Geografia w poezji

badania z zakresu geografii fizycznej, hydrologii, geografii roślin, geologii, geo­

grafii zwierząt, etnografii. Uważał, że geografia jest nauką syntetyzującą wiedzę  przyrodniczą  z  filozofią,  ujmującą  różnorakie  zjawiska  w  czasie  i  przestrzeni. 

Wykłady  uniwersyteckie  Pol  łączył  z  wycieczkami  terenowymi,  które  miały  uzupełniać wiedzę teoretyczną, uczyć patriotyzmu i pełnić funkcję integracyjną  profesora  ze  studentami.  Wincenty  Pol  prowadził  wykłady  tylko  przez  pięć  półroczy (w wymiarze od pięciu do dziewięciu godzin tygodniowo). W styczniu  1853 roku władze austriackie zlikwidowały Katedrę Geografii.

Los nie oszczędzał poety: w 1855 roku zmarła jego żona Kornelia (podczas  epidemii  cholery),  w  1857  roku  —  matka.  Pol  pod  koniec  życia  stracił  wzrok  w jedynym oku (na drugie nie widział od dzieciństwa). Zmarł w grudniu 1872  roku. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim. Dnia 13 października 1881  roku  jego  szczątki  przeniesiono  do  świątyni  OO.  Paulinów  na  Skałce.  Twór­

czość  poetycka  Pola  zyskała  ambiwalentne  oceny:  od  apoteozy  po  niemal  cał­

kowite potępienie, a jego twórczość naukowa, geograficzna — wielkie uznanie.

W  niniejszym  studium  zajmiemy  się  powiązaniem  i  wzajemnym  przenika­

niem poezji i geografii w dorobku Pola.

Geografia w poezji

Najbardziej znanym utworem Pola jest Pieśń o ziemi naszej, dzieło synkre­

tyczne  pod  względem  gatunkowym  (z  pogranicza  pieśni,  gawędy  i  obrazka),  zawierające znane strofy:

A czy znasz ty, bracie młody, Te pokrewne twoje rody?

Tych górali i Litwinów, I Żmudź świętą, i Rusinów?

A czy znasz ty, bracie młody, Twoje ziemie, twoje wody?

Z czego słyną, kędy giną, W jakim kraju i Dunaju?²

(wersy 29—36)

W  utworze  poeta  pomieścił  także  zachętę  do  wędrówek,  zawartą  w  sło­

wach:ooooo

  2  Cytaty wierszy W. Pola według Wyboru poezji z edycji BN I, 180 (P^ol, 1963).

Władysława Bryła

Utwór  nazywany  „geografią  serdeczną”  jest  wirtualną  podróżą  narrato­

ra­mentora  w  towarzystwie  „młodego  brata”,  któremu  przedstawia  on  Litwę  (z Wilnem), okolice Pińska, Żmudź, Podole, Ukrainę (z Dnieprem i Kijowem),  Wołyń  i  Polskę  centralną.  Ta  wirtualna  podróż  poprzedzona  jednakże  została  rzetelnym poznaniem prezentowanych krain, toteż zawiera wiele realistycznych,  uszczegółowionych  obrazów.  Realizm  przejawia  się  w  przywoływaniu  nazw  odnoszących  się  do  obiektów  istniejących  w  świecie  przedstawionym  i  w  rze­

czywistości pozaliterackiej:

— choronimy  —  nazwy  państw,  regionów,  różnych  przestrzennych  jednostek  historyczno­geograficznych: dziedzina krakusowa, Korona (o Polsce), Litwa,  Łotwa,  Podole,  Pobereże  (teren  wzdłuż  Dniestru),  Ruś  Czerwona,  Ruś  Czarna, Wołyń, Ukraina, „sandomierskie, kujawskie i proszowskie okolice”, 

„dziedzictwo Giedymina” (o Litwie), ziemia Piasta, Żmudź;

— toponimy — nazwy miast: Kijów, Kraków, Lipawa, Mittawa, Tylża, Wilno;

— oronimy  —  nazwy  gór  i  szczytów:  Beskid,  Czarny  Las,  Łomnica,  góry  miodoborskie, Rozróg, Tatry;

— hydronimy  —  nazwy  wód:  Bug,  Dniepr,  Dźwina,  Dniestr,  Gopło,  Morze  Czarne, Niemen, Odra, San, Świeca (dopływ Dniestru), Wilja, Wisła;

— antroponimy  —  nazwy  osobowe  (etnonimy):  Łotysz,  Niemiec,  Polka,  Żmudzin i inne nazwy mieszkańców: Kozak, Lach, Pińczuk.

Charakterystyka  geograficzna  regionów,  oprócz  wymieniania  nazw  wła­

snych, była realizowana opisowo, przez wyliczanie elementów krajobrazu, wy­ funkcję  lokalizacyjną.  Przyimki  od i  po wyznaczają  granice:  od —  granicę 

Geografia w poezji, poezja w geografii… 101 początkową,  od  której  się  coś  mierzy,  po —  granicę  przeciwstawną,  końcową  (krańcową).  Modalizator  aż wzmacnia  znaczenie  przyimka  i  sygnalizuje,  że  przestrzeń  ta  jest  duża.  Ważnym  elementem  „Polski  Piasta”  jest  Wisła,  która  zajmuje środkowe (centralne) miejsce i przypomina, że ziemie polskie stanowią  dorzecze Wisły, natomiast Odra jest rzeką na granicy.

Uszczegółowione opisy obiektów mają niekiedy charakter amplifikacyjny:

Jak potopu świata fale Zamrożone w swoim biegu, Stoją nagie Tatry w śniegu, By graniczny słup zuchwale!

Biodra Tatrów las osłania, Ponad nimi stoi chmura, A po halach wiatr przegania Uronione orle pióra.

Świat to chłodny — a Łomnica Świeci polskiej ziemi do dnia Nad Tatrami, jak pochodnia, A na pełni, jak gromnica …³

(wersy 765—776)

W tekście Pieśni o ziemi naszej występują obok siebie nomina propria i no-mina appellativa. Rzeczowniki pospolite nazywają topografię i pokrycie ziemi: 

pola,  rodzaje  gleby,  zbiorniki  wodne,  ukształtowanie  terenu.  Strome  i  skaliste  brzegi Dniepru na Podolu poeta przedstawia następująco:

Kiedy spuścisz się ku wodzie, Toś zajechał niby w góry:

Skała żebrem wzrok ubodzie, Brzegowiska istne mury;

Po nich pnie się zarośl młoda, Z nich urwisko skał opadło, Na łotokach szumi woda, A staw czysty jak zwierciadło!

(wersy 662—659)

Obok nazwy skała określającej naturalny budulec wybrzeża, w funkcji po­

równań  hiperbolizacyjnych  wystąpiły:  mury, góry, urwiska, żebra,  które  uwy­

datniają ostry i stromy kształt brzegów.

  3  Na metaforykę w opisach gór zwracała uwagę Z. w^óJcicka (2010: 55).

Władysława Bryła

102

Geografię  rozumiał  Pol  bardzo  szeroko.  Dlatego  w  Pieśni o ziemi naszej  zwraca uwagę na różne obiekty, które składają się na geografię zwierząt i geo­

grafię  roślin.  Wymienia  różne  zwierzęta  i  rośliny  —  zarówno  dzikie,  jak  i  te,  które w celach utylitarnych hodowane są przez człowieka.

I na polu skot w koszarze [bydło w zagrodzie], Co zabiela dniem rozłogi.

A skot bywa szerści siwej, A koń bywa gęstej grzywy, Nóg żelaznych, twardej skóry, Bez narowu, lecz ponury

(wersy 650—655)

Po licznych podróżach po kraju Pol wydał wiele dzieł z zakresu hydrografii  (P^ociaSk-^karteczka,  2006,  115—132;  i^zMaiłow, k^rzeMień,  2006:  97—104). 

Opublikował  także  Obrazy z życia i natury.  To  właśnie  z  naukowych  dzieł  Pola  objaśnienia  do  jego  utworów  lirycznych  zaczerpnęła  Marta  Grabowska,  opracowując  przypisy  do  krytycznego  wydania  Wyboru poezji pod  redakcją  Marii  Janion  w  Bibiotece  Narodowej  (I  180  z  1963  roku).  Jak  się  okazało,  wiele  wymienionych  w  analizowanej  Pieśni o ziemi naszej  realiów  mogło  być  zdefiniowanych  i  objaśnionych  przez  teksty  samego  Pola.  Zacytuję  tu  dwa  przykładowe  fragmenty. Wers  64  brzmi:  Rojsty grząskie, groble wąskie. Autor  w obrazie Z puszczy słowo rojsty zdefiniował następująco:

rojsty  są to duże, dzikie, dymiące się błota, ostrowami mchu rudego i kępami skrzypu porosłe. Po suchszych nieco miejscach przerzucają się soczyste trawy.

(P^ol, 1876, T. 4: 77)

Do opisu Litwy poeta użył rzeczownika ostęp (Wszystkie knieje i ostępy —  wers 206), który definiuje następująco:

Jeżeli się wody leśne na twardym dnie zbierają i cieką węższymi pasma-mi wzdłuż puszczy, wówczas powstają tzw. brody  (…).  Niekiedy obiega bród takowy obszar puszczy znacznie wyniesionej dokoła, i to nazywają ostępem. Myśliwi mają takie ostępy za oddzielne knieje, dogodnie tam bowiem sieć rzucić (…).

(P^ol, 1876, T. 1: 78)

Takich  objaśnień  Pola­geografa  do  tekstów  Pola­poety  jest  bardzo  dużo. 

Małgorzata  Łoboz,  znawczyni  twórczości  Pola,  stwierdziła,  że  „autor  Pieśni o ziemi naszej wykreował […] wyjątkowy wizerunek poety­podróżnika, dyspo­

Geografia w poezji, poezja w geografii… 103 nującego uprzednio wiedzą o geograficznej, botanicznej, socjologicznej specyfi­

ce regionu ze wszystkimi jego kulturowymi odrębnościami” (ł^oboz, 2004: 154).

Do  1846  roku  Pol  pracował  nad  dziełem  naukowym Geografia i etnogra-fia Polski, które  niestety  spłonęło  podczas  rabacji  chłopskiej.  Swoistą  ozdobą  poszczególnych  rozdziałów  miały  być  wiersze  w  formie  apostrof,  m.in.  Do Gopła, Do Tatr, Do Wisły, Do zielonego Beskidu, Do Niemna, Do stepów, Do puszczy. Te utwory są pomostem do drugiego wymiaru twórczości Pola — po­

ezji w geografii.