Niemałej grupie zmobilizowanych geografów udało przedostać się do polskich for
macji wojskowych na Zachodzie (Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, PSZ na Zacho
dzie). Nierzadko była to droga przez mękę, zwłaszcza w przypadkach, gdy początki tej wędrówki zaczynały się w Związku Sowieckim. Dotyczyło to wojskowych zesła
nych w głąb Rosji, więzionych w gułagach lub pozostawionych na „wolności”, ale w skrajnie trudnych warunkach. Drogę do polskiej armii otworzył im dopiero układ Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 r. Wreszcie niewielka grupa geografów w momencie wybuchu wojny przebywała za granicą.
59
Geografia polska i geografowie w latach II wojny światowej
Wybuch wojny zastał za granicą Władysława Henocha (1913-2000), absol
wenta geografii UJ. Po ukończeniu studiów pod koniec 1938 r. opuścił on Polskę, by dołączyć do załogi żaglowca „Poleszuk”, który z Dakaru miał dotrzeć do Ame
ryki Północnej i tam rozpocząć rejs dookoła świata. Wiadomość o wojnie dotarła do załogi w Nowym Jorku. W tej sytuacji Henoch udał się przez Anglię do Francji, gdzie jako podporucznik artylerii wstąpił do 2. Dywizji Strzelców. Walczył na froncie fran
cuskim (m.in. rejon Belfort), a po upadku Francji w 1940 r. przedostał się przez Hisz
panię i Portugalię do Szkocji (jesień 1940). W maju 1942 r. znalazł się w Palestynie w 3. Karpackiej Dywizji 2. Korpusu na Środkowym Wschodzie. Potem przebywał w Iraku, a pod koniec 1943 r. został przeniesiony do Włoch. W drugim uderzeniu na Monte Cassino (17 maja 1944) pełnił obowiązki wysuniętego obserwatora artylerii.
Mimo odniesionych ran, w następnym dniu wziął udział w trzecim ataku na klasz
tor. Za te dokonania został odznaczony Srebrnym Krzyżem Orderu Virtuti Militari.
Pod koniec 1944 r. został odwołany do Anglii, gdzie pracował jako geograf w polskim Ministerstwie Informacji. Współpracował z Bogdanem Zaborskim (Borowczyk- -Forester b.d.).
Ciekawa była droga wojenna Władysława Midowicza (1907-1993), absolwenta geografii UJ. W latach 1937-1939 był on kierownikiem Obserwatorium Astrono- miczno-Meteorologicznego PIM im. J. Piłsudskiego na Popie Iwanie w Czarnohorze (2026 m n.p.m.). Wówczas było to najwyżej położone miejsce stałego zamieszkania w Polsce. Obserwatorium odgrywało ważną rolę w systemie obronności kraju. Mido- wicz bardzo dobrze nadawał się na kierownika placówki, albowiem obok walorów merytorycznych, świetnej znajomości gór i biegłej znajomości języka ukraińskiego był on doświadczonym kadrowym pracownikiem wywiadu wojskowego Oddziału II Sztabu Generalnego WP. Wobec agresji sowieckiej władze polskie nakazały mu opuścić placówkę. Uczynił to 18 września 1939 r., udając się na Węgry. Wcześniej wraz ze swymi współpracownikami zniszczył łączność radiotelegraficzną oraz zde
montował specjalne soczewki i części astrografu. Dalsze losy wojenne wiodły go przez Węgry, Jugosławię, Włochy i Francję do Wielkiej Brytanii. Służył jako meteorolog w bazach polskiego i brytyjskiego lotnictwa. W 1944 r. został awansowany do stopnia kapitana (Kowalik 1994; Wielocha 1998).
W wojskowej służbie meteorologicznej od 1939 r. pracował Ananiasz Rojecki, geofizyk, pracownik Zakładu Meteorologii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, karaim, uczestnik kampanii wrześniowej (Hanik 1988).
Jako ochotnik w PSZ na Zachodzie służył Apoloniusz Zarychta (1899-1972), absol
went geografii UJ, pracownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych, działacz ruchu na rzecz kolonii polskich. Poprzez Belgrad trafił on do Francji. Tutaj w obozie oficerskim w Saint-Meen-le-Grand w Bretanii prowadził wykłady z topografii. Po ewakuacji do
Geografowie represjonowani przez okupantów, walczący o wolność w kraju i za granicą
Anglii osadzony został w Rothessy na szkockiej wyspie Butę (Wyspa Węży), gdzie w obozie karnym oficjalnie więziono oficerów odpowiedzialnych za klęskę wrze
śniową, a faktycznie byli przetrzymywani przeciwnicy polityczni W. Sikorskiego.
Zarychta przebywał tam do czasu likwidacji obozu w 1942 r. (Żerowski 1973, Micha
łowski 2009a, Michałowski 2009b, Danek 2012).
Uczniem E. Romera był Jan Kornaus (1890-1943), historyk geografii, zawodowy wojskowy, współpracownik Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. We wrześniu 1939 r. w stopniu podpułkownika wszedł w skład Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego jako szef Wydziału Administracji Rezerw. W 1942 r.
znalazł się w Dowództwie 2 Korpusu Strzelców PSZ na Zachodzie na stanowisku kwa
termistrza w stopniu podpułkownika dyplomowanego. W następnym roku, w randze pułkownika został przeniesiony do Dowództwa Jednostek Wojskowych na Środko
wym Wschodzie. Zmarł w Ramlei (ob. Izrael) 31 lipca 1943 r. Został pochowany na Cmentarzu Wojennym Brytyjskiej Wspólnoty Narodów RAMLA (Harasimiuk 2012).
W kampanii wrześniowej uczestniczył też pułkownik kartograf Tadeusz Zie
leniewski (1887-1971), który od 1932 r. do 25 sierpnia 1939 r. kierował Wojsko
wym Instytutem Geograficznym. Był jednym z najlepszych jego komendantów, zasłużonym dla geografii. Wchodził w skład Komitetu Organizacyjnego XIV Kon
gresu Międzynarodowej Unii Geograficznej w Warszawie, pełnił funkcję redaktora naczelnego „Wiadomości Służby Geograficznej”. Na swojego następcę w Instytucie
„namaścił” podpułkownika Jerzego Lewakowskiego. Wobec ogłoszonej mobilizacji Zieleniewski powrócił do służby liniowej i objął dowództwo rezerwowej 33 Dywi
zji Piechoty, stacjonującej w Grodnie. Jego wojska uczestniczyły w wielu walkach, zwłaszcza we wschodniej części kraju. Szczególnie zacięty bój stoczyły o utrzy
manie przeprawy na Bugu. Po 20 września Zieleniewski zgromadził wokół siebie rozbite oddziały oraz wielu samotnych oficerów i żołnierzy, dotychczas walczących głównie w obronie Brześcia. Zorganizował nietypową formację, którą w historii nazwano „Grupą płk. Zieleniewskiego”. Liczyła ona około 15 tys. żołnierzy. W dniu 28 września stoczyła trzy zacięte bitwy na wschodnim brzegu Sanu. Walki trwały do 1 października, a Grupa musiała odpierać równocześnie ataki Niemców i Sowietów.
W tej sytuacji Zieleniewski zadecydował o rozwiązaniu Grupy (2 października).
Dłużej walczyła tylko Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” gen. Franciszka Kleeberga. Samemu Zieleniewskiemu udało się przedostać do Lwowa, gdzie dzięki zaprzyjaźnionym pracownikom „Książnicy Atlas” E. Romera uniknął aresztowania przez NKWD. W połowie października wraz z kilkoma oficerami przekroczył Kar
paty, docierając na Węgry. Znajomy topograf węgierski załatwił mu wizę na nie
ograniczony pobyt w Budapeszcie. W grudniu wyleciał do Francji, do tworzącej się tam armii polskiej. W maju 1940 r. mianowano go dowódcą 3. Dywizji Piechoty.
61
Geografia polska i geografowie w latach II wojny światowej
Dopiero w grudniu 1942 r. otrzymał pozwolenie na wjazd do Anglii. Był dowódcą 1 Dywizji Kadrowej w Szkocji oraz inspektorem na kraj przy Naczelnym Wodzu (Strzałkowski 1990; Sobczyński 2001)2. Pamięci tego żołnierza-kartografa dedyko
wano wiele miejsc, we wrześniu 2016 r. jego imię otrzymał 6. Samodzielny Oddział Geograficzny w Toruniu, jednostka organizacyjna Wojska Polskiego.
2 Charakteryzując sylwetkę T. Zieleniewskiego ograniczyliśmy się tylko do wątku geograficznego. W cytowanych źródłach znajduje się wiele wyczerpujących informacji o jego karierze wojskowej, nie zawsze ocenianej bezstronnie i sprawiedliwie.
Stefan Adam Gąsiewicz-Daniłło (1895-1968) był wieloletnim pracownikiem WIG-u. Po kampanii wrześniowej 1939 r. udało mu się przedostać do Francji. Tam przystąpił do tworzenia Służby Geograficznej WP. Po upadku Francji i ewaku
acji do Anglii w 1940 r. otrzymał nominację na szefa Służby Geograficznej PSZ na Zachodzie. Funkcję tę pełnił do 1946 r. Swoją siedzibę miał w Edynburgu. Doszedł do rangi pułkownika, był Kawalerem Orderu Virtuti Militari (Sobczyński 2000;
Jackowski 2018c).
Jego brat Feliks Gąsiewicz (1893-1974) również pracował w WIG-u. Szczęśliwie udało mu się wydostać z Polski. Walczył w PSZ na Zachodzie. W okresie wojny zajął się ewidencją kartografów polskich. Do kraju wrócił w 1947 r. (Jackowski 2018b).
Pracownikiem WIG-u był także Bronisław Dzikiewicz. W randze kapitana uczestni
czył on w obronie Lwowa. Po wzięciu do niewoli został wywieziony w głąb Związku Sowieckiego do obozu pracy w miasteczku Tajga w obwodzie kemerowskim na Sybe
rii. Wolność odzyskał na mocy traktatu Sikorski-Majski (30 lipca 1941 r.). Wstąpił do tworzonej w Związku Radzieckim przez generała Władysława Andersa Armii Polskiej (27 maja 1942). Dostał przydział do 12 Kompanii Geograficznej II Korpusu Polskiego. Dowodził oddziałami pomiarowymi służby geodezyjnej, prowadził też szkolenie w zakresie geodezji i topografii. Kierował pomiarami sieci triangulacyjnej i obliczeniami współrzędnych dla artylerii, m.in. w bitwie o Monte Cassino i podczas wyzwalania Bolonii. Do Polski wrócił w 1947 r. (Dzikiewicz 1984).
Zawodowym wojskowym wysokiej rangi był Roman Umiastowski (1893-1982), stu
dent Stanisława Lencewicza, członek Komisji Geograficznej PAU, w której reprezen
tował geografię wojenną (wojskową). W ocenie historyków zajmujących się II wojną światową był postacią kontrowersyjną. Pod koniec sierpnia 1939 r. Umiastowski objął w Warszawie funkcję szefa Biura Propagandy Naczelnego Dowództwa WP. W stolicy pozostał do 9 września. W nocy z 6 na 7 września emitowany został w radio słynny
„apel Umiastowskiego”. W dramatycznym przemówieniu wzywał on mężczyzn zdol
nych do noszenia broni do opuszczenia Warszawy w celu utworzenia nowej linii obrony
62
Geografowie represjonowani przez okupantów, walczący o wolność w kraju i za granicą
na wschód od Wisły. Ochotnicy mieli zostać uzbrojeni i wcieleni do armii. Pozostali mieszkańcy Warszawy powinni budować barykady i kopać rowy przeciwczołgowe.
W odpowiedzi ze stolicy wyruszyły tysiące młodych osób, które utknęły na drogach w korkach stworzonych przez cywilnych uchodźców. Apel wywołał panikę wśród miesz
kańców stolicy, mógł bowiem sugerować, że zostanie ona oddana Niemcom bez walki.
Za wywołane zamieszanie Umiastowski został zdymisjonowany (wniosek taki postawił prezydent Warszawy Stefan Starzyński). Warszawę opuścił 9 września, zaś 18 września przekroczył granicę w Kutach. Dotarł do Francji, gdzie zgłosił się do polskiej armii.
Krótko pełnił funkcję dowódcy batalionów zgromadzonych w obozie Coetquidan.
Ponieważ zaliczono go do grupy oficerów odpowiedzialnych za klęskę wrześniową zaczęły dosięgać go represje. Został zwolniony z dowództwa w Coetquidan i skierowany do obozu - „miejsca odosobnienia” w Cerizay. Po klęsce Francji znalazł się w Szkocji, gdzie umieszczono go w niechlubnej sławy „obozie izolacyjnym” w Rothesay na wyspie Butę, powszechnie zwanej Wyspą Węży. Po jego likwidacji w 1942 r. Umiastowski wraz z innymi oficerami został przeniesiony w stan spoczynku. Zaczął uprawiać publicy
stykę i pisać książki o wojnie polsko-niemieckiej (Bitwa polska. Przygotowanie i przebieg wojny polsko-niemieckiej w roku 1939,1942), relacjach polsko-rosyjskich (Russia and the Polish Republic 1918-1941, 1945) czy polsko-brytyjsko-rosyjskich (Poland, Russia and GreatBritain 1941-1945,1946). Zmarł 29 grudnia 1982 r. w Londynie. Urna z prochami została nielegalnie przewieziona do Polski i pochowana 3 stycznia 1983 r. w grobie rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. W pogrzebie uczestniczyło nieliczne grono przyjaciół i krewnych (Umiastowski 2009, Eberhardt 2014).
Stefan Legeżyński (1912-1976), absolwent geografii Uniwersytetu Lwowskiego, nauczał w szkołach średnich Lwowa. W 1940 r. Sowieci deportowali go w głąb Kazach
stanu. Od 1941 r. był pracownikiem delegatury polskiego ambasadora w Związku Sowieckim i z Armią Andersa wywędrował na Środkowy Wschód. Niejako „z marszu”
podjął obowiązki nauczyciela geografii w Junackiej Szkole Kadetów w Palestynie.
Po wojnie był nauczycielem w szkołach polskich w Anglii (do 1948 r.) („Rocznik Pol
skiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie” 1972/1975).
Zbliżoną historię przeżył Marian Adam Hełm-Pirgo (1897-1995), kartograf woj
skowy. Po wkroczeniu wojsk sowieckich do Lwowa we wrześniu 1939 r. został areszto
wany i osadzony w więzieniu Brygidki we Lwowie, a potem deportowany do Kazach
stanu. Po uwolnieniu w wyniku traktatu Sikorski-Majski wstąpił do armii formowanej przez generała Andersa i razem z wojskiem przewędrował na Bliski W schód. Awansował do stopnia majora i został mianowany dowódcą oddziału kartograficznego w ramach 12 Kompanii Geograficznej. Brał udział w bitwie o Monte Cassino.
W momencie wybuchu wojny Zdzisław Czeppe (1917-1991) był studentem III roku geografii UJ. Jesienią 1939 r. przez Lwów i Czerniowce dotarł do Bukaresztu.
63
Geografia polska i geografowie w latach II wojny światowej
Stąd z innymi młodymi Polakami przez Jugosławię i Włochy przedostał się do Francji, do słynnego polskiego obozu wojskowego w Coetąuidan w Bretanii. Jako plutonowy podchorąży wraz z III Dywizją Piechoty został ewakuowany do Szkocji (lato 1940 r.).
W 1941 r. przeniesiono go do Polskich Sił Lotniczych. Do maja 1944 r. latał w Dywizjo
nie Bombowym nr 300. Trzykrotnie otrzymał Krzyż Walecznych, trzykrotnie Medal Lotniczy, był też wyróżniany brytyjskimi odznaczeniami bojowymi. W lecie 1944 r.
rozpoczął pracę w Londynie, w Polskim Biurze Geograficznym i Zakładzie Reproduk
cji Kartograficznej, którym kierował Bogdan Zaborski. Opracował tam m.in. problem przepraw czołgów i sprzętu wojskowego przez rzeki w różnych warunkach pogodo
wych. Otrzymał też zgodę władz wojskowych na kontynuowanie w Birbeck College w Uniwersytecie Londyńskim przerwanych studiów geograficznych (lata 1944/1945 i 1945/1946) (German, Ziaja 1999; Czeppe, German 2010).
Jan Flis, absolwent geografii UJ, współpracownik B. Zaborskiego, w chwili wybu
chu wojny jako ochotnik zgłosił się do armii polskiej. Został kanonierem w 9. Pułku Artylerii Lekkiej, biorąc udział m.in. w obronie Lwowa. Po zajęciu Lwowa przez Sowietów przez Sowulę w Gorganach przeszedł na Węgry. Był tam współorganiza
torem polskiego szkolnictwa, nauczał geografii w gimnazjum i liceum, opiekował się ruchem harcerskim. W maju 1940 r. z polecenia władz podjął próbę przedostania się do powstającej Armii Polskiej Andersa. Z grupą młodzieży dotarł do Jugosławii, a potem do Konstantynopola, skąd statkiem „Warszawa” 6 sierpnia przypłynął do Hajfy w Palestynie. Przewieziony do Latrun wstąpił do Samodzielnej Brygady Strzel
ców Karpackich. W dniu 15 sierpnia złożył tam przysięgę żołnierską w Karpackim Pułku Artylerii. Otrzymał przydział na „mułowodnego” (lekkie armaty przewożono na mułach). Odbył kampanię libijską, m.in. walcząc pod Tobrukiem. Potem ukończył szkołę podchorążych. We wrześniu 1943 r. trafił do II Korpusu, z którym odbył kam
panię włoską. Był jednym ze zdobywców Monte Cassino. Ostatnią bitwą w kampa
nii włoskiej była walka o Bolonię. Służbę wojskową zakończył w stopniu porucznika.
W 1946 r. przeniesiono go do Anglii, gdzie współpracował z Bogdanem Zaborskim.
Po demobilizacji w kwietniu 1947 r. wrócił do Polski (Krzemień, Trafas 1999; Wojty- cza 2000; Banaśkiewicz-Cabaj, Cabaj 2010).
Władysław Milata, absolwent geografii UJ, asystent w Instytucie Geograficznym UJ, został zmobilizowany w sierpniu 1939 r. Kampanię wrześniową odbył w stop
niu podporucznika w 21 Dywizji Piechoty Górskiej. Potem udało mu się wydostać z kraju. Odbył długą wędrówkę przez Rumunię, Jugosławię, Grecję i Bliski Wschód, aby na końcu dotrzeć do Francji. Został wcielony do jednej z dywizji piechoty. Po upadku Francji przez Gibraltar i Afrykę Północną dostał się do Wielkiej Brytanii.
W marcu 1941 r. został przeniesiony do służby meteorologicznej w Royal Air Force (RAF), w której pełnił funkcję synoptyka przy polskich dywizjonach myśliwskich
Geografowie represjonowani przez okupantów, walczący o wolność w kraju i za granicą
i bombowych. W marcu 1944 r. został synoptykiem w sekcji transatlantyckiej Meteo- rological Office Transport Command w Royal Canadian Air Force (RCAF) w Kana
dzie. W lipcu 1946 r. powrócił do Wielkiej Brytanii, zaś we wrześniu tego roku do Polski. Służbę wojskową ukończył w stopniu kapitana (Hess 1976; Trepińska, Grzy- borowska 2010).
Józef Maria Poniatowski (1897-1995), absolwent geografii Szkoły Głównej Han
dlowej, wykładał geografię gospodarczą w Wyższej Szkole Dziennikarskiej w War
szawie. W latach 1930-1935 posłował na Sejm RP z listy BBWR, z okręgu Pińsk.
Od stycznia 1936 do września 1939 r. był dyrektorem Biura Ekonomicznego przy Pre
zydium Rady Ministrów. Po wybuchu wojny został internowany w Rumunii. W 1942 r.
udało mu się przedostać do Armii Polskiej na Wschodzie, następnie walczył w stop
niu porucznika w II Korpusie Polskim. Od 1942 do października 1944 r. pełnił funk
cję redaktora naczelnego tygodnika „Orzeł Biały”. Po wojnie pozostał na emigracji (Majewski 2009).
Mieczysław Fleszar (1915-1973), również absolwent geografii Szkoły Głównej Han
dlowej, uczeń Antoniego Sujkowskiego, kampanię wrześniową odbywał w I Dywizji Grenadierów. Awansował wtedy do stopnia podporucznika. Dostał się do niewoli niemieckiej i został umieszczony w jednym z obozów jenieckich, skąd udało mu się uciec. W lipcu 1942 r. znalazł się w Wielkiej Brytanii. Został wcielony do I Dywizji Pancernej i wraz z nią toczył wiele bojów w Europie. Do Polski powrócił w sierpniu 1945 r. (Leszczycki 1973).
Ponadto w kampanii wrześniowej uczestniczyli: Stefan Golachowski, Stanisław Gorzuchowski, Tadeusz Jost, Bolesław Malisz, Stefan Zbigniew Różycki, Klemens Tywoński (Warszawa), Józef Fudakowski, Tomasz Komornicki (Kraków), Jan Franci
szek Rogowski (Lwów), Władysław Mrózek (Poznań), Juliusz Henryk Braun (Sosno
wiec), Mieczysław Herman (Częstochowa), Józef Januszewski (Tarnopol), Edmund Massalski (Kielce), a także wielu innych geografów, których nazwiska pozostają znane tylko najbliższym.