Struktura
funkcjonalno–przestrzenna lokalnego zespołu
osadniczo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic
Joanna Bałach–Frankiewicz Stanisław Ciok
Dariusz Ilnicki
Uniwersytet Wrocławski
Struktura
funkcjonalno–przestrzenna lokalnego zespołu
osadniczo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic
Joanna Bałach–Frankiewicz Stanisław Ciok
Dariusz Ilnicki
Uniwersytet Wrocławski
Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 39
Redaktor serii Zdzisław Jary
Redaktor techniczny Kacper Jancewicz Recenzent tomu
dr hab. Edyta Jakubowicz prof. AWF we Wrocławiu prof. dr hab. Eugeniusz Rydz
Skład komputerowy Dariusz Ilnicki
Projekt graficzny okładki Dariusz Ilnicki
Ilustracja na okładce:
Liczba osób dojeżdżających do pracy w Jelczu–Laskowicach ogółem w latach 2007–2010.
Fragment ryciny 47 (47 D), s. 147 – opracowanie Autorów.
Zalecane cytowanie
Bałach–Frankiewicz J., Ciok S., Ilnicki D., 2016, Struktura funkcjonalno–przestrzenna lokal- nego zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 39, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
Afiliacja autorów
Joanna Bałach–Frankiewicz, Stanisław Ciok, Dariusz Ilnicki Uniwersytet Wrocławski, Plac Uniwersytecki 1, 50–137 Wrocław
© Copyright 2016 by Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego ISBN 978−83−62673−55−1
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytet Wrocławski
Plac Uniwersytecki 1, 50–137 Wrocław
Druk i oprawa Wydawnictwo I-BiS
Ul. Sztabowa 32, 50-984 Wrocław
Spis treści
I. WPROWADZENIE ... 7
I. 1. Koncepcja zespołu produkcyjno-osadniczego ... 8
I. 2. Literatura i materiały źródłowe ... 13
I. 3. Delimitacja obszaru badań ... 19
II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK OSADNICZYCH LOKALNEGO ZESPOŁU OSADNICZO–PRODUKCYJNEGO JELCZA–LASKOWIC ... 29
II. 1. Geneza i rozwój zespołu ... 29
II. 2. Ogólna charakterystyka jednostek osadniczych zespołu ... 34
III. STRUKTURA PRZESTRZENNA, MORFOLOGIA I FIZJONOMIA LOKALNEGO ZESPOŁU OSADNICZO–PRODUKCYJNEGO JELCZA–LASKOWIC ... 45
III. 1. Obszar wiejski ... 45
III. 2. Struktura przestrzenna Jelcza–Laskowic ... 58
III. 3. „Nowa” przestrzeń w strukturze przestrzennej lokalnego zespołu osadniczo– produkcyjnego Jelcza–Laskowice ... 61
IV. WYMIAR DEMOGRAFICZNO–SPOŁECZNY LOKALNEGO ZESPOŁU OSADNICZO– PRODUKCYJNEGO JELCZA–LASKOWIC ... 65
IV. 1. Liczba ludności i jej zmiany oraz struktura według płci i wieku ... 65
IV. 2. Ruch naturalny ludności ... 73
IV. 3. Ruch wędrówkowy ludności ... 73
V. WYMIAR FUNKCJONALNY LOKALNEGO ZESPOŁU OSADNICZO–PRODUKCYJNEGO JEL- CZA–LASKOWIC ... 81
V. 1. Rynek pracy ... 81
V. 1. 1. Ogólna charakterystyka badanej populacji ... 83
V. 1. 2. Aktywność zawodowa respondentów – pracujący ... 85
V. 1. 3. Aktywność zawodowa respondentów – bezrobotni ... 87
V. 1. 4. Aktywność zawodowa respondentów – bierni zawodowo ... 90
V. 2. Baza ekonomiczna badanego zespołu ... 91
VI. GOSPODARKA LOKALNEGO ZESPOŁU OSADNICZO–PRODUKCYJNEGO JELCZA– LASKOWIC ... 95
VI. 1. Specjalna strefa ekonomiczna ... 96
VI. 2. Struktura bezpośrednich inwestycji zagranicznych ... 98
VI. 3. Czynniki lokalizacji inwestycji zagranicznych ... 99
VI. 4. Struktura inwestycji zagranicznych według rodzajów działalności ... 101
VI. 5. Aktywność inwestycyjno–rozwojowa przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym ... 102
VI. 6. Przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym w gospodarce Jelcza–Laskowic – rezul- taty oddziaływania na rynek pracy ... 105
VI. 7. Przemysł w kształtowaniu powiązań funkcjonalno–przestrzennych w lokalnym zespo- le osadniczo–produkcyjnym Jelcza–Laskowic. Struktura przestrzenna przemysłu .... 108
VI. 8. Przemysł w kształtowaniu warunków życia mieszkańców zespołu osadniczo– produkcyjnego Jelcza–Laskowic ...109
VII. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA LOKALNEGO ZESPOŁU OSADNICZO–
PRODUKCYJNEGO JELCZA–LASKOWIC ... 111
VII. 1. Charakterystyka elementów infrastruktury technicznej ... 113
VII. 2. Ocena wpływu kształtowania infrastruktury technicznej na zaspokojenie potrzeb mieszkańców zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–Laskowice ... 130
VII. 3. Infrastruktura jako element funkcjonalno–przestrzenny lokalnego zespołu osadni- czo–produkcyjnego Jelcza–Laskowice ... 138
VIII. POWIĄZANIA FUNKJONALNE W LOKALNYM ZESPOLE OSADNICZO–PRODUKCYJNYM JELCZA–LASKOWIC ... 141
VIII. 1. Powiązania społeczne (dojazdy do pracy) ... 141
VIII. 1. 1. Rozkład przestrzenny dojazdów ... 142
VIII. 1. 2. Czynniki kształtujące rozkłady przestrzenne dojazdów ... 152
VIII. 2. Powiązania w zakresie edukacji ... 163
VIII. 3. Konsekwencje ruchów migracyjnych związanych z dojazdami do pracy i szkół ... 167
VIII. 4. Powiązania w zakresie usług ... 170
VIII. 5. Powiązania gospodarcze ... 177
VIII. 5. 1. Oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na lokalną gospodarkę Jelcza–Laskowic ... 177
VIII. 5. 2. Współpraca i budowanie powiązań pomiędzy przedsiębiorstwami z udziałem ka- pitału zagranicznego i podmiotami lokalnymi ... 183
VIII. 5. 3. Zespół osadniczo–produkcyjny Jelcza–Laskowic jako lokalny zalążek klastra produkcyjno–usługowego ... 188
IX. STRUKTURA FUNKCJONALNO–PRZESTRZENNA LOKALNEGO ZESPOŁU OSADNICZO– PRODUKCYJNEGO JELCZA–LASKOWIC ... 191
IX. 1. Struktura użytkowania terenów ... 191
IX. 1. 1. Tereny mieszkaniowe ... 192
IX. 1. 2. Tereny usługowe ... 198
IX. 1. 3. Tereny komunikacyjne ... 199
IX. 1. 4. Tereny przemysłowe ... 200
IX. 1. 5. Tereny zielone, tereny rekreacyjne ... 202
IX. 1. 6. Tereny otwarte ... 203
IX. 1. 7. Inne tereny niezainwestowane ... 204
IX. 2. Przestrzeń instytucjonalna Jelcza–Laskowic ... 209
IX. 3. Kierunki rozwoju struktury funkcjonalno–przestrzennej lokalnego zespołu osadni- czo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic ... 213
IX. 3. 1. Kierunki rozwoju struktury przestrzennej ... 213
IX. 3. 2. Przemiany funkcjonalne Jelcza–Laskowic oraz uwarunkowania tych przemian ... 217
X. ZAKOŃCZENIE ... 219
LITERATURA ... 229
SPIS TABEL ... 239
SPIS RYCIN ... 241
SPIS ZAŁĄCZNIKÓW... 243
ZAŁĄCZNIKI ... 245
I. WPROWADZENIE
Okres transformacji systemowej w Polsce na początku lat 90–tych ubiegłego stulecia spowodował wiele przekształceń pozytywnych ale i ujawnił wiele słabych ogniw w systemie społeczno–gospodarczym kraju. Kryzys gospodarczy z jakim mieliśmy do czynienia w tym czasie dotknął również małe miasta, których dotych- czasowy rozwój zależny był w dużej mierze od bodźców zewnętrznym – w tym polityki państwa. Małe miasta w obliczu zadań, jakie wiązały się z wprowadzeniem gospodarki rynkowej, ulegały różnorakim przemianom, w tym głównie w płasz- czyźnie: demograficznej, społecznej, przestrzennej, funkcjonalnej.
Dużą role w tych przemianach odegrało odrodzeniem samorządności teryto- rialnej w Polsce, kształtowanie się tożsamości społeczności lokalnych oraz rola władz samorządowych w kreowaniu rozwoju społeczno–gospodarczego. Jak do tej pory pojawiły się nieliczne, na razie, studia nad lokalnymi społecznościami miast i mikroregionów osadniczych, zwłaszcza w ujęciu kompleksowym uwzględniają- cym zarówno struktury jak i procesy osadnicze oraz istniejące w ich obrębie relacje i powiązania funkcjonalno–przestrzenne. Jednym z takich lokalnych systemów osadniczych jest zespół produkcyjno–osadniczy Jelcza–Laskowic, którego geneza sięga okresu II wojny światowej, a który w swej historii przechodził różne koleje losu.
Głównym celem opracowania jest identyfikacja i analiza głównych elemen- tów i powiązań funkcjonalno–przestrzennych w lokalnym zespole osadniczo–
produkcyjnym Jelcz–Laskowice. Badania objęły główne aspekty osadnicze w jego wymiarze morfologicznym, funkcjonalnym, oraz społeczno–demograficznym. Waż- nym elementem pracy jest rozpoznanie, zwłaszcza aktualnych, czynników aktywi- zacyjnych rozwój małych jednostek osadniczych wchodzących w skład całego ze- społu. Identyfikacja tychże czynników oraz wskazanie na ich rolę w przekształce- niach lokalnego zespołu osadniczego, daje podstawy ich dalszej egzystencji i funk- cjonowania w regionalnym systemie osadniczym. Dlatego ważnym problemem ba- dawczym było również poszukiwanie odpowiedzi na pytania:
czy powstały obszar osadniczo–produkcyjny Jelcza–Laskowic będzie w przy- szłości rozwijał się przestrzennie, zwiększając swoją powierzchnię oraz poten- cjał demograficzny ?
czy istniejące wewnętrzne i zewnętrzne powiązania funkcjonalne będą na tyle silne, by pozwolić na istnienie regionalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic w przyszłości ?
czy funkcjonalne obszary wiejskie uczestnicząc w procesach rozwojowych będą w dalszym ciągu znajdowały się w procesie postępującej integracji funkcjonalnej z jego głównym ośrodkiem – Jelczem–Laskowicami ?
I. 1. Koncepcja zespołu produkcyjno–osadniczego
Osnowę każdej struktury regionalnej stanowi osadnictwo. Podstawowym jego elementem jest jednostka osadnicza, rozumiana jako „...skupienie składające się z budynków mieszkalnych i niemieszkalnych. Warunkiem istnienia jednostki osadniczej jest skupienie w danym miejscu ludzi, czyli powstanie pewnej społeczno- ści lokalnej (społeczność sąsiedzka) oraz pewnej ilości wspólnych urządzeń służą- cych do zaspokajania potrzeb tej społeczności” (ryc. 1) (Kuciński, 2004). Zbiór jed- nostek osadniczych tworzy sieć osadniczą, czy „formę” wyższego rzędu, jaką jest system osadniczy będących wyrazem warunków społeczno–ekonomicznych i geo- graficzno–fizycznych na danym obszarze (Maik, 1992).
jednostka osadnicza
sieć osadnicza
system osadniczy
Ryc. 1. Relacje zależności: jednostka osadnicza – sieć osadnicza – system osadniczy.
Źródło: Kuciński K., (2004)
Od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku funkcjonuje w literaturze pojęcie układu osadniczego, rozumianego jako zbiór jednostek osadniczych, uzupełniają- cych się pod względem funkcjonalnym (Malisz, 1966). Według W. Maika (1968) układ osadniczy (zespół osadniczy) należy traktować jako zbiór jednostek osadni- czych powiązanych w funkcjonalną całość, gdzie związki wewnątrz systemu są sil- niejsze od powiązań poza systemem i w oparciu o te powiązania wnioskuje o wy- znaczenie granic zespołu osadniczego. Natomiast według A. Zagożdżona (1964) zespół osadniczy posiada określone własności tj.:
występowanie funkcji nadrzędnej (egzogenicznej),
specjalizację elementów zespołu (jednostek osadniczych) ze względu na pełnio- ne funkcje,
występowanie powiązań między nimi w relacji: miejsce zamieszkania – praca – usługi.
A. Zagożdżon (1966) nie dokonuje podziału jednostek zespołu na miasto i wieś. Traktuje je jako wyspecjalizowane jednostki o różnej randze, lecz stanowiące całość zespołu, układu osadniczego, które wchodzą we wzajemne relacje wewnątrz jednostki jak i między sobą. Istnienie jednostek o różnej randze traktuje jako ele-
ment konieczny do funkcjonowania zespołu osadniczego. Liczba funkcjonalnych powiązań jest uzależniona od poziomu rozwoju jednostki. Jakkolwiek tego typu zespoły osadnicze mogą tworzyć wielopoziomowy układ i występować na różnych poziomach hierarchicznych, to najczęściej występują na poziomie lokalnym. We- dług W. Maika (1976) „zespoły osadnicze należy traktować jako lokalne systemy osadnicze” czyli zbiory osiedli powiązanych funkcjonalnie w ramach życia miesz- kańców 1. W pracy z 1993 definiuje lokalny system osadniczy jako zbiór osiedli, które są ze sobą funkcjonalnie powiązane w ramach życia codziennego ich miesz- kańców. Główne elementy lokalnego systemu osadniczego obrazuje rycina 2. Do podstawowych relacji integrujących jednostki w tym systemie należą powiązania między miejscami:
pracy a miejscami zamieszkania pracowników,
świadczenia usług a miejscami zamieszkania pracowników,
świadczenia usług a miejscami zamieszkania obsługiwanej ludności.
podsystem funkcjonalny (gospodarczy)
podsystem morfologiczny (urbanistyczny)
podsystem zaspokajania
potrzeb podsystem społeczny
relacje interpersonalne przestrzenno-
czasowa organizacja życia codziennego struktura
zachowania i działania
ludzkie
Ryc. 2. Główne elementy lokalnego systemu osadniczego. Źródło:Maik W., (1993)
Jak to już wcześniej wspomniano koncepcja lokalnego systemu osadniczego nawiązuje do (obok takich pojęć, jak „ośrodek lokalny”, „lokalna sieć osadnicza”,
1Koncepcja lokalnych systemów osadniczych powstała zasadniczo na gruncie badań z zakresu studiów poświęconych małym miastom, gdzie wiele uwagi poświęcono związkom tychże miast z ich zaple- czem. Można tu przywołać m.in. prace z lat 50 i 60-tych ubiegłego stulecia: Kostrowickiego (1952), Kosińskiego (1955), Dziewońskiego (1957), Wełpy (1959), Kiełczewskiej–Zalewskiej (1957), Chil- czuka (1963), Pączki (1967) i in. Samo pojęcie „lokalnej sieci osadniczej” wprowadziła chyba M. Kiełczewska–Zalewska (1972). Wiązała je z dwoma koncepcjami: hierarchii osadnictwa Chri- stallera i koncepcją więzi lokalnej. „Sieć lokalna” jest zbiorem osiedli, które stanowią małe społecz- ności lokalne i są powiązane pod względem gospodarczym, społecznym i instytucjonalnym. W skali polskiej sieć lokalną identyfikuje z siecią osadniczą powiatów nie posiadających miast powyżej 20 tys. mieszkańców. Sieć lokalna powstaje na bazie usług świadczonych dla rolnictwa oraz wymiany towarowej związanej z ewolucją sektora rolnego i przetwórstwa jego produktów.
czy „zespół osadniczy”) pojęcia „zespołu produkcyjno–osadniczego”. Koncepcja zespołu produkcyjno–osadniczego sformułowana została przez A. Zagożdżona (1964). Według wspomnianego autora zespół osadniczo–produkcyjny można okre- ślić jako zespół składający się z określonych miejscowości, w których jest możliwe wyodrębnienie miejscowości nadrzędnej w stosunku do pozostałych. Tym samym wytwarza się charakterystyczny układ składający się z dwóch elementów, a miano- wicie: osadnictwa oraz działalności produkcyjnej, np. na terenach przemysłowych (ryc. 3). Przemysł strukturalizuje przestrzeń układu i w istotny sposób wpływa na działalność społeczno–gospodarczą.
M
U P M
U P P
M U
W
M U
Pe
Pp
W
W
W M U
P W
W W
M U
M
Ph
P
W
Ph M
M U
Ph P
U M
Pp Ph Pe
(1) (2) (3) (4) (5) M, U, P, W
Ryc. 3. Typy zespołów produkcyjno–osadniczych na terenach uprzemysławianych. Źródło: Zagożdżon A., (1974). Oznaczenia: 1 – rodzaje produkcji; 2 – uzupełniające funkcje mieszkaniowe; 3 – przepływy
ładunków; 4 – dojazdy do pracy; 5 – funkcje, odpowiednio: mieszkaniowa, usługowa, produkcyjna, wydobywcza
Na wcześniejsze funkcje centralne lub rolnicze nakładają się funkcje prze- mysłowe. W ten sposób powstają nowe funkcje egzogeniczne, które integrują jed- nostki osadnicze w lokalny system osadniczo–produkcyjny. Istotne są powiązania wytworzone w wyżej wymienionym układzie pomiędzy istniejącą siecią osadniczą, a prowadzoną tam działalnością produkcyjną i/lub przemysłową. Jest to dynamiczny
„rodzaj systemu”, wytworzony przez relacje i powiązania pomiędzy elementem stałym (sieć osadnicza), a elementem zmieniającym się (działalność przemysłowa).
To układ powstały na styku układu osadniczego z układem lub układami produkcyj- nymi. System ten istnieje na określonym obszarze, w którym może postępować zja- wisko wzajemnego przenikania się wyżej wymienionych układów. Ponadto może on zanikać lub tworzyć się jako nowy lub na nowo, ze względu na mocne związki z działalnością produkcyjną, która jest głównym czynnikiem tworzenia się i/lub
istnienia tego typu układów. Ważny jest również zasięg, charakter, sposób relacji w samym systemie. System ten nie jest całkowicie domknięty, jednak posiada swoją odrębność i specyficzne cechy.
W lokalnych systemach osadniczo–produkcyjnych silne powiązania we- wnętrzne między siecią osadniczą, a działalnością produkcyjną przejawiają się po- przez organizację funkcjonalno–przestrzenną, która z kolei determinuje przestrzenny i społeczny podział pracy. W konsekwencji następuje szybki wzrost liczby ludności ośrodka przemysłowego oraz zmiana struktury zawodowej i społecznej w związku z powstaniem nowych miejsc pracy w strefie produkcyjnej. Pierwotnie ustabilizo- wana i homogeniczna społeczność przekształca się w zbiorowość heterogeniczną, ze zwiększającym się udziałem ludności napływowej. W dalszej kolejności dochodzi do zmian w morfologii poszczególnych osiedli oraz w strukturze przestrzennej sieci osadniczej.
W lokalnym zespole osadniczo–produkcyjnym można wyznaczyć również
„strefę” centralną. Jest to obszar, na którym prowadzona jest działalność przemy- słowa oraz strefę marginalną (peryferyjną) – stanowiącą miejsce zamieszkania, co- dziennych zakupów, wypoczynku, kontaktów społecznych (ryc. 4).
Zawadzkie
Krupski Młyn Pludry
Fosowskie Kolonowskie Ozimek
Strzelce Opolskie
Lubliniec
<10 10-20 20-30
30-40
> 40
50 350 500
2700 1350 700
Ryc. 4. Zespół osadniczo–produkcyjny Zawadzkie. Źródło: Zagożdżon A., (1966)
Przez zespół osadniczo–produkcyjny rozumie się również taką grupę miej- scowości, które są w stanie zaspokoić potrzeby ludzi w zakresie mieszkania, pracy i usług. Jednak co istotne w definicji, i wymagające podkreślenia jest to, że żadna z osad nie jest w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb. Tak więc, pomiędzy poszcze-
gólnymi elementami systemu zachodzą określone relacje, których liczba jest uzależ- niona od rodzaju elementów. Im bardziej są wyspecjalizowane elementy – tym sil- niejsza integracja zespołu. Jeżeli będą rozpatrywane tylko dwa zakresy, a mianowi- cie: mieszkanie i praca, to czynnikiem wiążącym miejscowości ze sobą będą dojaz- dy do pracy, a miarą tych powiązań, liczba dojeżdżających z danej miejscowości w stosunku do czynnych zawodowo stałych mieszkańców. Posługując się tym wskaźnikiem (wyrażonym w procentach), można określić stopień strukturalizacji zespołu (Golachowski, 1974). Związek poszczególnych miejscowości zespołu, (bez ośrodka centralnego) z zakładami o funkcji nadrzędnej, jest wyrażony udziałem danej miejscowości (osiedla) w określonej funkcji, wyrażonej wzorem (Golachow- ski, 1974) (ryc. 5):
...
n
c n b n F a
; gdzie:
n – ogólna liczba zatrudnionych w zakładach o funkcji nadrzędnej,
a, b, c, … – liczba osób z danego osiedla (lub miejscowości) związana z zakładem o funkcji nadrzędnej.
Żędowice Pozostałe
miejscowości
Kielcza
Barut
Wierzchlesie Piotrówka
Łaziska
Jemielnica Fosowskie
i Kolonowskie Piotrowina
i Liszczak Staniszcze W.
Staniszcze M.
1 2 3 4
Ryc. 5. Przykład zespołu osadniczo–produkcyjnego. Źródło: Zagożdżon A., (1966).
Oznaczenia: 1 – zatrudnienie w miejscu zamieszkania; 2 – zatrudnienie w Zawadzkiem dojeżdżający do pracy; 3 – zatrudnienie w Zawadzkiem pracownicy miejscowi; 4 – zatrudnienie poza zespołem
Dla Jelcza–Laskowic wskaźnik ten wynosi 58,2%, co oznacza, ze zespół ten jest w pełni uformowany, funkcjonalnie zespolony. Poszczególne miejscowości są
całkowicie sprzężone z głównym ośrodkiem (miastem Jelcz–Laskowice). Sprzęże- nie to jest o wiele mocniejsze, niż suma pozostałych związków, czyli związków pomiędzy poszczególnymi miejscowościami.
Lokalny zespół osadniczo–produkcyjny funkcjonuje niezależnie w systemie osadniczym, np. kraju czy też regionu, stanowiąc swoistą, samodzielną strukturę osadniczą. Jest ona spojona działalnością produkcyjną, a poszczególne jej elementy są sprzężone ze sobą poprzez tę działalność. Powstaje zespół o silnych powiązaniach w systemie wzajemnych relacji w strukturze istniejącej sieci osadniczej. Cechą tego systemu jest możliwość jego reorganizacji, tworzenia się nowych struktur w zależ- ności od wzajemnych relacji zarówno pomiędzy stałymi jak i dynamicznymi ele- mentami systemu. System ten ma zdolność do transformacji rzeczywistości i two- rzenia związków łączących sieć osadniczą z działalnością produkcyjną.
Podsumowując można stwierdzić, że przeobrażenia lokalnych systemów osadniczych zależne są od tempa i zakresu zmian gospodarczych. Na terenach inten- sywnej industrializacji systemy te ulegają przeobrażeniu zarówno pod względem funkcjonalnym, jak i przestrzennym. Inwestycje przemysłowe zakłócają stan do- tychczasowej równowagi systemu lokalnego. Przemiany zachodzące w jego obrębie cechuje pewna kolejność czasowa i przestrzenna. Ich tempo i przebieg zależą od wcześniejszej struktury funkcjonalno–przestrzennej obszaru, rodzaju nowych funk- cji rozwojowych, koncepcji rozwoju lokalnego, regionalnego itp. Najszybciej zmie- nia się sfera funkcjonalna i ludnościowa. W wyniku tych przeobrażeń na obszarach uprzemysławianych tworzy się nowy typ struktury lokalnej – zespół produkcyjno–
osadniczy, w którym dominującą rolę odgrywają powiązania produkcyjne, gdzie egzemplifikację stanowią dojazdy do pracy. Czynnikiem kształtującym lokalny ze- spół osadniczo–produkcyjny jest rodzaj funkcji nadrzędnej i jej trwałość (Liszewski, Maik, 2000).
I. 2. Literatura i materiały źródłowe
Literatura dotycząca szeroko pojętego osadnictwa jest przebogata. Osadnic- twem interesuje się geografia, architektura i urbanistyka, ekonomia, każda z nich bada problematykę osadniczą w zakresie swoich zainteresowań. W literaturze geo- graficznej problematyką tą interesowano się w kontekście: struktury, funkcji, hierar- chii, dynamiki, zróżnicowania przestrzennego, uwarunkowań rozwoju, różnych re- lacji i powiązań itp.. Problemy te są różnie opracowane, jedne maja bogatszą, inne uboższą literaturę. Problematyka zespołów produkcyjno–osadniczych należy do tej drugiej grupy prac, znacznie bogatsza jednak będzie, jeżeli rozważać ja będziemy w kontekście małych miast i lokalnych systemów osadniczych, z którymi te zespoły są powiązane.
Koncepcja lokalnego systemu osadniczego wywodzi się zarówno z teorii dotyczących społeczności lokalnych, jak i teorii funkcjonalno–przestrzennych osad- nictwa, określających tego typu układy w aspekcie materialno – technicznym oraz funkcjonalnym (Biderman, Maik, 1988). W ujęciu tych pierwszych koncepcji – „lo- kalność” odnosi się do ludzi, którzy mieszkają na wspólnym terytorium, mają wspólne interesy. W drugim ujęciu koncepcja lokalnego systemu osadniczego na- wiązuje do takich pojęć, jak „ośrodek lokalny”, „lokalna sieć osadnicza”, „zespół osadniczy”, „zespół produkcyjno–osadniczy”. Koncepcja zespołów produkcyjno–
osadniczych, sformułowana przez Zagożdżona (1964), posiada, jak to już wczesniej napisano, określone własności tj.: a) występowanie funkcji nadrzędnej (egzogenicz- nej), b) specjalizację elementów zespołu (jednostek osadniczych) ze względu na pełnione funkcje, c) występowanie powiązań między nimi w relacji: miejsce za- mieszkania – praca – usługi.
Badania nad lokalnymi zespołami produkcyjno–osadniczymi prowadzono w latach 60– i 70–tych ubiegłego wieku głównie w ośrodku wrocławskim i opol- skim. Na szczególne wyróżnienie zasługują tu prace Zagożdżona (1964, 1966, 1971a, b, 1986, 1987), Golachowskiego (1966, 1969), Jakubowicz (1971, 1977), Miszewskiej (1971, 1988), Koszela (1971), Rajmana (1977), Liszewskiego (1988).
Problematyka ta pojawiała się także pracach poświeconych innym problemom osad- niczym Śląska Dolnego i Opolskiego: Drobek (1993, 1998, 1999, 2004), Heffner (1987a, b, 1990a, 1991a, 1991b), Słodczyk, Rajchel (2002). Syntetycznej oceny struktur i funkcji sieci osadniczej na tym obszarze dokonał zespół Instytutu Geogra- ficznego UWr pod kierunkiem prof. Golachowskiego, prekursora badań w tym za- kresie, w pracy zbiorowej pt. „Struktury i procesy osadnicze” (Golachowski 1971)
W pracy wykorzystana została bogata baza materiałowa. Były to, poza ob- szerną literaturą naukową, dokumenty urzędowe (materiały planistyczne, strategicz- ne, diagnostyczne), bogata baza statystyczna (dane wtórne), oryginalne dane pocho- dzące z badan własnych, jak również liczne materiały graficzne i kartograficzne.
Ważnym i podstawowym źródłem, przy sporządzaniu analiz statystycznych na szczeblu lokalnym i regionalnym, były dane statystyczne. Korzystano m. in. z zaso- bów:
Banku Danych Regionalnych / Lokalnych (www.stat.gov.pl) oraz opracowań Głównego Urzędu Statystycznego;
Powiatowego Urzędu Pracy, Wałbrzyskiej Strefy Ekonomicznej, Urzędu Miasta i Gminy Jelcz–Laskowice;
niepublikowanych danych instytucji publicznych i firm prywatnych (w celu określenia zasięgu oddziaływania miasta);
komercyjnych baz danych o przedsiębiorstwach i innych zestawieniach danych gospodarczych (np. rankingi największych firm, informatory, zestawienia adre-
sowe, które posłużyły do stworzenia baz danych pokazujących np. lokalizację usług dla firm czy udział innowacyjnych działalności);
rozkładów jazdy różnych środków transportu publicznego, które były pomocne przy określeniu powiązań i ciążeń między poszczególnymi jednostkami badane- go zespołu;
dokumentów programowych władz lokalnych, w tym strategii rozwoju, lokal- nych programów rewitalizacji;
oficjalnych serwisów internetowych miasta i gminy Jelcz–Laskowice;
raportów i opracowań instytucji działających w obszarze tematycznym niniej- szego opracowania.
Bardzo ważnym źródłem informacji były dane oryginalne pozyskane w trakcie szeroko zakrojonych badań terenowych (badań ankietowych).
Badania ankietowe i wywiady kwestionariuszowe przeprowadzono wśród mieszkańców wszystkich badanych miejscowości oraz miasta Jelcz–Laskowice.
Ponadto uzyskano wiele informacji z badań ankietowych, przeprowadzonych w zakładach produkcyjnych. Obejmowały one dwa etapy – pilotażowy (techniką wywiadu kwestionariuszowego) i badań właściwych (techniką ankiety). Spełniały niezbędne warunki: standaryzacji kwestionariusza oraz ujednolicenia sposobu prze- prowadzania badań (Gruszczyński, 2001) 1. Etap pilotażowy miał na celu weryfika- cję problemu badawczego na danym obszarze, sprawdzenie narzędzia badawczego (trafność doboru pytań, ich jednoznaczność, kolejność).
Badania pilotażowe przeprowadzono wśród mieszkańców Jelcza–Laskowic w roku 2008 (8% populacji miasta). Następnie po przeprowadzonych badaniach arkusz badań pilotażowych zweryfikowano i poddano modyfikacji. Etap badań wła- ściwych techniką ankietową przeprowadzono w okresie 2008–2009. Ankiety adre- sowane były do mieszkańców wszystkich miejscowości badanego zespołu osadni- czo–produkcyjnego (ryc. 6).
W celu uzyskania maksymalnej liczby odpowiedzi stosowano osobisty wy- wiad na miejscu u respondentów 2. W rezultacie otrzymano 93% wypełnionych zwrotnych ankiet. Otrzymane wyniki opracowano i analizowano wykorzystując w tym celu miary statystyczne, a następnie przedstawiono w formie graficznej.
1Technika wywiadu kwestionariuszowego polegała na rozmowie ankietera z respondentem, w której to rozmowie narzędziem był kwestionariusz pytań. Jego standaryzacja polegała na ujednoliceniu i jed- nakowym sformułowaniu pytań dla wszystkich respondentów oraz takim samym sposobie opraco- wywania odpowiedzi.
2W badaniach terenowych uczestniczyli studenci kierunku geografia – specjalność gospodarka prze- strzenna.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
0 250 500 750 1000 m
Chwałowice (A)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
0 250 500 750 1000 m
Kopalina (B)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
0 250 500 750 1000 m
Minkowice Oławskie (C)
Ryc. 6. Rozmieszczenie i wielkość gospodarstw domowych w których przeprowadzono badania ankietowe. Źródło: opracowanie własne
02505001000 m750
123456789 Dziuplina (F)
123456789 02505001000 m750 Dębina (E) Ciąg dalszy ryciny 6
123456789 0250500750 m Miłoszyce (D)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
0 250 500 750 1000 m
Nowy Dwór (G)
0 250 500 750 1000 m
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Piekary (H) Ciąg dalszy ryciny 6
W badaniach wykorzystano również materiały kartograficzne (Atlas Dolne- go Śląska i Opolskiego) oraz dokumenty planistyczne: Koncepcja Polityki Prze- strzennego Zagospodarowania Kraju, Ustawy i Rozporządzenia zamieszczone w Dziennikach Ustaw z zakresu planowania przestrzennego i rozwoju regionalnego (w tym lokalnego: studium rozwoju i zagospodarowania przestrzennego gminy, plany miejscowe, strategie rozwoju).
Zaznaczyć należy, że część pozyskanych danych była niepublikowana i za- strzeżona, stąd wymagała pracochłonnej obróbki i przeliczeń. Pozyskanie tego ro- dzaju materiału badawczego było niezbędne do stworzenia wieloatrybutowych baz danych będących podstawą analiz.
Przedstawione powyżej kategorie materiałów źródłowych dały bogaty zbiór informacji. Zgodnie z przyjętym zamierzeniem udało się w ten sposób pozyskać większość danych pozwalających dokonać analizy badanych zjawisk.
I. 3. Delimitacja obszaru badań
Charakterystycznym rysem współczesnych procesów urbanizacyjnych jest tworzenie się i rozwój układów osadniczych, składających się z dwóch podstawo- wych, funkcjonalnie i przestrzenie ze sobą powiązanych elementów, a mianowicie miasta, stanowiącego obszar centralny układu oraz obszarów zurbanizowanych, obejmujących również jednostki osadnictwa wiejskiego. Jednakże wyodrębnienie zespołów osadniczych z ogólnego układu sieci osadniczej, tj. odpowiednia ich deli- mitacja jest zagadnieniem trudnym, wymagającym wnikliwej analizy struktury prze- strzenno–funkcjonalnej badanego zespołu osadniczego. Zagadnieniu delimitacji poświęcono wiele opracowań, w których wykorzystano szereg metod oraz kryteriów delimitacji, co świadczyć może o braku uniwersalnego podejścia czy metody. Spo- śród wielu wykorzystywanych w podejściach delimitacyjnych kryteriów do wyzna- czenia obszaru badań wykorzystywano między innymi kryterium: demograficzne (gęstość zaludnienia, dojazdy do pracy, struktura społeczno–zawodowa ludności, dynamika wzrostu ludności) oraz stopień i sposób zagospodarowania terenu (np.
wskaźnik uprzemysłowienia, intensywność i typ zabudowy). W przypadku badane- go obszaru za istotne uznano powiązania techniczno–funkcjonalne poszczególnych miejscowości, zwłaszcza oparte o elementy sieciowe infrastruktury technicznej, które w znacznym stopniu decydują o integracji obszaru.
Wyznaczanie i delimitacja obszarów oddziaływania należą do najistotniej- szych i najstarszych podejść obecnych w badaniach przestrzennych. Fakt występo- wania obszaru oddziaływania był przyjmowany a priori we wszystkich podstawo- wych teoriach lokalizacyjnych (J.H. von Thünen, M. Weber, A. Lösch), jak również istotnym elementem teorii rozwoju regionalnego (Perroux, 1949) oraz podejść po- krewnych (zwłaszcza bazy ekonomicznej Somberta i dominacji przestrzenno–
gospodarczej Duncana). Innymi słowy, istnienie ośrodków centralnych oraz ciążą- cych do nich na różne sposoby stref lub obszarów, jest rozumiane jako immanentna cecha przestrzeni społeczno–gospodarczej. Klasyfikacja i nazewnictwo obszarów oddziaływania miast oraz jego związków z otoczeniem jest bardzo bogate, tak na świecie, jak i w Polsce. Do najczęściej pojawiających się określeń w polskiej litera- turze przedmiotu należą: region miejski (Dziewoński, Korcelli, 1981; Gorzelak, 2000; Korcelli 2013; Rydz, 2000, 2002, 2003a; Smętkowski, 2013; Chojnicki, 1989, 1996; Chojnicki, Czyż, 1993; Wróbel, 1967), pole miejskie (Maik, 1988; Rykiel, 1985) i residuum (Parysek, 1996a), a pośrednio region spolaryzowany i inne. Do szczególnych należy kwestia strefy podmiejskiej i niekiedy wyróżnianej strefy przedmiejskiej. W Polsce w szczególny sposób koncentrowano się na delimitacji stref oddziaływania miast, a zwłaszcza z identyfikacją stref podmiejskich (Bański, 1988, 2005; Ciok, 1993, 2011; Deja, 1975; Dziewoński, 1987; Jakóbczyk–
Gryszkiewicz, 1991; Jakubowicz, 1971; Koter, 1985; Miszewska, 1988; Namysłow-
ski, 1982; Liszewski, 1977; Łoboda, 1994; Rajman, Jakubowicz 1965; Rydz, 1994, 1997, 2003b; Słodczyk, 2001, 2002; Straszewicz, 1985; Suliborski, 1983, 1994;
Zawadzki, 1979 i in.), a szerzej delimitacji obszarów miejskich (Eberhardt, 1970;
Iwanicka–Lyra, 1969; Kostrubiec, 1972; Leszczycki, 1971; Rykiel, 1985, 1999;
Smętkowski, 2013; Swianiewicz, Klimska, 2005 i in.), jak również, bardziej specja- listycznych zagadnień, np. strefy żywicielskiej (Zgliński, 1994), czy ogólnie regio- nów oddziaływania miast (Dębski, 2002; Eberhardt, 1970; Kamińska, 2008, 2011;
Rydz, 1997, 1999a, Wróbel, 1967 i in.).
Każda delimitacja obszaru może budzić wątpliwości, co wynika ze skłonno- ści do stosowania sformalizowanych metod wyznaczania granic badanego obszaru.
Dokonując wyznaczania granic badanego obszaru oparto się na wybranych kryte- riach wyżej wymienionych autorów. Obszar będący przedmiotem delimitacji na- zwano zespołem osadniczo–produkcyjnym, ze względu na rodzaj występujących powiązań. W takim ujęciu zasadnicze znaczenie ma sieć osadnicza oraz gęstość zaludnienia. Tak więc w tym konkretnym przypadku, wyznaczając granicę obszaru wzięto pod uwagę miasto oraz miejscowości je otaczające. Tym samym pozwoliło to również na uwzględnienie czynników najbliższego otoczenia oraz analizę relacji przestrzenno–ekonomicznych o różnym stopniu intensywności. Jednakże, precyzyj- ne wyznaczenie granic zespołu stosując tylko powyższe kryterium jest niezwykle trudne, co wynika z niemożności jednoznacznego zdefiniowania „obszaru wiejskie- go” oraz wsi, które to powinny zawierać sposób identyfikacji przestrzennej (Bański, 2006). Bez prawidłowego ustalenia granic poszczególnych obszarów wiejskich, które stanowią „ramę” (szkielet) całego układu, trudno jednoznacznie wyznaczyć granice całego obszaru. Dlatego dla potrzeb niniejszej pracy za granice całego ze- społu osadniczo–produkcyjnego przyjęto granice sołectw, które należą do gminy miejsko–wiejskiej Jelcz–Laskowice. Według J. Tkocza (1998) „…wieś w rozumie- niu jednostki organizacyjnej dla celów administracyjnych nie musi się pokrywać ze wsią w rozumieniu geograficznym. Terytorium wsi jako jednostki współdziałania z gminną władzą ustala sama gminna władza. Tak ustalone terytorium nosi nazwę sołectwa”.
Przy kolejnym podejściu do delimitacji obszaru zespołu osadniczo–
produkcyjnego uwzględniono naturalne (przyrodnicze) granice obszaru oraz dyna- miczne zmiany zachodzące w zakresie gospodarki przestrzennej, jak i aspekcie spo- łeczno–gospodarczym. Dokonano tego, analizując procesy rozwoju urbanizacji w odniesieniu do obszaru otaczającego miasto Jelcz–Laskowice i dostosowując je do granic administracyjnych poszczególnych jednostek osadniczych (wsi). Duże znaczenie wśród warunków przyrodniczych odegrały obszary leśne, które zarysowu- ją „ pierścień” wokół całego zespołu, stanowiąc naturalną granicę (barierę) również w stosunku do dalszych miejscowości. Od strony północno–wschodniej tworzą ją lasy mieszane z przewagą łęgów dębowo–jesionowo–wiązowych (grędzińskie
i minkowickie), a od strony południowo–wschodniej, dębowo–grabowe (bystrzyc- kie). Wymienione obszary leśne stanowią w części Obszar Natura 2000 oraz tereny zalewowe. Naturalną granicą badanego obszaru jest również rzeka Odra znajdująca się na południowy–zachód od badanego zespołu osadniczo–produkcyjnego (ryc. 7).
Biskupice Oławskie Brzezinki
Brzozowiec
Bystrzyca
Celina Chrząstawa Mała
Chrząstawa Wielka
Chwałowice
Dobrzyń Dziuplina
Dębina Grędzina
Janików Jelcz-Laskowice
Kolonia Grędzina
Kopalina
Leśna Woda
Mikowice Minkowice Oławskie
Miłocice Miłocice Małe
Miłoszyce
Nowy Dwór Piekary
Posadowice
Przeczów Radzieszyn
Ratowice
Siedlce
Stary Górnik Stary Otok
Sątok
Wójcice Łęg
Oława
0 1 2 3 4 5 km
drogi krajowe drogi wojewódzkie drogi powiatowe i gminne
obszar gminy lasy obszar miasta
wsie miejscowości lokalnego układu osadniczo-produkcyjnego
Ryc. 7. Miejscowości lokalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic z uwzględnieniem granic naturalnych oraz „granic” gminy (szraf). Źródło: opracowanie własne
Na delimitację obszaru, jego powierzchnię, wpływ miała także wielkość samego miasta Jelcz–Laskowice oraz pozycja w badanym układzie osadniczym jako ośrodka lokalnego wraz z lokalną siecią osadniczą (kryterium hierarchii jednostek osadniczych). Według J. Flisa (1985) ośrodek lokalny definiowany jest jako „małe miasto lub osiedle handlowo–usługowe obsługujące niewielki region rolniczy, sta- nowiące jego ośrodek produkcyjno–usługowy, zwłaszcza handlowy”. Z kolei R. Domański (2000) uważa, że „…ośrodki lokalne są to osiedla spełniające funkcje centralne. Dzięki tym funkcjom osiedle stanowi centrum większej okolicy i węzeł komunikacyjny, ułatwiający kontakt ze światem zewnętrznym”, „…oprócz małych ośrodków centralnych, spełniających funkcje centralne jedynie dla okolic wiejskich, istnieją ośrodki których funkcje centralne rozciągają się na większe terytorium wraz z innymi ośrodkami centralnymi o ograniczonym znaczeniu”. Natomiast M. Chilczuk (1963) za ośrodki lokalne uznaje „ośrodki więzi społeczno–
gospodarczej wsi”. W. Maik (1976) twierdzi, że „najniższy w hierarchii jest lokalny system osadniczy, zwany zespołem osadniczym, który można określić jako zbiór jed- nostek osadniczych powiązanych funkcjonalnie w zakresie życia codziennego miesz- kańców – cykl lokalny”. Według tego kryterium miasto Jelcz–Laskowice wyznacza granice lokalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego poprzez powiązania oraz rela- cje z najbliższymi miejscowościami. Obejmuje 14 miejscowości w granicach swoje- go najbliższego oddziaływania, co świadczy o znaczącej sile miasta.
Obok czynników przyrodniczych i przestrzennych o delimitacji obszaru zadecydowały również względy ekonomiczne. W ten sposób badany obszar może być potraktowany jako swoistego rodzaju region strefowo–węzłowy. Węzłem, czę- ścią centralną, jest miasto Jelcz–Laskowice. Koncentruje ono zasadniczy potencjał:
demograficzny, ekonomiczny, społeczny, kulturowy. Jest ośrodkiem przyciągają- cym inwestorów, turystów, nowe technologie, wychodząc czasami poza poziom lokalności. Z kolei część strefowa (peryferyjna – zewnętrzna) pełni funkcję miesz- kaniową, wypoczynkową, dostarczając miastu konsumentów, towarów oraz usług, a także znaczącego odsetka pracowników. Obszar ten charakteryzuje się silnymi wewnętrznie powiązaniami z węzłem, natomiast brak powiązań lub występowanie ich jako słabszych zauważyć można pomiędzy pozostałymi jednostkami osadniczy- mi układu. Powstałe w ten sposób naturalnie zróżnicowanie siły i kierunku zależno- ści w ramach badanego obszaru jest rezultatem jego funkcjonalnego charakteru. Do charakterystycznych cech lokalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego ukształto- wanych na podstawie wyżej wymienionych czynników można zaliczyć: dobrze ukształtowaną konfigurację sieci osadniczej, gęstość zaludnienia, rolniczy i leśny charakter bezpośrednich okolic miasta, istnienie dużego ośrodka miejskiego (Wro- cławia) czy Oławy, istotne znaczenie przemysłu w gospodarce badanego obszaru.
W wyniku przeprowadzonej delimitacji można też dokonać pogrupowania poszczególnych jednostek osadniczych w badanym układzie przestrzennym, biorąc pod uwagę odległość od miasta centralnego Jelcza–Laskowic. Można na tej podsta- wie wyróżnić strefę bliższą od 2–5 km oraz strefę dalszą 5–10 km oraz strefę najdal- szą 10–15 km; wyznaczenie kolejnych, dalszych stref jest niecelowe ze względu na wcześniej wspomniane ograniczenia naturalne.
Delimitacja obszaru jest związana również z przestrzenno–społecznym oto- czeniem, zwłaszcza w układzie lokalnym, wytworzonym dzięki istnieniu samego miasta oraz regionalnym. Przestrzenna ciągłość zjawisk społecznych w obszarze miasta i jego lokalnego zaplecza wytycza również granice obszaru badań. Wytwo- rzona w ten sposób przestrzeń stanowi miejsce aktywności człowieka. W takim po- dejściu do delimitacji można posłużyć się koncepcją regionu terytorialnego Z. Choj- nickiego (1996). Zakłada ona, że podstawowymi składnikami konstytuującymi re- gion są: zbiorowość ludzi i terytorium, a o charakterze i rozwoju tych dwóch zasad- niczych elementów decydują regionalne podsystemy funkcjonalne i osadnicze.
Istotną cechą regionu terytorialnego jest to, że jego obszar podlega kontroli za- mieszkujących go ludzi poprzez instytucje regionalne ukształtowane historycznie.
Stopień domknięcia regionu w aspekcie geograficznym zależy więc od zasięgu wła- dzy, czego wyrazem są granice administracyjne.
Wyznaczony lokalny zespół osadniczo–produkcyjny działa w warunkach kształtowanych przez systemy wyższej rangi (krajowy i regionalny), które stanowią jego otoczenie. Otoczenie to wpływa na rozwój i funkcjonowanie miasta, a tym samym powstałego lokalnego systemu i na odwrót. Miasto, będąc „systemem otwar- tym” oddziałuje na swe otoczenie (Harańczyk, 2002).
Jednak należy zaznaczyć, iż wyznaczony lokalny zespół osadniczo–
produkcyjny Jelcz–Laskowice jest pewnego rodzaju „nieskończonym” obszarem z możliwością ciągłych zmian w aspekcie przestrzennym, gospodarczym czy spo- łecznym. Jest to złożony układ, który posiada jedynie pewne ramy nałożone przez autora w celu określenia obszaru badań. W obliczu tego typu trudności E. Bagiński (2002b) sugeruje, że łatwiej jest badać rozdzielnie różne elementy egzystencji mia- sta i wytworzonego przez niego układu osadniczego, czyli w tym przypadku miasta oraz wsi, a następnie dokonać syntezy.
W lokalnym zespole osadniczo–produkcyjnym Jelcza–Laskowic wzajemne relacje pomiędzy elementami układu stanowią również ważny czynnik wyznaczenia jego granic. W wyznaczonym obszarze relacje pomiędzy miastem a wsiami można rozważać w wielu kontekstach: przestrzennym, funkcjonalnym czy społecznym.
W pierwszym kontekście będą ujmowane relacje przestrzenne pomiędzy elementami przestrzeni, takimi jak: sieć osadnicza, gospodarka gruntami, infrastruktura, sieć dróg, w drugim kontekście, relacje między funkcjami gospodarczymi miasta i wsi, zaś w kontekście społecznym ujmowane będą interakcje społeczne pomiędzy mieszkańcami miasta i wsi. Dzięki temu miasto i poszczególne wsie tworzą nieroze- rwalny system, który sam w naturalny sposób „wytworzył” i wyznaczył swoje gra- nice. Jednocześnie elementy tego zespołu, czyli miasto i wsie, stanowią jego dwa przeciwlegle elementy. Miasto pomimo swojego układu („miasto–zlepieniec”) ce- chuje mocna koncentracja i różnorodność, natomiast wsie – brak izolacji, jednorod- ność.
Do delimitacji badanego układu można wykorzystać również koncepcję rdzenia i peryferii. Według J. Friedmanna (1974) „rdzeniami są obszary o wysokim potencjale rozwoju i zdolności generowania innowacji, peryferiami zaś obszary wiejskie, słabo zaludnione, o niskim potencjale gospodarczym”. W przypadku Jel- cza–Laskowic tego typu relacje wyznaczyły granice oddziaływania miasta na pobli- skie wsie, a tym samym stworzyły układ posiadający swoje granice w przestrzeni.
W ten sposób wytworzył się system wzajemnie zależnych elementów na określonym obszarze. Czynnikiem wpływającym na wyznaczenie granic zespołu osadniczo–
produkcyjnego było wzajemne przenikanie się elementów charakterystycznych nie
tylko dla Jelcza–Laskowic, ale również z otaczających go wsi. Tym samym brak jest jednokierunkowości wpływu tylko miasta („kultury miejskiej”) na wieś. Zauważalna migracja ludności miejskiej na obszary wiejskie może wyznaczać w pewien sposób granice całego układu.
Zespół osadniczo–produkcyjny Jelcza–Laskowic wyróżnia hierarchiczna organizacja i wyraźnie zaznaczający się podział między składnikiem miejskim i wiejskim. Elementami tego zespołu jest jedno miasto oraz 14 wsi, a ich rola w zespole lokalnym jest związana głównie z funkcjami obsługi ludności. Granice lo- kalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego wyznacza zerowa wartość popytu na produkty i usługi oferowane w ośrodku lokalnym stanowiącym centrum tego ukła- du. Dodatkowo ważnym czynnikiem jest zatrudnienie na terenie samego miasta.
Skalę przestrzenną zespołu określają również koszty pokonania odległości do jego centrum lub w jego obrębie. Zmniejszające się koszty transportu związane wraz z odległością, (np. tańsze bilety przewoźników regionalnych lub darmowy transport pracowniczy) „powiększają” zespół osadniczy. Biorąc pod uwagę to kryterium, gra- nica maksymalnego rynkowego oddziaływania miasta oscyluje w granicach 30–45 km.
Uformowany zespół osadniczo–produkcyjny jest wzajemnie uzupełniającym się „organizmem” charakteryzującym się stabilizacją, a jednocześnie ciągłym roz- wojem. Następuje przenikanie się wzajemne zjawisk, procesów oraz cech typowych dla miasta i wsi. Pozwala to na określenie przestrzeni zespołu osadniczo–
produkcyjnego Jelcza–Laskowic oraz wyznaczenie granic. Podstawą jego wyróżnie- nia jest jeden obszar miejski oraz 14 wiejskich. Tym samym są to główne podsyste- my – miejski i wiejski, zależne od siebie i wzajemnie się uzupełniają, które budują lokalny zespół osadniczo–produkcyjny.
Wyznaczając obszar badań wykorzystano kryteria i wskaźniki delimitacji dotyczących zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic. Istnieją różne strefy wpływu miasta, co związane jest oczywiście z wielkością i pozycją Jelcza–
Laskowic w analizowanym układzie osadniczym. Odnosząc się do literatury po- święconej procesom urbanizacji i rozwojowi struktury przestrzennej miast, delimita- cję badanego zespołu można oprzeć na teorii wyznaczania zasięgu regionu miej- skiego (Markowski, Marszał, 1998), posługując się w tej sytuacji uproszczonym modelem rozwoju gospodarczego układu lokalnego, uwzględniającym poziom i dynamikę rozwojową (Smętkowski, 2007) 1.
1 W świetle obowiązującego w Polsce systemu finansów publicznych gmina poza dotacjami i subwen- cjami płynącymi z budżetu centralnego osiąga również dochody własne w postaci: podatku od nieru- chomości, podatku rolnego, leśnego, od środków transportowych, z karty podatkowej, spadków i da- rowizn, posiadania psów, opłaty skarbowej oraz opłat lokalnych i eksploatacyjnych, jak również ma udział w państwowych podatkach od osób fizycznych. W efekcie dochody własne pośrednio od- zwierciedlają całe spektrum procesów społeczno gospodarczych zachodzących w gminie. Uprasz- czając, można powiedzieć, że im zamożniejsi są mieszkańcy, im lepiej funkcjonują przedsiębior-
Model ten można wykorzystać do wyznaczenia zasięgu oddziaływania Jel- cza–Laskowic, a tym samym wyznaczenia granic badanego obszaru. Poziomowi i dynamice rozwoju przyporządkowuje się określone wskaźniki. Są to wskaźniki statyczne np. dochody własne gminy wraz z ich udziałem w podatkach oraz dyna- miczne (wskaźnik dynamiki odpowiadający sumie standaryzowanych wartości zmiennych, takich jak zmiana liczby spółek z udziałem kapitału zagranicznego, zmiana liczby przedsiębiorstw prywatnych zarejestrowanych w REGON oraz saldo migracji). Jednoczesne zastosowanie wskaźnika statycznego i dynamicznego po- zwoliło na delimitację obszaru na podstawie zmian zachodzących w danym zespole lokalnym. Uwzględniony został aktualny poziom rozwoju, jak również dynamika rozwoju wyznaczanego obszaru. Mając świadomość, iż poziom i dynamika rozwoju gospodarczego obszarów ulokowanych wokół Jelcza–Laskowic nie stanowi bezpo- średniej metody delimitacji obszaru jest jedynie wskaźnikiem „pomocniczym”. Na- leży jednak zwrócić uwagę na fakt, że zawiera on szereg elementów, które mogą posłużyć do wskazania powiązań miasta z jego najbliższym otoczeniem. Zawiera on np. „…transfer dochodów z pracy w mieście na / do sąsiednie/–dnich obszarów, podatków, przepływ ludzi, informacji itp.” (Smętkowski, Jałowiecki, Gorzelak, 2009).
Wykorzystane w tym opracowaniu do delimitacji lokalnego zespołu osadni- czo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic „wskaźniki”, wynikające z teorii biegunów wzrostu, pokazały również, że wyznaczony obszar posiada wysoką pozycję w lokal- nym i regionalnym systemie gospodarczym.
Do delimitacji obszaru posłużono się również elementami sytuacji społecz- no–gospodarczej. Założono, że związki funkcjonalno–przestrzenne stanowią czyn- nik różnicujący sytuację społeczno–gospodarczą. O związkach tych można wnio- skować na podstawie ich skutków, a mianowicie przestrzennie zróżnicowanej sytu- acji społeczno–gospodarczej. Na tej podstawie możliwe było wyznaczenie obszarów
stwa, tym wyższe są podatkowe dochody gminy (głównie podatek od nieruchomości oraz od osób fizycznych i prawnych), a także wpływy z opłat (skarbowej czy targowiskowej). Jest to więc ta kate- goria dochodów lokalnych, która najpełniej zależy od tego, co znajduje się i co dzieje się na obszarze gminy. Gmina, żeby zwiększyć swoje dochody własne, tak by móc sprawnie realizować nałożone na nią zadania, musi konkurować o kapitał i zasoby ludzkie. Napływ do gminy kapitału i ludności oraz wzrost lokalnej przedsiębiorczości prowadzi do zwiększenia dochodów własnych gminy. Dochody te mogą być przeznaczane na rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, co z jednej strony przy- czynia się do poprawienia warunków życia mieszkańców, a z drugie do poprawy warunków prowa- dzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorców. Z kolei lepsze warunki umacniają jej pozy- cję konkurencyjną i stanowią zachętę do napływu do gminy kapitału i ludności tworząc podstawy dalszego wzrostu. Należy zwrócić uwagę, że ten model wykorzystuje zasadę okrężnej kumulatywnej przyczynowości wykorzystywanej w teoriach rozwoju spolaryzowanego do identyfikacji biegunów wzrostu. W literaturze przedmiotu za warunek konieczny do uznania ośrodka za regionalny biegun wzrostu uważa się: 1) posiadanie odpowiedniej wielkości 2) reprezentowanie dynamicznych dzie- dzin działalności gospodarczej 3) posiadanie licznych i intensywnych powiązań z innymi dziedzi- nami działalności gospodarczej i społecznej (por. Budner, 1999).
funkcjonalnych I, II i III stopnia. Podział ten odnosi się do określenia orientacyjnego zasięgu oddziaływania Jelcza–Laskowic, a także poprzez delimitację tzw. obszarów problemowych. Określenie oddziaływania odbyło się w oparciu o istniejący podział administracyjny sołectw (związki funkcjonalno–przestrzenne w sektorze administra- cji publicznej) oraz odległość od miasta z uwzględnieniem układu sieci istniejących powiązań komunikacyjnych (związki funkcjonalno–przestrzenne w sektorach go- spodarstw domowych oraz przedsiębiorstw). Pozwoliło to również na wyodrębnie- nie obszarów problemowych, na podstawie analizy sytuacji społeczno–
gospodarczej. I tak w I obszarze funkcjonalnym wyodrębniono:
obszar miasta Jelcz–Laskowice o najwyższej koncentracji różnorodnych funkcji,
obszar o zaniżonej zdolności wykorzystania endogenicznych czynników rozwo- ju (obszary położone na krańcach gminy Jelcz–Laskowice).
W II obszarze funkcjonalnym znalazły się:
tereny zurbanizowane rozumiane jako zagospodarowane pod skoncentrowane funkcje mieszkalnictwa, usług i przemysłu.
W III obszarze funkcjonalnym znajdują się:
obszary wiejskie z rozproszonymi funkcjami mieszkalnictwa, usług i produkcji pozarolniczej,
obszar największych wpływów miasta jest w jego bezpośrednim sąsiedztwie.
Podsumowując rozważania, dotyczące delimitacji obszaru lokalnego zespo- łu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–Laskowic, można określić ogólne zasady tej delimitacji. Jest to zasada: maksymalnej odległości, ciągłości (obszary sąsiadujące bezpośrednio z miastem Jelcz–Laskowice), sąsiedztwa (obszary sąsiadujące z mia- stem, niezależnie od tego, czy spełniły inne kryteria), zwartości (obszary, które są- siadowały z obszarami bezpośrednio leżącymi w strefie oddziaływania miast), roz- łączności (obszar może wchodzić w skład tylko badanego obszaru, a w przypadku nakładania się stref wpływu różnych miast o przyporządkowaniu zadecydowała odległość od danego ośrodka) (Rydz, 1982; Smętkowski, Jałowiecki, Gorzelak, 2009). Przyjęcie powyższych zasad wynikało z różnych przesłanek. Zasada maksy- malnej odległości wynikała wprost z teorii interakcji przestrzennej, uwzględniając wpływ odległości na intensywność powiązań. Z tej teorii wynikała również zasada rozłączności przyporządkowująca obszary do jednego tylko miasta. Ma ona znacze- nie prognostyczne, gdyż w badanym zespole osadniczym może wskazywać obszary, które mają relatywnie największy potencjał dynamiki rozwojowej w przyszłości np.
miasto Jelcz–Laskowice lub miejscowości w najbliższym sąsiedztwie z miastem.
W podobny sposób można uzasadnić zasadę zwartości. Zastosowana zasada ciągło- ści traktuje system osadniczy jako zwarty obszar, do którego włączone są tereny, które spełniają założone kryteria, ale nie sąsiadują pośrednio z miastem (np. przy- siółki).
Z uwagi na to, że delimitowany obszar jest analizowany na różnych płasz- czyznach, przyjęto jeszcze kilka kryteriów dodatkowych, które z jednej strony, mia- ły zawęzić ten system do terenów najsilniej powiązanych z miastem, a z drugiej strony, umożliwić jego ewentualne rozszerzenie w uzasadnionych przypadkach.
Wśród tych zasad znalazły się związane z odległością od rdzenia systemu osadni- czego, modelem rozwoju układu lokalnego. Dotyczyły one podziału terenów o wy- sokim poziomie lub dynamice rozwoju (silne powiązania) oraz o niskim poziomie lub dynamice rozwoju (słabe powiązania).
II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA JEDNOSTEK OSADNICZYCH LOKALNEGO ZESPOŁU
OSADNICZO–PRODUKCYJNEGO JELCZA–LASKOWIC
II. 1. Geneza i rozwój zespołu
Rozwój sieci osadniczej, dzisiejszego zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcz–Laskowice jest efektem procesów oraz uwarunkowań rozwoju w okresie ostatnich siedmiuset lat. Osadnictwo tego obszaru kształtowało się w wyniku złożo- nych uwarunkowań polityczno–gospodarczych i społecznych. Układ przestrzenny osadnictwa początkowo kształtował się pod wpływem czynników przyrodniczych.
Następnie dochodziły do głosu inne uwarunkowania: komunikacyjne, demograficz- ne, ekonomiczne, organizacyjne. Układ ten powstał dzięki znacznej liczbie powią- zań pomiędzy istniejącymi jednostkami osadniczymi. Jego cechą charakterystyczną od początków kształtowania się jest hierarchiczność elementów składowych i wy- stępowanie ośrodka centralnego oraz jednostek pochodnych. W kolejnych etapach rozwoju układu wykształciła się struktura funkcjonalno–przestrzenna. Pierwotnie jednorodne funkcje rolnicze osad, a następnie wsi, zostały przekształcone w XIX wieku na funkcje mieszane: przemysłowo–rolnicze, skoncentrowane w określonych
„częściach” całej sieci. Zgrupowanie odbywało się na zasadzie dogodnej „dostępno- ści komunikacyjnej”, to znaczy tak, by na dojazd lub dojście oraz powrót do po- szczególnych wsi układu wystarczył jeden dzień.
W charakterystyce osadnictwa badanego obszaru w ujęciu historycznym można wyróżnić kilka okresów, w których jednostki osadnicze powstawały według określonych wzorców, spełniających „ówczesne wymogi”. Wzorce te odnosiły się do zasad rozplanowania układu wsi, sposobu zabudowy oraz rozmieszczenia w ich obrębie ludności, instytucji itp. (Zagożdżon, 1971). Procesy osadnicze przebiegały odmiennie w różnych okresach, dlatego ważne jest odniesienie genezy badanych wsi całego układu, do odpowiedniego okresu historycznego (Golachowski, 1971).
Obecna postać fizjonomiczna układu osadniczo–produkcyjnego Jelcz–
Laskowice jest więc wynikiem działania zmieniających się procesów historycznych i gospodarczych w długim okresie czasu. Jednak początek formowania się systemu osadniczo–produkcyjnego przypada na pierwszą połowę XX wieku, a zwłaszcza okres II wojny światowej. W okresie tym zmieniła się jego podstawowa funkcja – z rolniczej na przemysłową, co było związane z budową w 1942 roku zakładów zbrojeniowych Kruppa (Bethawerke), pomiędzy Jelczem a Miłoszycami. Produkcja,
głównie haubic, wałów korbowych do silników lotniczych, a w późniejszym czasie luf do dział okrętowych, rozpoczęła się w 1944 roku.
Szybko rozwijający się przemysł przyczynił się do zmian przestrzennych w poszczególnych elementach układu. Polegały one głównie na wydłużeniu siedlisk poprzez budowę budynków mieszkalnych wzdłuż drogi czy wokół zakładów prze- mysłowych wg poniższego schematu (ryc. 8).
I II
III IV
Ryc. 8. Ewolucja układu osadniczo–produkcyjnego Jelcz–Laskowice. Źródło: opracowanie własne
W czasie działań wojennych Jelcz był „powiązany z okolicznymi wioska- mi”, gdyż w pobliskich Miłoszycach znajdowała się filia obozu Gross–Rosen, a Laskowice stanowiły sypialnię i zaplecze gospodarcze dla pracowników cywil- nych zakładów zbrojeniowych. Rozpoczęta w okresie wojennym działalność pro- dukcyjna zmieniła funkcję miasta z rolniczej i obsługi rolnictwa na przemysłową.
Rozwój produkcji przemysłowej w systemie osadniczym zaczął wywierać od tego momentu duży wpływ na dalszy rozwój lokalnej sieci osadniczej.
Po wojnie fabryka Kruppa została rozmontowana i wywieziona do ZSRR.
Po przejęciu przez polską administrację fabryki w 1947, fakt demontażu urządzeń nie przeszkodził w prowadzeniu działalności przemysłowej przez Jelczańskie Za- kłady Produkcyjne. Funkcjonowały one do ogłoszenia upadłości w 2008r. Następnie po okresie transformacji systemowej i wejściu Polski do UE (2004), na obszarze Jelcza utworzono Jelczańską Podstrefę Ekonomiczną głównie dla firm prowadzą- cych działalność związaną z przemysłem motoryzacyjnym.
W latach 50. pomimo „braku” faktycznych przesłanek, a w tym administra- cyjnych, pisano, że „…miasto powstało dla zakładów”. Lata późniejsze pokazały, że
miasto powstało, żyło i rozwijało się głównie dzięki Jelczańskim Zakładom Samo- chodowym „Jelcz”. O tym jak bardzo w krajobraz miasta wrosły Jelczańskie Zakła- dy Samochodowe i jak ważną rolę odegrały w życiu mieszkańców, może świadczyć herb miasta, w którym znajduje się kierownica (Jabłoński, 2004).
Lata 1946–1950 to czas, gdy na Śląsku utworzono dwa województwa: opol- skie i wrocławskie. Jelcz i Laskowice, będąc w niewielkiej odległości od Wrocławia znalazły się blisko stolicy województwa. Stanowiły jednocześnie część regionalnego i makroregionalnego systemu osadniczego. Dla Jelcza rok 1950 był okresem żywio- łowego rozwoju przemysłu motoryzacyjnego i początkiem istnienia ważnego ośrod- ka przemysłowego. Pozostałe miejscowości należące do układu osadniczo–
produkcyjnego w sposób harmonijny i naturalny „dopasowywały się” do uprzemy- sławianego obszaru. Jednak nadal ich dominującą działalnością było rolnictwo. To czas krystalizowania się lokalnego systemu osadniczo–produkcyjnego, który stano- wił ważną część regionalnego systemu osadniczego województwa oraz Polski połu- dniowo–zachodniej.
Postępujący proces uprzemysławiania, kolejne etapy rozwoju funkcji prze- mysłowej i transportowej, tworzenie nowych powiązań komunikacyjnych, powodo- wały gwałtowny rozwój miasta oraz wzmacnianie silnych powiązań z pozostałymi miejscowościami układu osadniczo–produkcyjnego (por. ryc. 12). Lokalny układ osadniczo – produkcyjny od strony południowo–zachodniej powiązany był podrzęd- nie z wielofunkcyjnym Wrocławiem, natomiast w kierunku północno–wschodnim wobec Oławy, rozwijał się w sposób nadrzędny. Dzięki temu rosło jego znaczenie w regionalnym i krajowym układzie osadniczym.
W powstałym układzie systematycznie zwiększały się ilościowe i prze- strzenne powiązania pomiędzy Jelczem a pozostałymi jego elementami. „Strefa brzeżna” w jakiej znalazło się miasto Jelcz–Laskowice, poprzez bliskie sąsiedztwo miasta Wrocławia, nie stanowiła przeszkody w istnieniu relacji i kształtowaniu się lokalnego systemu osadniczo–produkcyjnego. Nie burzył on hierarchii jednostek osadniczych w regionalnym systemie osadniczym.
Ciągły, dynamiczny rozwój przemysłu przyczyniał się do systematycznego zwiększenia liczby ludności lokalnego zespołu osadniczo–produkcyjnego Jelcza–
Laskowic. Zjawisko to nie dotyczyło tylko samego miasta, ale również jednostek osadniczych. Lata 60. i 70. XX wieku to okres, gdzie rozwój przemysłu i przemiany demograficzne były stymulatorami rozwoju systemu osadniczego. Odbywało się to poprzez wzrost powierzchni poszczególnych miejscowości zespołu osadniczo–
produkcyjnego, (np. Miłoszyce, Chwałowice), jak i samego Jelcza „centrum prze- mysłowego” oraz sypialni – Laskowic. Był to moment, gdy rozwój przemysłu oraz przemiany demograficzne „wyprzedzały” procesy rozwoju systemu osadniczego.
Kolejnym ważnym wydarzeniem w rozwoju zespołu osadniczo–
produkcyjnego Jelcza i Laskowic było nadanie w roku 1987 praw miejskich i połą-
