Badacze analizujący fenomen globalizacji podkreślają, iż jest ona głównym mechanizmem współczesnej zmiany wartości, chociaż najczęściej eksponuje się jej ekonomiczne rozumienie i znaczenie (np. Giddens 1999b; Robertson 1992; Bauman 2000). J. Tomlinson (1996) pisze o szybko rozwijającym się procesie wzajemnych po
wiązań pomiędzy społeczeństwami, kulturami, instytucjami i jedno
stkami na całym świecie. Powiązania i wzajemne zależności prowa
dzą niewątpliwie do procesu dyfuzji kulturowej, która nie wymaga dalszej kooperacji czy kulturowego powiązania. W tym ważnym procesie pojawia się konstruowanie nowych symbolicznych znaczeń.
Rozróżnić należy więc zakresy oddziaływania globalizacji w war
stwie ekonomicznej i społeczno-kulturowej (Savicka 2000). Cyto
wany bardzo często w tej pracy Giddens akcentuje, iż kulturowa bli
skość (intimacy) jest zasadniczym aspektem globalizacji, która wy
chodzi daleko poza instytucjonalne wymiary rzeczywistości.
Niektórzy autorzy używają terminu „westernizacja” jako odpo
wiednika czy wyznacznika zakresu globalizacji (Featherstone 1995), lub też pojęcia „amerykanizacja”, które jest dobrze zakorzenione w kulturze społeczeństw, nie tylko zachodnich. Wszystkie nieza- chodnie modernizowane społeczeństwa powielają lub absorbują amerykańską kulturę do takich rozmiarów, że jej kulturowe artefa
kty, styl życia, odzwierciedlają się nawet w społecznościach lokal
nych. Roland Robertson (1992) nie uważa, że globalizacja oznacza homogenizację kultury. Funkcjonowanie całego społeczeństwa nie wymaga dzisiaj jednoznacznej zgody co do zasadniczych wartości i globalizacja nie wyraża się prostym wzrostem podobieństwa po
między odległymi regionami. Featherstone (1995) uważa, iż oznacza ona zaznajomienie się z różnorodnością kultur, odmiennych społecz
ności. Zdaniem tego uczonego, wyłania się trzecia kultura, która nie oznacza prostego powielenia amerykańskich wartości. Oznacza ona przyjmowanie i adaptację kulturowych praktyk i sposobów zacho
wania, które są na tyle elastyczne, że można je wykorzystywać. Ro
bertson pośrednio wskazuje, że globalizacja jest przenośnikiem za
chodniej kultury. Dlatego niektórzy badacze skłonni są wyjaśniać cały fenomen globalizacji jako szczególny proces westernizacji, dy
namicznie odzwierciedlający się w naszej cywilizacji. Tezę o istnie
niu „jednego świata” wspierają takie czynniki, jak rozszerzanie się kapitalizmu oraz rozwój globalnego systemu mass mediów.
Nikolai Genov (1997) wyróżnia charakterystyczne dla współ
czesnego świata wyznaczniki: 1) rozszerzanie się instrumentalnej aktywności (instrumentalne cele i ich dominacja nad celami ostate
cznymi), 2) indywidualizacja (pierwsze indywidualne prawa czło
wieka pojawiły się w Europie i Ameryce Północnej), 3) wzrost rangi organizacyjnej racjonalności (zachodni typ biurokracji podnoszący
efektywność) i 4) uniwersalizacja w sferze wartości i norm (związa
na głównie z uniwersalnymi prawami człowieka). Tak więc wielu autorów uważa, iż można mówić o globalnej homogenizacji kulturo
wej, która szczególnie ostro widoczna jest wśród ludzi młodych.
Wartości i wzory, których pasem transmisyjnym jest globalizacja, przenikają z centrów współczesnej cywilizacji - Zachodu - na cały świat. Westemizacja oznacza więc rozszerzanie się zachodniego sty
lu życia i zachodnich wartości. Za identyfikacją tych pojęć przema
wiałaby teza, że wszystkie kraje będą podlegały modemizacji/post- modemizacji, upodabniając się do zachodnich wzorów kulturowych, idei, wartości i norm. Takie podejście zrównuje globalizację, wester- nizację, europeizację czy amerykanizację.
W literaturze przedmiotu pojawia się także unikanie identyfikacji westemizacji z globalizacją kulturową (Savicka 2000). Odchodzi się od niej, dostrzegając różnorodność niezachodnich społeczeństw i obala się stwierdzenie, że nie można mówić o globalizacji jako dys
persji zachodnich lub europejskich wartości. Barry Smart (1994) podkreśla, iż globalizowanie współczesności z punktu widzenia jed
nego kręgu kulturowego nie jest naturalnym procesem. Zachodnie wzory manifestują się w takich dziedzinach, jak technologia (cho
ciaż wysuwają się tutaj także kraje bogatej Azji), przewaga języków europejskich jako sposobów komunikowania się, dominacja idei w dyskursach społecznych oraz europejskie sposoby reprezentacji.
Spojrzenie na wskazane procesy zależy od kulturowego podłoża.
Dla Europejczyka globalizacja może oznaczać rozszerzanie się uni
wersalnych wartości, praw i norm, które tkwią w jego kulturze i ewentualnie może on obserwować jak inne, odmienne kultury prze
nikają granice kultury europejskiej. Dla Europy Wschodniej globali
zacja kulturowa postrzegana jest niewątpliwie jako wzrost wpływów kulturowych Zachodu, co oznacza westernizację jej kultury. W re
zultacie prowadzi to do różnych sprzeczności, niepewności, nie
ostrości norm kulturowych i kulturowych oczekiwań. Globalizacja jest czynnikiem najbardziej znaczącym dla współczesnej zmiany kulturowej. Należy badać zawartość globalizacji ogólnie oraz zawar
tość napływu kulturowego i jego konsekwencje dla określonych kra
jów (jak Polska) i regionów.
Aby ukazać wpływ globalizacji kulturowej na przeobrażenia ro
dziny, omówiony zostanie system teoretyczny wypracowany przez Anthony’ego Giddensa (1990, 1999a, 2001). Pisząc o modernizacji - Runway World - prezentuje on system, którego elementami są m.in. globalizacja, ryzyko, racjonalność, tradycyjna rodzina i demo
kracja. Modernizacja, według niego, to organizacja lub sposób życia społecznego, który pojawił się w Europie około 300 lat temu i który coraz bardziej się rozprzestrzenia. Główną cechą charakterystyczną modernizacji jest wzrost globalizacji, kapitalizmu, abstrakcyjnych systemów, powstanie społeczeństwa kalkulującego oraz społeczeń
stwa ryzyka.
To, co bardzo ważne w jego koncepcji globalizacji, to ekspono
wanie społecznego i kulturowego znaczenia, podkreślanie przemia
ny czasu i przestrzeni: „odległe wydarzenia, gospodarcze i nie tylko, dotykają nas bardziej bezpośrednio i szybciej niż kiedykolwiek przedtem. I odwrotnie, decyzje które podejmujemy jako pojedynczy ludzie, mają często globalne implikacje. Z procesami globalizacji związana jest rewolucja komunikacyjna i rozpowszechnianie tech
nologii informacyjnej. Globalizacja jest złożonym zbiorem proce
sów, napędzanych różnymi oddziaływaniami politycznymi i gospo
darczymi. Zmienia życie codzienne, tworząc nowe ponadnarodowe systemy i siły. [...] jako całość przekształca instytucje społeczeństw, w których żyjemy” (Giddens 1999a:26). To, co należy, moim zda
niem, szczególnie wyeksponować, ma odniesienie do powstania no
wej fazy w rozwoju społecznym - fazy indywidualizmu. Postmoder- nizacyjna zmiana generuje ją, wpływając na odwrót od tradycji i obyczaju. Globalna zmiana jest efektem zastosowania nowych te
chnologii, kulturowej dyfuzji, ekonomicznych i finansowych powią
zań. Globalny system finansowy jest tworzony przez rozwijający się nowoczesny kapitalizm, oddziaływujący permanentnie na sposób i rytm życia codziennego. Tak więc praca, rynek dóbr i usług oraz konsumpcja są nierozerwalnie ze sobą powiązane i wywierają
w sposób zwrotny wpływ na rodzinę pojmowaną i jako instytucja, i jako grupa społeczna. Jednostki, w celu nabycia różnorodnych dóbr, poświęcają coraz więcej czasu na pracę, tracąc jednocześnie wiele wartości uznanych za tradycyjne - rodzinę, posiadanie dzieci, stabilizację, solidarność, bezpieczeństwo czy wspieranie starszych generacji. Modernizacja rozbiła tradycyjne formy małżeństwa i ro
dziny oraz wyzwoliła nowe wartości, jak autonomia, indywidualizm czy odpowiedzialność (za samego siebie). Dzięki globalizacji czy poprzez globalizację, nowe idee, wynalazki, wartości i normy roz
przestrzeniają się na cały, nie tylko wysoko rozwinięty świat. Globa
lizacja zmienia naturę uprzednio uformowanego świata. Poprzez technologiczne innowacje (telewizja satelitarna, internet, komunika
cja), jak nigdy dotąd, różne społeczności znajdują się pod wpływem wydarzeń z bardzo daleka, nawet z odległego końca świata. Ograni
czone, zamknięte społeczności otwierają się (czasami niezależnie od swojej woli) na globalne wydarzenia, idee, wynalazki czy wartości.
Nowe formy małżeństwa istniejące np. w USA (małżeństwa seriale, kohabitacja, związki homoseksualne) poprzez mass media docierają zarówno do Indii, jak i Polski. Globalizacja produkuje kosmopolity
czne społeczeństwo (Giddens 1990, 1999a), którego istotą jest rów
ność płci, wolność seksualna, autonomiczność, uderzająca w hierar
chiczną strukturę rodziny. Globalizacja zmienia abstrakcyjne syste
my złożone ze znaków, symboli, wartości czy rytuałów - choćby związanych z zawieraniem małżeństwa, zaręczynami, urodzeniami i śmiercią. Wzrost kohabitacji uderza w rytuały związane z ceremo
nią zaślubin i w ten sposób rozbija także lokalną społeczność, jedno
czącą się przy solemnych wydarzeniach, takich jak np. ślub (Mills 1999). Otwierają się jednak inne możliwości powstawania nowych form, symboli czy znaków, bowiem przestrzeń społeczna nigdy nie pozostaje pusta. Tworzą je niewątpliwie jednostki kalkulujące straty i korzyści z działania, racjonalnie planujące swoją przyszłość i ży
ciowe dążenia. Zmiany w indywidualnej i emocjonalnej sferze życia mają charakter powszechny (Giddens 2001).