Rysując we wprowadzeniu zasadnicze cele pracy podkreślono, iż jednym z nich jest ukazanie na tle orientacji małżeńsko-rodzinnych zachowań i postaw ludzi młodych wobec form alternatywnych, przede wszystkim kohabitacji. Zachowania i postawy analizowane są w świetle koncepcji „drugiego przejścia demograficznego” . Po
szukuje się odpowiedzi na pytanie, czy społeczeństwo polskie ulega takim przemianom w zakresie życia małżeńsko-rodzinnego, jakie obserwujemy w krajach wysoko rozwiniętych? Założono, iż zmiany w tej sferze będą dotyczyć głównie młodego pokolenia, cechującego się dynamicznością, szybkim przystosowaniem się do nowych wy
mogów życia, innowacyjnością, a także naśladownictwem wartości i wzorów czerpanych od rówieśników z krajów zachodnich. Proce
sowi dyfuzji ponowoczesnych wzorów życia i ich naśladownictwu sprzyja niewątpliwie zjawisko globalizacji kulturowej (westemiza- cji). Tak jak podkreślono, zainteresowania badawcze ogniskują się wokół zachowań i opinii dotyczących tej ważnej sfery życia wśród ludzi młodych, którzy znajdują się w fazie „przejścia”, tj. pomiędzy fazą zakończenia procesu edukacji na poziomie wyższym, niosącą
nowe jakościowo wyzwania, ale i możliwości samorealizowania się, a głównym etapem (według tradycyjnych ideologii rodziny) formo
wania rodziny. Jakie będą wybory tej grupy młodych ludzi, czy orientują się na etos życia indywidualistycznego czy kolektywistycz
nego? Jak postrzegają i oceniają fenomen kohabitacji i innych alter
natywnych form życia rodzinnego? Jakie miejsce w ich hierarchii wartości zajmuje życie rodzinne? Czy będą skłonni opóźniać zawar
cie małżeństwa, przyjmując wzorce zachodnie, wyrażające się m.in.
w bardzo częstej kohabitacji w tej fazie cyklu życia, czy też utrzyma się przyśpieszona faza formowania się małżeństwa i rodziny? Przyj
muję, iż zachowania i postawy tej wykształconej populacji należy traktować jako wzorcotwórcze i normotwórcze, stanowiące podsta
wę naśladownictwa dla innych grup społecznych. Badania zostały zaprojektowane w taki sposób, aby zachowania mogły się urzeczy
wistniać, a postawy były zasadniczo wykrystalizowane, a nie tylko manifestowały się w sferze deklaracji.
Charakterystyka socjodemograficzna badanych
Zgodnie z tym założeniem, przeprowadziłam badania socjologiczne w roku 2001 wśród 1500 studentów IV i V roku, reprezentujących różne państwowe uczelnie i różne kierunki studiów. Badania zreali
zowano za pomocą ankiety audytoryjnej, dzięki życzliwej pomocy dyrektorów instytutów/katedr wylosowanych do badań uczelni oraz dzięki pomocy koleżanek i kolegów - nauczycieli akademickich.
Badania stanowią jedynie egzemplifikację zachowań wylosowanej populacji.
Dobór próby przedstawiał się następująco: 1) wybrano do badań miasta stanowiące „stare” i „nowsze” centra nauki, jak: Kraków, Ka
towice, Wrocław, Gdańsk/Gdynia, Toruń, Warszawa, Białystok i Rzeszów - tak więc wybrane ośrodki lokują się w regionach Polski bardziej i mniej zurbanizowanych; 2) wylosowano do badań uczel
nie państwowe, biorąc pod uwagę ich specyfikę (np. humanistyczne, techniczne, medyczne), co miało wpływ na uwzględnienie w bada
niach takiej zmiennej, jak płeć; 3) następnie wylosowano kierunki (lub wydziały) studiów (z braku wiedzy na temat ich liczebności
-w ogólnych informatorach brak takich danych - poja-wiła się konie
czność dokonywania dodatkowych losowań kierunków, gdy okazało się, że populacja studentów IV i V roku jest bardzo nieliczna). W re
zultacie mozaika uczelni i kierunków wyglądała następująco:
T a b e la 15. B a d a n a p o p u la c ja w e d łu g u cze ln i i k ie ru n k u s tu d ió w
Szkoła Główna Handlowa Finanse i bankowość,
zarządzanie i marketing 231 101 130
Uniwersytet Warszawski Socjologia 59 22 37
Uniwersytet Jagielloński Prawo, historia, politologia 182 78 104 Akademia Górniczo-Hut
Uniwersytet w Białymstoku Chemia, biologia 78 13 65 Akademia Medyczna
w Białymstoku Medycyna 79 25 54
Uniwersytet Wrocławski Matematyka, socjologia 143 39 104 Uniwersytet im. M. Curie-
-Skłodowskiej w Rzeszowie Ekonomia 101 35 66
Wyższa Szkoła Pedago
giczna w Rzeszowie Socjologia 56 35 21
Natomiast profil wykształcenia studentów wszystkich badanych uczelni ukazuje tabela 16:
Tabela 16. Badana populacja według profilu kształcenia
Profil kształcenia studentów O dsetek badanych
Biznes, zarządzanie 38,1
Nauki społeczne i prawne 23,0
Nauki techniczne 11,1
Nauki humanistyczne 9,3
Nauki przyrodnicze, matematyczne, medyczne 18,5
Jeśli podzielimy nauki ze względu na przedmiot i podmiot pozna
nia, np. na nauki humanistyczne i przyrodnicze - podział wywodzą
cy się od Diltheya czy Znanieckiego (Szacki 1983) - okaże się, że w badanej populacji zdecydowanie przeważali reprezentanci szeroko rozumianych nauk humanistycznych.
W realizowanych badaniach wystąpiła przewaga kobiet (59,4%) nad mężczyznami (40,6%); okazało się, że na wiele kierunków uz
nanych za typowo męskie uczęszcza wiele kobiet. Zdecydowana większość badanych była wolnego stanu cywilnego (93%), co wska
zuje, że związki małżeńskie przed końcem studiów są rzadko zawie
rane. Jak podkreślono, badania nie są reprezentacyjne, jednak ujaw
niła się znamienna cecha: 54% badanych pochodzi z dużych miast, liczących powyżej 100 tys. mieszkańców, 26% z miast średnich od 21 do 100 tys., 14% zaś z małych miast do 20 tys.; tylko 6% respon
dentów ze studiów dziennych pochodziło ze w si! Wiele badań wska
zuje, iż na studiach dziennych w uczelniach państwowych kształci się coraz mniej dzieci pochodzących ze wsi. Badani respondenci wy
wodzą się głównie z rodzin inteligenckich; 77% ojców badanych legitymowało się wykształceniem co najmniej średnim (w tym 37%
wyższym), natomiast 84% matek badanych posiadało co najmniej wykształcenie średnie (w tym wyższe 33%). W badanej populacji uwidocznił się proces silnej „reprodukcji intelektualnej” dzieci z ro
dzin inteligenckich. Zdecydowana większość badanych (76%) uwa
ża się za wierzących (w tym 11% głęboko wierzących), 14% niewie
rzących i 10% za nieokreślonych światopoglądowo. Prawie 36% re
spondentów nie miało jeszcze określonej orientacji politycznej;
orientacje centrowe wykazywało 25% badanych, prawicowe 21%
i lewicowe ok. 17%.
Oceniając wybór kierunku studiów pod kątem możliwości otrzy
mania w przyszłości pracy zawodowej, połowa badanych (51%) uz
nała go za trafny (w tym 13% za bardzo trafny), zaś druga połowa za niezbyt trafny. W opiniach tych odzwierciedliła się niewątpliwie trudna sytuacja na rynku pracy. Znamienne, iż studenci pytani o re
zultaty w nauce wyrażające się ich średnią ocen ze studiów uznali siebie za dobrych (43%) i bardzo dobrych studentów (ok. 18%);
39% miało średnią poniżej 3,9. Wyniki badań pozwoliły przedstawić także informacje na temat ich zamożności. I tak, prawie połowa (49%) posiadała miesięczne dochody netto w wysokości do 500 zł, dochody 38% kształtowały się na poziomie od 500 do 1000 zł, zaś ponad 1000 zł miało 12% badanych (2% posiadało dochody powy
żej 2000 zł miesięcznie). Tak więc, badana populacja studentów wyraźnie podzielona była na lepiej i gorzej sytuowanych. Obraz ten można dopełnić informacją, iż 83% studentów nie otrzymuje stypen
dium socjalnego, co wskazywałoby, iż na niepłatnych studiach są studenci zamożniejsi, a na płatnych mniej zamożni.
Tabela 17 ukazuje posiadanie przez badanych (wyłącznie do ich dyspozycji) atrybutów przypisanych ponowoczesnemu światu.
Tabela 17. Posiadane (wybrane) rzeczy/dostęp przez studentów (w%)
TV kolor TV sat/
kablowa
Telefon
komórkowy Komputer Internet Samochód
70,0 48,8 38,0 66,0 30,0 29,0
Można uznać, iż sytuacja ta, w porównaniu z obrazem społe
czeństwa, które w ok. 50% uważa się za biedne i żyjące na pozio
mie minimum socjalnego, przedstawia się wyjątkowo korzystnie.
Znamienne jest posiadanie przez większość studentów komputera i przez około co trzeciego dostępu do internetu oraz posiadanie własnego samochodu (najczęściej Fiat 126p, Polonez, Matiz, Tico i Seicento). Trzeba wspomnieć, iż 51% badanych podejmuje pracę w trakcie studiów, co rozjaśnia ich sytuację materialną. Dane te wskazują, że nauka na studiach dziennych łączy się często z pracą i to nie tylko dorywczą (39% pracuje w firmie rodzinnej lub na własny rachunek).
Po analizie wyników badań okazało się, iż na postawy i zachowa
nia respondentów - za wyjątkiem takich zmiennych (i to nie za
wsze), jak płeć i poziom religijności (tylko w odniesieniu do osób głęboko wierzących) czy profil wykształcenia - nie miały istotnego wpływu wskazane powyżej zmienne obiektywne. W typologii stru
ktur socjometrycznych opisywanych przez Szmatkę (1989) wyróżnia się m.in. stukturę wzajemnie sprzęgającą się, która występuje wte
dy, gdy liczba istotnych cech społecznych jednostek należących do grupy jest duża, lecz nie są one ze sobą powiązane. Przykładem ta
kiej struktury jest właśnie populacja studentów, zróżnicowana m.in.
ze względu na płeć, kierunek studiów, typ uczelni, miejsce zamiesz
kania, pochodzenie społeczne, religijność, orientację polityczną, po
ziom zamożności, wykonywaną pracę. Istnieje więc duża liczba wy
miarów nie tworzących jednak powiązanych syndromów. Dzięki te
mu struktura jawi się zasadniczo jako jednolita w swych poglądach i zachowaniach.
2. R odzina w systemie wartości młodej