Dane z Mikrospisu ukazują, iż w związkach kohabitacyjnych pozo
stawało w Polsce w 1995 roku 310 545 osób, przy czym proporcje
płci były zasadniczo wyrównane (49,4% mężczyzn i 50,6% kobiet).
Związki kohabitacyjne są par excellance fenomenem miejskim. Ba
dania wykazały, iż 75,2% takich związków istnieje w miastach, któ
re - j a k wynika z analiz socjologicznych - cechują się większą hete- rogenicznością i anonimowością treści i form życia społecznego niż wieś, co z kolei generuje przyzwolenie na istnienie m.in. różnych form życia małżeńsko-rodzinnego (Rybicki 1978). Zdecydowanie większy zakres form kontroli społecznej w społecznościach wiej
skich nie sprzyja, jak na razie, intensyfikacji tego rodzaju związków.
Z jednej strony jednak, nowe wzory życia przekazywane przez mass media, a z drugiej, coraz częstsze osiedlanie się w rejonach wiej
skich różnorakich elit społecznych sprzyjać będą zmianom w sposo
bach myślenia i zachowania mieszkańców wsi. „Oswajaniu” z no
wymi formami życia małżeńsko-rodzinnego sprzyjają także emigra
cje zagraniczne do krajów wysoko rozwiniętych, głównie w celach zarobkowych (Jaźwińska, Okólski 2001, Siany 1997).
T ab ela 7. K o h a b ita n c i w P o ls c e w e d łu g płci i m iejsca z a m ie s z k a n ia
Kohabitanci wg miejsca zamieszkania i płci
Miasto Wieś
tys. % tys. % tys.
Ogółem 310 545 100,0 233 552 75,2 76 993 24,8%
Mężczyźni 153 260 49,4 115 142 49,3 38 118 49,5
| Kobiety 157 285 50,6 118410 50,7 38 875 50,5
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Istotną zmienną charakteryzującą kohabitantów jest poziom wy
kształcenia. Badania zagraniczne wskazują, iż najczęściej kohabitują osoby legitymujące się najwyższym oraz najniższym poziomem wy
kształcenia (Trost 1979, Thomton 1977b, 1988, 1991, Seff 1995).
W Polsce odsetek osób mających wykształcenie wyższe jest niski (9,1% - Rocznik Demograficzny 1999) w porównaniu z krajami wy
soko rozwiniętymi, co niewątpliwie odzwierciedla się w wynikach spisowych.
T ab e la 8. K o h a b ita n c i w e d łu g p łc i, p o z io m u w y k s z ta łc e n ia i m ie js c a z a m ie s z k a n ia w %
Kohabitanci wg płci i miej
sca zamieszkania
Kohabitanci wg poziomu wykształcenia:
Wyższe Średnie* Zasadnicze zawodowe Podstawowe Pozostałe
Ogółem 5,4 24,1 30,8 34,9 4,8
Mężczyźni 5,9 21,1 38,0 30,8 4,2
Kobiety 4,8 27,1 24,1 38,8 5,2
Miasta 6,6 27,8 31,5 30,7 3,4
Mężczyźni 7,4 24,4 38,6 26,4 3,2
Kobiety 5,8 31,2 24,5 34,8 3,7
j Wieś 1,7 12,9 28,9 47,5 9,0
1 Mężczyźni 1,5 11,2 35,0 43,9 8,4
[Kobiety 1,8 14,5 22,8 51,1 9,8
'Wykształcenie średnie łącznie z policealnym
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Z zaprezentowanych danych wynika, że zdecydowana większość polskich kohabitantów (70,5%) legitymuje się niższymi poziomami wykształcenia, tj. zasadniczym zawodowym, podstawowym i nie
pełnym podstawowym. Średnio 4 osoby na 10 kohabitujących mają wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe. Przeszło co trze
cia zaś legitymuje się wykształceniem przynajmniej średnim; prawie co 19 osoba ma wyższe wykształcenie. Jak wskazują dane, wśród osób z wykształceniem średnim zdecydowanie częściej kohabitują te, które m ają wykształcenie zawodowe.
Nowe dane spisowe niewątpliwie pozwolą lepiej rozpoznać zja
wisko nieformalnych związków, gdyż wiele obserwacji socjologicz
nych potwierdza nasilanie się zjawiska kohabitacji wśród ludzi wy
kształconych, np. młodzież studiująca manifestuje przyzwolenie na życie w takich związkach (Siany 2001b). Jeśli analizować będziemy
skalę zjawiska w powiązaniu z płcią i poziomem wykształcenia, to należy wskazać, iż nie występują istotne różnice w natężeniu koha- bitacji. Nieco częściej kohabitują kobiety niż mężczyźni ze średnim poziomem wykształcenia, ci ostatni zaś częściej niż kobiety z wy
kształceniem zasadniczym zawodowym. W świetle danych spiso
wych kohabitacja przypisana byłaby grupom legitymującym się ni
skim poziomem wykształcenia, które biorąc pod uwagę strukturę wykształcenia całego społeczeństwa polskiego są najbardziej wido
czne (około 60% Polaków legitymuje się wykształceniem podstawo
wym i zawodowym - Rocznik Demograficzny 2001).
W miastach prawie co trzeci kohabitujący legitymuje się wy
kształceniem przynajmniej średnim, zaś na wsi zaledwie co siódmy.
Udział w związkach nieformalnych osób o niskim poziomie wy
kształcenia jest nieco częstszy na wsi (85,4%) niż w miastach (66%).
Znamienne jest, iż w populacji wiejskiej aż 61% ogółu kohabitu- jących kobiet stanowią te, które mają wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe. Natomiast w populacji miejskiej stanowią one 38,5%. Podobne tendencje występują wśród mężczyzn. Odpo
wiednie odsetki wynoszą 52,3% i 30%37. Odnosząc uzyskane wyni
ki do ustaleń klasycznej analizy makrostrukturalnej (Ossowski 1986) ukazującej m.in., iż poziom wykształcenia pozostaje w korelacji z poziomem zamożności (im niższy poziom wykształcenia, tym niż
sze dochody i na odwrót) wnioskować możemy, że kohabitują osoby należące do klasy biednej lub nawet do klasy, którą socjologowie określają jako „podklasę społeczną” (underclass) (Popławski 1997).
Ważną kategorią opisującą kohabitantów jest ich wiek. Niestety, dane nie ukazują długości trwania związku, a więc nie można stwierdzić, czy mamy do czynienia ze związkami długotrwałymi czy krótkotrwałymi. Natomiast wiek osób kohabitujących pozwala okre
ślić fazę ich cyklu życia. Zdecydowana większość analiz socjologi
cznych akcentuje wagę tej zmiennej, ponieważ pozwala zwrócić uwagę na dynamikę życia małżeńsko-rodzinnego i określenie
pra-37 Dane Powszechnego Spisu Rolnego (1996) wskazują, iż wykształcenie podstaw o
we m a ok. 44% mieszkańców wsi, a nieukończone podstawowe ok. 8%.
widlowości w jego przebiegu zgodnie z systemami normatywnymi obowiązującymi w danym społeczeństwie.
Tabela 9. Struktura wieku osób kohabitujących w edług płci i miejsca zam ieszkania
Kohabitanci wg wieku M iasto Wieś
W iek O* M* K* O* M* K* O* M* K*
15-24 10,3 7,6 12,8 9,6 7,4 11,7 12,1 8,4 15,8
25-29 8,6 7,6 9,5 8,6 7,6 9,7 8,4 7,5 9,2
30-39 26,3 25,0 27,2 26,7 25,2 28,3 24,6 24,4 24,5 40-49 27,1 29,2 25,6 28,5 30,5 26,4 24,2 25,4 23,1 50-59 14,4 15,6 13,3 14,6 15,5 13,5 14,0 15,7 12,5 60 i więcej 13,3 15,0 11,6 12,0 13,8 10,4 16,7 18,5 14,9 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
*0 - ogółem, M - mężczyźni, K - kobiety
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
Z polskich danych statystycznych wynika, iż udział ludzi mło
dych w grupach wieku 15-24 lata i 25-29 lat wśród ogółu kohabitu
jących nie jest wysoki. Badania pochodzące z krajów zachodnich wykazują całkowicie odmienną tendencję, co determinowane jest m.in. wczesnym opuszczaniem domu rodzinnego i wcześniejszym usamodzielnianiem się ekonomicznym tej kategorii osób (Liefbroer 1999, Kuijsten 1999, Leridon 1990a, b, Baker 2001). Zdecydowana większość osób kohabitujących w Polsce znajduje się w wieku 30- -39 i 40-49 lat; stanowią oni ponad 53% osób pozostających w związkach nieformalnych (w miastach 55%, na wsi 49%). Zgod
nie z cyklem życia osoby te powinny znajdować się w fazie parental- nej, bądź z dziećmi w wieku wczesnoszkolnym, szkolnym lub z tzw.
adolescentem (dorosłym młodym). Prawie co siódma osoba jest w wieku 50-59 lat i przeszło co siódma w wieku 60 i więcej lat. Do
mniemywać można, iż w tej fazie cyklu życia mamy do czynienia ze związkami tworzonymi przez osoby rozwiedzione lub pozostające poza związkami małżeńskimi, a także osoby o tzw. mieszanym sta
nie cywilnym (osoby stanu wolnego łączą się z pozostałymi katego
riami stanu cywilnego). Wydaje się, że związki kohabitacyjne wdów i wdowców nie są zbyt popularne w społeczeństwie polskim i nie cieszą się akceptacją społeczną, zwłaszcza w społeczności wiejskiej.
Dane wskazują także, iż odsetek kobiet kohabitujących w grupie wieku 15-29 lat jest nieco większy w porównaniu z odsetkiem męż
czyzn z tej grupy wieku. Mężczyźni nieco częściej od kobiet pozo
stają w związkach nieformalnych, znajdując się w starszych grupach wieku tj. 50-59 lat i 60 i więcej lat. Odsetek kohabitujących kobiet w najmłodszej grupie wieku w populacji wiejskiej jest nieco wię
kszy niż w populacji miejskiej. Niewiele większy jest także odsetek kohabitujących w grupie ludzi starszych (60 i więcej lat) na wsi niż w miastach.
2.3. Sytuacja rodzinna i społeczno-zawodowa