pracowników cywil-nych zakładów zbrojeniowych. Rozpoczęta w okresie wojennym działalność pro-dukcyjna zmieniła funkcję miasta z rolniczej i obsługi rolnictwa na przemysłową.

Rozwój produkcji przemysłowej w systemie osadniczym zaczął wywierać od tego momentu duży wpływ na dalszy rozwój lokalnej sieci osadniczej.

Po wojnie fabryka Kruppa została rozmontowana i wywieziona do ZSRR.

Po przejęciu przez polską administrację fabryki w 1947, fakt demontażu urządzeń nie przeszkodził w prowadzeniu działalności przemysłowej przez Jelczańskie Za-kłady Produkcyjne. Funkcjonowały one do ogłoszenia upadłości w 2008r. Następnie po okresie transformacji systemowej i wejściu Polski do UE (2004), na obszarze Jelcza utworzono Jelczańską Podstrefę Ekonomiczną głównie dla firm prowadzą-cych działalność związaną z przemysłem motoryzacyjnym.

W latach 50. pomimo „braku” faktycznych przesłanek, a w tym administra-cyjnych, pisano, że „…miasto powstało dla zakładów”. Lata późniejsze pokazały, że

miasto powstało, żyło i rozwijało się głównie dzięki Jelczańskim Zakładom Samo-chodowym „Jelcz”. O tym jak bardzo w krajobraz miasta wrosły Jelczańskie Zakła-dy Samochodowe i jak ważną rolę odegrały w życiu mieszkańców, może świadczyć herb miasta, w którym znajduje się kierownica (Jabłoński, 2004).

Lata 1946–1950 to czas, gdy na Śląsku utworzono dwa województwa: opol-skie i wrocławopol-skie. Jelcz i Laskowice, będąc w niewielkiej odległości od Wrocławia znalazły się blisko stolicy województwa. Stanowiły jednocześnie część regionalnego i makroregionalnego systemu osadniczego. Dla Jelcza rok 1950 był okresem żywio-łowego rozwoju przemysłu motoryzacyjnego i początkiem istnienia ważnego ośrod-ka przemysłowego. Pozostałe miejscowości należące do układu osadniczo–

produkcyjnego w sposób harmonijny i naturalny „dopasowywały się” do uprzemy-sławianego obszaru. Jednak nadal ich dominującą działalnością było rolnictwo. To czas krystalizowania się lokalnego systemu osadniczo–produkcyjnego, który stano-wił ważną część regionalnego systemu osadniczego województwa oraz Polski połu-dniowo–zachodniej.

Postępujący proces uprzemysławiania, kolejne etapy rozwoju funkcji prze-mysłowej i transportowej, tworzenie nowych powiązań komunikacyjnych, powodo-wały gwałtowny rozwój miasta oraz wzmacnianie silnych powiązań z pozostałymi miejscowościami układu osadniczo–produkcyjnego (por. ryc. 12). Lokalny układ osadniczo – produkcyjny od strony południowo–zachodniej powiązany był podrzęd-nie z wielofunkcyjnym Wrocławiem, natomiast w kierunku północno–wschodnim wobec Oławy, rozwijał się w sposób nadrzędny. Dzięki temu rosło jego znaczenie w regionalnym i krajowym układzie osadniczym.

W powstałym układzie systematycznie zwiększały się ilościowe i prze-strzenne powiązania pomiędzy Jelczem a pozostałymi jego elementami. „Strefa brzeżna” w jakiej znalazło się miasto Jelcz–Laskowice, poprzez bliskie sąsiedztwo miasta Wrocławia, nie stanowiła przeszkody w istnieniu relacji i kształtowaniu się lokalnego systemu osadniczo–produkcyjnego. Nie burzył on hierarchii jednostek osadniczych w regionalnym systemie osadniczym.

Ciągły, dynamiczny rozwój przemysłu przyczyniał się do systematycznego zwiększenia liczby ludności lokalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–

Laskowic. Zjawisko to nie dotyczyło tylko samego miasta, ale również jednostek osadniczych. Lata 60. i 70. XX wieku to okres, gdzie rozwój przemysłu i przemiany demograficzne były stymulatorami rozwoju systemu osadniczego. Odbywało się to poprzez wzrost powierzchni poszczególnych miejscowości zespołu osadniczo–

produkcyjnego, (np. Miłoszyce, Chwałowice), jak i samego Jelcza „centrum prze-mysłowego” oraz sypialni – Laskowic. Był to moment, gdy rozwój przemysłu oraz przemiany demograficzne „wyprzedzały” procesy rozwoju systemu osadniczego.

Kolejnym ważnym wydarzeniem w rozwoju zespołu osadniczo–

produkcyjnego Jelcza i Laskowic było nadanie w roku 1987 praw miejskich i

połą-czenie obu miejscowości w jeden organizm. Powstało ”miasto zlepione w jedną całość” (Bagiński, 1993). Pojęcia te związane są ze strukturą funkcjonalno–

przestrzenną miasta. Tak więc miejski układ urbanistyczny powstał w II połowie XIX wieku pod wpływem zmian administracyjnych oraz wcześniejszych procesów koncentracji przemysłu w Jelczu–Laskowicach. O szybkim rozwoju przestrzennym miasta świadczy znaczna liczba wzniesionych blokowych budynków mieszkalnych, usługowo–mieszkalnych oraz handlowych. Po przyłączeniu Laskowic, całkowicie zatarł się ich wiejski charakter. Świadczy to o znacznym udziale zabudowy miesz-kalno–usługowej. Miasto posiada charakterystyczną i indywidualną sylwetkę urba-nistyczną, bez rynku i ratusza. Posiada trzy charakterystyczne elementy, którymi są:

kościół i zespół pałacowy, z jednej strony oraz kościół i bloki mieszkalne, z drugiej strony w części laskowickiej, zaś w części jelczańskiej, część przemysłową. Fakt połączenia obu organizmów w jedną całość, to ważny czas w rozwoju lokalnego układu osadniczo–produkcyjnego. Od tego momentu pozycja Jelcza–Laskowic w układzie umacniała się i miasto w coraz większym stopniu zaczynało pełnić funk-cję nadrzędną w stosunku do otaczającego go obszaru.

Zmiana statusu administracyjnego miasta spowodowała również zmiany w układzie przestrzennym, istniejącej od wieków sieci osadniczej, która do tej pory nie ulegała większym zmianom. Miasto powstało w momencie, gdy sieć osadnicza była już dobrze ukształtowana. Powstanie „nowej” jednostki osadniczej uzupełniło sieć ośrodków lokalnych. Funkcje wyspecjalizowane Jelcza–Laskowic formowały się w oparciu o lokalne systemy miejscowych układów ekonomiczno–społeczno–

przestrzennych i wcześniej powstałej bazie ekonomicznej obszaru. Czynnikiem mia-stotwórczym był przemysł. Natomiast „umiastowienie” było skutkiem, ale i zaowo-cowało zmianami w ekonomicznej, ale również i społecznej płaszczyźnie urbaniza-cji. Uwarunkowania te określa się jako wewnętrzne. Niezależnie od nich można także wyróżnić czynnik zewnętrzny, a mianowicie obecność i oddziaływanie Wro-cławia.

Skutkiem takiego położenia jest wchodzenie z większym miastem w okre-ślone interakcje. W przypadku miasta Jelcza–Laskowic efekt „pozyskanych impul-sów” ze strony Wrocławia przejawia się w pobudzaniu niektórych elementów życia miejskiego w Jelczu–Laskowicach. Tak więc można w tym przypadku mówić o klasycznym mechanizmie powstania nowego miasta w „strefie uprzywilejowanej”.

Najpierw „umiastowiły” się osiedla Jelcza i Laskowic bez tradycji miejskich, a na-stępnie połączyły w jedną całość. O takiej kolejności zadecydowały silnie wyspecja-lizowane funkcje przemysłowe wraz z dużym potencjałem demograficznym.

Kształtowaniu się lokalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–

Laskowic odbywało się na terenie o tradycyjnej strukturze osadniczej, opartej na układzie ośrodków usługowych i jednostek osadniczych o przewadze funkcji rolni-czej. Szkielet tego układu tworzył ośrodek centralny (miasto) oraz strefa jego

wpły-wów. W tych warunkach dominowały relacje w zakresie obsługi ludności, uzupeł-nione powiązaniami pracowniczymi (dojazdy do pracy). Miasto pełniło dwie funk-cje wobec otoczenia. Świadczyło usługi dla okolicznych jednostek rolniczych oraz było miejscem pracy „nierolniczej ludności” wsi. Badany lokalny zespół osadniczy miał ograniczony zasięg przestrzenny, ponieważ terytorialna rozciągłość oddziały-wania funkcji lokalnej nie może być zbyt duża, by każdy konsument miał możli-wość swobodnego i szybkiego dotarcia do instytucji i zakładów przemysłowych, zaspokajających podstawowe potrzeby ludności. Skala przestrzenna rynku pracy w lokalnym zespole osadniczo–produkcyjnym, a tym samym oddziaływanie układu, zwiększyła się w momencie rozwoju transportu masowego (organizacji dowozów pracowniczych), indywidualnego oraz swoistego upowszechniania się miejskiego stylu życia w poszczególnych jednostkach osadniczych.

Biorąc pod uwagę genezę powstania, a następnie rozwój i formowanie się lokalnego systemu osadniczo–produkcyjnego można wyróżnić kilka faz rozwojo-wych. Następowało to od stadium inicjalnego, cechującego się tradycyjnym ukła-dem związków między jednostkami osadniczymi do konsolidacji struktury prze-strzennej sieci osadniczej w lokalny układ osadniczo–produkcyjny w fazie końco-wej. W procesie formowania się zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcz–

Laskowice można wyróżnić cztery fazy. W okresie inicjalnym strukturę osadniczą obszaru tworzyły małe wsie, związane funkcjonalnie z Jelczem, a następnie z La-skowicami, głównie poprzez obsługę funkcji rolniczej. Następował proces penetra-cji, po nim inwazja ludności i osadnictwa na nowy obszar. Wraz z rozwojem prze-strzennym przekształcała się struktura wewnętrzna sieci osadniczej. Etap drugi, to ukształtowanie sieci osadniczej, (jej struktury lokalnej) oraz sieci komunikacyjnej.

Początkowo rozczłonkowany system stawał się zwarty, złożony i trwały składający się z określonej liczby jednostek osadniczych oraz relacji pomiędzy nimi. Jest to system, który zmienia się przestrzennie oraz czasowo. Jednak etap ten można okre-ślić jako fazę wstępną przemian. Wraz z rozwojem przemysłu zbrojeniowego w okresie II wojny światowej rozpoczął się trzeci etap. Obok wcześniejszych ele-mentów osadniczych pojawiła się fabryka przemysłowa (funkcja przemysłowa) oraz

„nowa” funkcja mieszkaniowa. W nowo powstałym układzie zaczęły dominować powiązania produkcyjne pomiędzy Jelczem a okolicznymi jednostkami osadniczy-mi, z jednoczesnym zmniejszeniem znaczenia funkcji rolniczej. W ostatniej fazie nastąpiła konsolidacja systemu, wskutek stabilizacji struktury funkcjonalnej i zawę-żenie strefy dojazdów do pracy, do ekonomicznie i czasowo uzasadnionych odległo-ści. Cechą charakterystyczną ostatniego etapu jest rozdzielenie funkcji produkcyj-nych od funkcji mieszkaniowych i usługowych. System osadniczo–produkcyjny Jelcza–Laskowic składa się z trzech elementów: ośrodka przemysłowego, skupiają-cego funkcje egzogeniczne o charakterze systemotwórczym, osiedli usługowo–

mieszkaniowych, jednostek osadniczych o dominującej funkcji mieszkaniowej.

Dokonując syntetycznego ujęcia całości procesów kształtowanie się i zmia-na lokalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego, możzmia-na wyróżnić kilka etapów (por. ryc. 9).

powstanie stabilizacja integracja adaptacja rozwój

Ryc. 9. Etapy kształtujące powstanie lokalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego.

Źródło: opracowanie własne

Reasumując, można stwierdzić, że lokalny system osadniczo–produkcyjny uległ zmianie na przestrzeni lat. Uwarunkowania przyrodnicze, historyczne, procesy polityczno–gospodarcze, czynniki: lokalizacyjne, komunikacyjne, przestrzenne, demograficzne, to tylko niektóre, mające wpływ na powstanie i jego ewolucję.

Jest to specyficzny zespół w skali regionalnej, utrwalony na obszarze aglo-meracji wrocławskiej, przynależny obszarowi metropolitalnemu Wrocławia. Za-wdzięcza on swoje istnienie funkcjonowaniu przez długi okres przemysłu samocho-dowego w oparciu o jeden dominujący zakład pracy. Lokalny zespół osadniczo–

produkcyjny Jelcza–Laskowic jest ustabilizowany, od momentu ukształtowania się zhierarchizowanego oraz regularnego z przestrzennego punktu widzenia, na co duży wpływ miały uwarunkowania historyczne. Powstał w wyniku długotrwałej ewolucji poprzez nakładanie się nowych elementów osadniczych w kolejnych etapach rozwo-ju. Główny czynnik rozwoju miasta – przemysł, spowodował napływ siły roboczej z zewnątrz, rozbudowę istniejących jednostek osadniczych oraz zakładanie nowych i licznych osiedli robotniczych. Miasto oraz pobliskie sołectwa „zrastały” się, two-rząc początkowo układ rozczłonkowany, a następnie zwarty. W rezultacie powstał zintegrowany, w skali lokalnej, zespół osadniczo–produkcyjny. Rozwój układu na-stępował od „centrum” na zewnątrz, czyli Jelcz–Laskowice obejmował kolejne co-raz bardziej odległe jednostki osadnicze, tworząc koncentryczne strefy o zróżnico-wanym poziomie oddziaływania. Wraz z rozwojem przestrzennym systemu zmie-niała się również jego struktura wewnętrzna.

II. 2. Ogólna charakterystyka jednostek osadniczych zespołu